Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

Musa İsrafil oġlı Adilov Zémfira Nadirovna Vérdiéva Faranġiz Mamédali kızı Aġaééa

SLOVARH LİNĠVİSTİÇÉSKİĦ TÉRMİNOV

Azérbaİdjanskoé ġosudarstvénnoé izdatélhstvo uçébno-pédaġoġiçéskoi litératurı „Maarif" Bakü — 1989


ön söz
Azerbaycan dilçiliyi sür'etle inkişaf étmekdedir. Dilçiliyimizin müħtelif saheleri—müasir dil, dil tariħi, dialéktolokiya, luğetçilik, müġayiseli ve tetbiġi dilçilik, üslubiyyat, nitġ meieniyyeti, onomasiolokiya, tercüme meseleleri ve s. kimi saheleri ile moşğul olan çoħlu kadrlar yétişmiş, sanballı tedġiġat eserleri, derslikler, ders vesaitleri, dissértasiyalar yazılmışdır. Оrta ve ali mektebler üçün métodik vesaitlerin, ders proġramlarının, praktikumların neşri işi kétdikçe kénişlenir.

Dilçilerimiz içerisinde indi Azerb. SSRÉAnın heġiġi üzvü, müħbir üzvleri, élmler doktorları, yüzlerçe élmler namizedi vardır. Çoħlu kenc kadrlar dilçilik meseleleri ile derinden maraġlanır, keleçek tedġiġatlarını élmin bu sahesi ile bağlamağa çalışırlar.

«Türkolokiya meseleleri» jurnalının Bakıda neşr olunması son illerde Azerbaycan dilçiliyinin inķişafına çoħ böyük tekan vérmişdir.

Sovét dévründe diğer élm saheleri kimi, dilçiliyin de özune meħsus términoloji sistémi formalaşmış ve tekmilleşmişdir. Lakin dilçilik términolokiyası indiyedek ħüsusi tedġiġat obyékti olmamışdır. Оdur ki, dilçilik términlerinin toplanması, sistéme salınması, dilçiliyin müasir telebleri baħımından şerh olunması aktuallığa malikdir. Béle bir ceheti nezere alaraġ muellifler kolléktivi «İzahlı dilçilik términleri» adlı sorğu luğeti hazırlamışdır. Doğrudur, indiyedek réspublikamızda bir néçe dilçilik términleri lüğeti neşr olunmuşdur. D. Ġuliyévin 1939-cu ilde SSRİ ÉA Azerbaycan filialının Énsiklopédiya ve Lüğetler İnstitutu terefinde.n neşr édilmiş «Rusça Azerbaycança dil ve ġrammatika términleri lüğeti»ni (orta mekteb proġramları heçminde), Azerbaycan SSR Élmler Akadémiyası Términologiya Komitesinin teşebbüsü ile 1957-ci ilde hazırlanmış «Dilçilik términleri lüğeti»ni, E. Ferecovun 1960-cı ilde Azerbaycan Dövlet Tedris-pédaġoji Edebiyyatı Neşriyyatı terefinden çapdan buraħılmış «Müħteser dilçilik luğet»ni buna misal köstermek olar.

Lakin hemin lüğetler dilçilik élminin müasir inkişaf seviyyesinden ħéyli aşağı olub, mehdud miġdarda términleri éhtiva édir.

Оħuculara teġdim édilen bu lüğet orta mekteblerin dil ve edebiyyat müellimleri, ali mekteblerin filolokiya fakültelerinin telebeleri, aspirantlar, habéle dilçilikle azçoħ maraġlanan kéniş oħuçu kütlesi üçün nezerde tutulmuşdur.

Lüğetin sözlüyü hazırlanarken ilk növbede, ali ve orta mekseb dersliklerinde, ders vesaitlerinde işlenerek sabitleşmiş términlerin butunlukde epate olunması meselesine fikir véril mişdir. Bu baħımdan da lüğetde normativlik prinsipi esas kötü rülmüşdür. hemçinin ümumi dilçilikde en çoħ yayılmış, kütlevileşmiş términlere de lüğetde yér vérilmişdir.

Son zamanlar dünyada müħtelif dilçilik mektebleri, dilçili çereyanları yaranmışdır. hemin mekteblerin, cereyanların nüma yendeleri, hetta en kéniş yayılmış términleri béle be'zen bir birinden ferġli me'nada işledirler. Оdur ki, bu lüğetde başlıca istifade menbeyi rus sovét dilçiliyi edebiyyatıdır.

Sözlüye düşmüş términler hamının ve ya ekseriyyetin ġebu étdiyi, meġbul bildiyi formada ve me'nada kötürülüb şerh édil mişdir. Lakin tebiidir ki, béle bir prinsipe ardıcıl emel éġ mek mümkün olmur, işde ġarşıya müħtelif çetinlikler çıħır, Burada sadece hésablama üsulu kifayet déyildir. Bir néçe dilçinin işletdiyi términi başġa bir tedġiġatçı élmi esaslarla redd. éde bilir. Élm tariħinden me'lumdur ki, uzun müddet meġbul sayılan términler be'zen élmin inkişafı ile elaġedar sıradan çıħır, köhnelir. «İzahlı dilçilik términleri luğeti»nde 50-çi> illerden beri dilçiliyimizde özüne yér tutan términler vérilmişdir. Arħaikleşmiş, dublét términler ise lüğetin sonunda— «Elave» hissesinde vérilmişdir.

Artıġ Azerbaycanda möhkem dilçilik en'enesi yaranmışdır velüğetin tertibçileri de mövçud en'eneye istinad étmişler. Bununla béle, tertibçiler bir sıra mübahiseli meselelerin hellind» ferdi tercübelerine de esaslanmışlar. Démeli, lüğetin sözlüyünün mübahise doğura bileceyi ġabaġcadan nezere alınmışdır.

Lüğetde términler elifba sırası ile düzülmüş, esas términler baş söz kimi vérilmişdir. Esas maddede mövzu ile elaġedartérminler yéne de daħili elifba sırası ile ġruplaşdırılmışdır.

Lüğetin esas istiġameti, meġsedi nezere alınaraġ tedris işini de téz-téz rast kelinen términlerin şerhine daha kéniş yér vérilir. Bütün diğer términler ise nisbeten müħteser şekilde şerholunur. Küman édirik ki, bir sorğu vasitesi olmaġ é'tibarile telebelere ve orta mekteb müellimlerine kömek kimi nezerde tutulmuş lüğetde béle bir prinsipin esas köturülmesi é'tiraz doğurmayaçaġdır. Şübhesiz, kelecekde dilçilik términlerinin kéniş. şerhini véren akadémik lüğetin yaradılmasında bu vesaitin de az-çoħ kömeyi olacaġdır.

Lüğetde términlerin izah olunması üçün ketirilen misalların ekseriyyeti Azerbaycan dilinden alınmışdır. Be'zen de en kéniş yayılmış Avropa dillerinden misallar vérilmişdir. Me'lumdur ki, ümumi dilçilikde işlenen términlerin çoħu Hind—Avropa dilçiliyinde, hemin dillerin matérialları esasında méydana; çıħıb yayılmışdır. Bununla béle, Azerbaycan dili ile az-çoħ elaġesi olmayan anlayışları bildiren ümumi dilçilik términleri: lüğete daħil édilmemişdir.

Me'lum olduğu üzre, be'zi tedġiġatçılar öz eserlerinde esaslandırılmamış términlerden istifade édirler. Béle ferdi términler de lüğetde vérilmemişdir. Lüğetin sonunda sinonim ve ya dublét términleri siyahısı vérilmiş, onlardan işledilmesi daha zeruri olanları ferġlendirilmişdir.

Nezere alınmalıdır ki, dilçilik élminin ümumi inkişafı ile elaġedar yéniyéni anlayışlar méydana çıħır. Müvafiġ términler olmadan bunları ifade étmek mümkün déyildir. Dékartın dédiyi kimi, «élmi tekmilleşdirmeden dili tekmilleşdirmek, dili tekmilloşdirmeden élmi tekmilleşdirmek mümkün déyildir». Elbette, burada élmi dil—métadil términler nezere alınır. Términler élmi dilin en esas vahidleridir. Démeli, dilçilik élmimizin tekmilleşdirilmesi uçün her şéyden evvel, onun dili, términleri tokmilleşdirilmeli, anlayışları deġiġleşdirilmelidir.

Müellifler lüğet çapa hazırlanarken deyerli meslehetler vérmiş Azerbaycan SSR Élmler Akadémiyasının akadémiki M. Ş. Şireliyéve, Azerbaycan SSR Élmler Akadémiyası Términolokiya Komitesinin emekdaşlarına, hemçinin onomasiolokiya üzre términlerin böyük bir ġisminin toplanıb, sistéme salınmasında yaħından iştirak étmiş filolokiya élmleri namizedi A. paşayéve teşekkürlerini bildirirler.

Lüğet haġġında öz fikirlerini söyleyecek şeħslere de ġabaġcadan teşekkürümüzü bildiririk.
AB(B)RÉVİATUR—Mürekkeb iħtisarlara déyilir. Dilimizde esasen XIX esrden işledilmeye başlayan mürekkeb iħtisarlar, ħususile Sovét hakimiyyeti illerinde kéniş yayılmışdır. Sabit söz birleşmelerinin (idare ve muessise adları, müħtelif markalar ve s.) iħtisar şeklinde işledilmesi dilde ġenaet prinsipi ile elaġedardır. Çünki iħtisarlar daha yığcam olub, yazıda az yér tutur, teleffuzü asanlaşdırır. Ab(b)réviatur üç şekilde özünü kösterir:

1. Mürekkeb iħtisar sözler şeklinde: söz birleşmelerini teşkil éden sözlerin ilk ünsürleri alınıb yéni bir söz düzeldilir. Meselen: raykom — rayon komitesi, içrakom — içraiyyz komitesi.

2. Mürekkeb iħtisar sözlerin inisialları (akronim) şeklinde: söz birleşmelerini teşkil éden ayrı ayrı sözlerin ilk herfleri ve ya sesleri kétürülüb, yéni bir söz düzeldilir. Meselen: SİTA, ÜİLKKİ, İОMHİ MK.

İnispallardan ibaret ab(b)réviaturların özlerinin de müħtelif növleri vardır: a) herfi inisiallar — mürekkeb iħtisarı teşkil éden ayrı ayrı herfler öz adları ile (elifbada ġebul olunmuş adları ile) oħunur. Meselen, SSRİ (sé-sé-ér-i) — Sovét Sosialist Réspublikaları İttifaġı, BMT (bé-ém-té) —Birleş-miş Milletler Teşkilatı; b) ses inisialları — mürekkeb iħtisarı teşkil éden sesler birlikde adi sözler kimi teleffüz olunur; meselen, RİK (rik) — Rayon İçraiyye Komitesi, SÉS (sés) — Su éléktrik stansiyası.

3. Murekkeb iħtisar sözlerin ġarışıġ növü şeklinde. Buradakı iħtisarların bnr ġismi sözün ilk ünsürlerinin (esasen ilk hécalarının), diğer ġismi ise ilk seslerinin ġalması ile düzelir. Meselen: Sov.İKp (Sov-i-ka-pé) — Sovét İttifaġı Kommunist partiyası.

ABZAS—Yazıda ardıcıl kelen iki setirbaşı arasında yér tutan ve mentiġi cehetden tam, bitmiş bir fikir bildiren mürekkeb siptaktik vahid. Eslinde poliġrafiya términi olan abzas ya bir cümleden, ya da bir néçe müsteġil cümlenin birleşmesinden ibaret olur. Abzası teşkil éden cümleler mentiġi cehetden birbirile möhkam elaġelenmelidir. Mueyyen metnin abzaslara ayrılması onun oħucu terefinden düzkün anlaşılmasına, müellif fikrinin daha deġiġ ve aydın ifade édilmesine sebeb olur.

ABLAUT —Daħili fléksiya şeklinde tezahur éden morfonoloji seçiyyeli ses evezlenmesi. Daħiln fléksiyanın bu en ġedim növü daha çoħ kérman dillerinin küçlu fé'llerinde özünü kösterir «Ablaut» términini dilçiliye Yakob Ġrimm ketirmişdir. İnkilis dilinde ablaut saf, temiz şekilde tezahür édir: sing

Sang, sung, song Alman dilinde ablaut hem préfiks (gépréfiksi), hem de affiksle birlikde çıħış édir: ge, sang, gesungép. Ablaut rus dili üçün de seciyyevidir: sbor-sobrat-sobéru.

ABSОRBSİYA—Sonor samitin yanında saitin itmesi, iki sait arasında kipleşen samitin itmesi, habéle hécanın düşmesi kimi fonétik hadiselerin ümumi adı.

AVTОMATİZM—Dilin daħili ġanunauyğunluġları esasında evvelki sözden (ve ya sözlerden) sonrakı sözlerin me'lum olması, serbest şekilde söz işletmeyin mümkun olmaması. Meselen: «diş ġıcamaġ», «köz bereltmek», «köz ağartmaġ», «dişinin dibinden çıħanı démek» ve s. ifadelerde sözlerden biri işlendikde de, diğerleri me'lum olur. Avtomatizmin müħtelif növleri vardır: léksik avtomatizm (yuħarıdakı misallara baħ.); sintaktik avtomatizm (bir sıra budaġ cümlelerin ġuruluşu baş cümlenin ġuruluşundan asılı olur, be'zi fé'llerin telebi ile isimler yalnız müeyyen halda işlenir); psiħoloji avtomatizm — müeyyen şerait ve ehvaliruhiyye ile elaġedar müeyyen söz ve ifadelerin işledilmesidir. Meselen: — Kimsen? — Kilimçi! (Ü. hacıbeyov). — Ne var, nd yoħ, Оçaġġulu?—Sağlığın, Veliyullah! — Uşaġlar néçğdir? — Hamısı ömrüne dua éleyir. (S. Rehimov). Lakin eserin kédişinden me'lum olur ki, Оcaġġulunun uşaġları Veliyullahın ömrüne ġetiyyen dua élemirler. Neinki dua élemirler, bu ġarınġulu Veliyullahı héç körmek de istemirler. Démeli, «sağlığın», «ömrüne dua éleyir» kimi ifadeler müeyyen psiħoloji veziyyet ve an ile elaġedar déyilen ifadelerdir ki, bunların daħili me'nasına o ġeder de fikir vérilmir. «Ne ħeber var, meşedi? — Sağlığın!» (M. E. Sabir). Bedii dilde (ħüsusile şé'rde) avtomatizm müellifhn yaradıcılıġ ġabiliyyeti ile bağlı déyildir. Çoħ asan yol tutan be'zi şairler bedii dilde avtomatizme méyl édirler. Meselen, dilimizde sinonim ve ya antonimlerin birleşmesinden emele kelen çoħlu ġoşa sözler vardır: kül-çiçek, yér-köy, duman-çen, dağ-dere, şeher-kend, sévinmj-külmek ve s. Be'zen éyni fé'lin ġoşa sözleri teşkil éden tereflerden her birinin yanında tekrarlanması ile şé'r misraları düzelir ki, bu hal da eslinde avtomatizmden ireli kelir. Meselen, çiçekler sévinir, küller sévinir. Çiçek külüm-seyir, kül külümseyir. Çiçekler körürem, küller körürem. Çiçekden zövġ alır, külden zövġ alır. Çiçeye baħıram, küle baħıram ve s. Burada heġiġi yaradıçılıġ yoħdur, avtomatizmdir.

AVTОMATİK — Nitġe hazır şekilde daħil olan, nitġ prosésinde yaradılmayan, frazéoloji, avtomatik ifade. Meselen, dialoġlarda: —Néçean!— Çanına dua édiröm ve ya: —ne var, ne yoħ? — Sağlığın.

AVTОNİM — Müellifin heġiġi familiyası ve adı: Mirze İb-rahimov, Süléyman Rehimov, Eli Veliyév, İsa hüséynov, Süléyman Veliyév, Ħalide hasilova, Beħtiyar Vahabzade, Ezize Çeferzade.

AVTОNОMÇULAR — Sün'i béynelħalġ dil yaratmaġ terefdarları. Оnlar bu sün'i dili tebii dillere esaslanmadan yaratmağa çalışırlar.

AVTОSÉMANTİK — Müsteġil, asılı olmayan, esas, ayrılıġda müsteġil me'na daşıyan. Avtosémantik nitġ hisseleri. Avtoséman-tik sözler.

AVTОSÉMANTİK CÜMLE — Kommunikativ cehetden bitkin, müsteġil, ġrammatik baħımdan başġa cümlelerden asılı olmayan

cümle: Kuneş de batanda rğnki saralar (S. Vurğun). İnġilao ta-riħin lokomotividir (K. Marks).

AĠĠLÜTİNASİYA — 1. Yalnız bir me'nası olan standart söz-deyişdiriçi şekilçilerin sabit söz köküne (ve ya esasına) ġoşul-ması. Bu kimi ġrammatik ħüsusiyyete malik dillere aġġlütinativ (iltisaġi) diller déyilir. Meselen, türk dilleri, fin-uġor dilleri ve s. Aġġlütinasiya odur ki, her bir şekilçi yalnız bir ġrammatik me'na daşıyır, élece de her bir ġrammatnk me'na hemişe éyni bir şekilçi vasitesile ifade édilir. 2. Adeten yanaşı kelen iki sözun birbirine ġovuşaraġ bir söz şekline düşmesi. Meselen, bildir (bir ildir), bilerzik (bilek üzük).

AĠĠLÜTİNATİV DİLLER — Söz formaları aġġlütinasiya yolu ile düzelen diller.

AĠОRОNİM — Urbanonimin bir növü, méydan ve bazar adları: Ġızıl Méydan. V. İ. Lénin adına méydan. Kençler méydanı. Sabunçu kolħoz bazarı. Merkezi kolħoz bazarı.

AĠRAM.MATİZM — 1. Dilin ġrammatik ġaydalarından istifade (danışma ve ġavrama prosésinde) ġabiliyyetinin itmesinden ibaret dil pozğunluğu. 2. Be'zi dil növlerine (téléġraf dili, hibrid diller — biçlamar, péti, néġr ve s.) meħsus uslubi ve ya mehelli ħüsusiyyetler.

AĠRAFİYA — Yazılı ve şifahi nitġ arasında elaġenin ġırılmasından ibaret nitġ pozğunluğudur ki, bunun neticesinde yazma ġabiliyyeti itir.

AĠRОNİM —Toponimin bir növü, tarla, düzenlik, mueyyen ekin yéri ve s. bildiren adlar: Muğan düzü. Mil düzü. Şirvan düzü. Çel-tiklik. Açġobu. Tütünlük. Méşeġırağı.

AD.1 — 1. Ümumi ġrammatik ħüsusiyyete—substantivleşme ħüsusiyyetine malik olub, bununla da fé'l ve zerflerden ferġlendirilen isim, sifet ve ya say. Fé'lin ad forması—şeħs ifade étmeyen fé'l forması (fé'li sifet, fé'li bağlama, mesder). Baħ: tesriflenmeyen fé'l. 2. Nitġde adlandırma funksiyasında işlenmiş söz ve ya birleşme. Coğrafi ad. Ħalġ adı. İnsan adı. Apélyativ ad — Formasını deyişmeden ümumi ad yérine kéçib işlenen ħüsusi ad; meselen, telħek, loğman, firon. Étnik ad — Ayrı-ayrı ħalġların adı; meselen, rus, özbek, kürnü. Yér adı — Ölke, şeher, ġite ve s.ni bildiren ħüsusi ad; meselen, Kençe, Kuba, Asiya, Ġafġaz. AD II — 1. Оnomasiolokiyanın obyékt kimi öyrendiyi ad katéġoriyası. Ferdi ve ümumi eşya ve hadisenin sözle ifadesi: satin (parça adı), mis (métal adı), Bakı (şeher adı), «Dalğa» (kitab mağazasının adı), «Sülh haġġında dékrét» (sened adı). 2. Оnimin be'zi katéġoriyalarını bildiren tesviri términin komponénti. Buraya aşağıdakılar daħildir: çoğrafi ad (términ), şeher adı (astionim), müeyyğn vaħt adı (ħrononim), planét adı (astronim).

ADIN MОTİVLEŞMESİ — Müeyyen obyékt üçün her hansı ħususi adın séçilmesinin ve ya yaradılmasının ékstralinġvistik sebebi. İlk adlanmadan uzaġlaşma, ikinci addan istifade olunma zamanı, habéle adın deyişdirilmesi, adın ħalġ étimolokiyasına uğraması zamanı ilkin adın motivleşmesi pozulur ve başġası ile evez olunur.

ADIN TERCÜMESİ — Be'zi ħüsusi adların başġa dillerden Azerbaycan diline ketirilmesi forması (be'zen adın bir hissesi, be'zen de ad bütövlükde çévrilir). Adeten, ħüsusi adların çoħu bir

dilden başġa bir dile tercüme olunmur. Оnlar dile ketirilerken orfoġrafiya ġaydalarına uyğunlaşdırılsa da, öz ilkin formasını ve ifade étdiyi me'nanı saħlayır. Antroponimler tercüme olunmasa da, onun be'zi ünsürlerinin tercümesine rast kelinir. Ħususi adların en çoħ tercüme olunan sahesi idare ve teşkilat adlarıdır: SSSR (Soġoz Sovétskiħ Sodialistiçéskiħ Réspublik) — SSRİ (Sovét Sosialist Réspublikaları İttifaġı), SŞA (Soédinénnıé Ştatı Amériki) —ABŞ (Amérika Birleşmiş Ştatları), Uralhskip maşinostroitélhnıp zavod — Ural maşınġayırma zavodu. Tercüme en ġedim adalma formasıdır. Be'zen bu béynelħalġ ħaraktér daşıyır. Azerbaycan onomastikasına ketirilen ħüsusi adlar bilavasite morfoloji yolla tercüme édilir. Adların terçümesi onların formasına müħtelif şekilçilerin elavesi ile mümkundür. Çoħ hallarda ise adlar kalka édilir. Meselen: Srédizémioé moré—Aralıġ denizi, Çérnoé moré — Ġara deniz, Noval Zémll — Yéni torpaġ, Krasnoé moré — Ġırmızı deniz.

ADYÉKTİVLEŞME — Başġa nitġ hisselerine meħsus sözlerin sifete çézrilmesinden ibaret sözdüzeltme üsulu. Esasen fé'li sifetler ve fé'lin müħtelif zaman formalarına meħsus şekilçili sözler adyéktivleşir. Adyéktivleşmenin elameti sözde vurğunun evvelki yérini deyişmesidir. Muġayise ét: Zaman keleçek — Keleçek zaman. Bu kün Ehmed onu körecek — Körecek künldrimiz var.

ADLANDIRMA—1. Sözün müeyyen (konkrét) nitġ şeraitinde ve ya metnde méydana çıħıb işlenme ħususiyyeti (sözün siġnifikasiyasına ġarşı ġoyulur). 2. Sözün müeyyen référént ile elaġelendirilmesi, advérme prosési. Sözün adlandırma funksiyası — eşyanı oksétdirme meġsedi izleme funksiyası, nominativ funksiya.

ADLANDIRMA PRİNSİPİ— Adlanan obyéktle adın elaġelendirilmesi üçun sebeb, esas. Meselon, şeħsin réal kéyfiyyetlerine osaslanaraġ ona leġeb vérilir; meşhur şeħélerin yaşadıġları kuçelere onların adları vérilir ve s.

ADLIĠ HAL — Eşyaya musteġim (bilavasite) istiġametlenmesi ve müstoġil şekilde (yalnız) eşyavilik bildirmesi ile başġa hallara ġarşı duran, iş kéreni ve ya subyékti bildiren hal. Adlıġ hal formasındakı isim cumlede müħtelif sintaktik funksiyalarda (mübteda, ħeber, elave, zerflik, te'yin, ħitab, vokativ ve s.) işledile biler.

ADLIĠ CÜMLE — Ħeberi ismin adlıġ halında tezahür éden tekterkibli cümle. Meselen: Bakı. Kéçe. Deniz sahili. Adlandırma adlıġ cümlesi — Lövhelerde yazılan idare adları, küçe adları, şokillerin altıpda yazılan adlar ve s. Meselen, «Kommunist küçesi» lövhede o démekdir ki, «Bu küçe «Kommunist küçesi» adlanır» ve s. Adlıġ neġli cümle — Neġli cümle mezmunlu adlıġ cümle: Bayıl. Bibihéybet. Kiçik bir bina. Adlıġ nida cümlesi — Ħususi émosional mezmuna malik adlıġ cümle: Ġız ne ġız! Sultanlara layiġdir! (h. Cavid). Bağ ne bağ! İki köz kerekdir baħa! («Nağıllar»), İşarzédici adlıġ cümle — Mövcud prédméte işare ét.me mezmununa malik adlıġ cümle: Bu da men. Bu bu, bu da bu, bu "v bu! (Ç. Cabbarlı). Kéniş adlıġ cümle — Eşya ve hadise adlarının éz izahédiçi, aydınlaşdırıcı üzvleri ile birlikde işlenmesinden ibaret adlıġ cümle: Soyuġ ġar. Açı rüzkar... (S. Vurgun). Mövçudluġ bildiren adlıġ cümle — Adı çekilen eşyanın, hadisonin mövcudluğunu tesdiġétme mezmununa malnk adlıġ cümle: "er derede yéddi tepe; her tepede yéddi yuva, her yuvada yéddi bala...

Sarı-sarı sandıġlar, İçi dolu fındıġlar. Müħteser adlıġ cümle — Eşya ve .hadiselerin yalnız adlarının çekilmesinden ibaret adlıġ cümle: Bakı. Seher. Soyuġ. Nem...

ADSTRAT — Müħtelif dillerde danışan ħalġların uzun müddet éyni örazide ve ya ġonşuluġda yaşaması netiçesinde "méydana kelen ikidillilik (bilinġvizm) növü (adeten yérli dillere te'sir kösteren kelme diller de bu términle ifade olunur). SSRİ Ħalġlarının dilleriniı ġarşılıġlı te'snrini buna misal köstermek mümkündur. «Adstrat» términini ilk defe 1939-cu ilde M. Bartoli işletmişdir. Lakin bu problémin esaslandırılmasında Valkhofun daha böyük ħidmetleri olmuşdur. Démeli, «adstrat» dédikde, yanaşı şekilde mövcud olan, birbiri ile elaġedar, ġarşılıġlı şekilde birbirine te'sir kösteren, lakin héç biri diğerine üstün klemeyen diller iezerde tutulmalıdır. Meselen, rumın dilinde slavyan adstratı kimi.

AİLE ADI—Aile başçısının familiyası, ata adı ve ya leġebiiden cem şekilde emele kelen, bütün aileni ve ya onun bir néçe üzvunü bildiren ad: Atayévler (Atayévler ailesi), Memmedovlar (Memmedovlar ailesi), Tendirekirenler, Etyémezler.

AYAMA — Müeyyen şeħse, kolléktive (bir kendde, bir mehellede, bir şeherde, bir rayonda ve s. yaşayan ehaliye, hetta müeyyen nesle, tayfaya) vérilen elave ad. Bunu leġeb ile ġarışdırmamalı. Ayama bir ġayda olaraġ, başġaları terefinden vérilen ve esasen menfi cehetleri nezere çarpdıran addır. Ayamalar medeniyyetin çoħ da inkişaf étmemesi, ölkede féodal dağınıġlığının hökm sürmesi, birliyin olmaması ile elaġedar méydana kelmişdir. Meselen: Lağlağı Sadıġ. Érkj Tükezban. Altıbarmaġ uşağı. pişiyi bağlayıb çörek yéyenler.

AYDINLAŞDIRICI CÜMLE — Mürekkeb cümlenin esas hissesinden sonra kelen prédikativ hissesidir ki, esas hisseye béle ki, ye'ni, mehz bağlayıcıları ile bağlanır ve onun mezmununu aydınlaşdırmağa, izah étmeye ħidmet kösterir: Az éyleme inayetini ehliderdden; ye'ni ki, çoħ belalara ġıl mübtela meni (M. Fuzuli). Aydınlaşdırma bağlayıçıları ile işlenen aydınlaşdırıcı cümle mürekkeb cümlenin tabésiz növüne daħildir.

AYRICA SÖZ — Evvelceden dilde mövcud olub, nitġde bütöv ve serbest şekilde tekrarlana bilen léksik-ġrammatik me'nalı en kiçik müsteġil dil vahidi.

AYRICA FОRMALAŞMA — Sintaktik vahidlere ħas ġuruluş ħüsusiyyeti olub, hemin vahidleri teşkil éden ünsürlerin ayrı-ayrı sözler olduğunu kösterir. Meselen, frazéoloji vahidler ayrıça formalaşmış vahidlerdir.

AKATAFAZİYA — Söylemin mezmununu o dilin ġrammatik ġaydaları esasında ġura bilmemekden ibaret nitġ pozğunluğu.

AKKОMОDASİYA — Yanaşı kelen sait seslerin meħreçi ile samit seslerin meħreçinin ġarşılıġlı suretde birbirine ġismen I uyğunlaşması. İreli (proġréssiv) akkomodasiya — Sonrakı sesin ékskursiyasının evvelki sesin rékursiyasına uyğunlaşması: rad—«rld» kimi, luk — «lkj» kimi teleffüz olunur. Kéri (réġréssiv) akkomodasiya — Evvelki sesin rékursiyasının sonrakı sesin ékskursiyasına uyğunlaşması. Rus dilinde ince samitden ġabaġ kelen saitler nisbeten ġapalı teleffüz olunur: çél — iélh\ bit — bith. Uyğunlaşmanın (akkomodasiyanın) en çoħ hansı seslerde baş vérdiyini söylemek — saitlerinmi samitlere, yoħsa samitleriimi saitlere uyğunlaşdığını démek mümkün déyildir. Çünki bu hadise müħtelif dillerde müħtelif şekilde tezahür édir.

Müasir rus dilinde adeten saitler samitlere uyğunlaşır. Béle ki, ince samitlerden sonra kelen ġalın saitler (a, o, u) inçeleşir: mal (mll), vol (vél), tuk (tġok).

AKKUMULYASİYA — Struktur uslubiyyatın ireli surdüyü prinsiplerdendir. Bu prinsipe köre éyni bir motiv, éyni bir ehvali-ruhiyye, hiss, duyğu, adeten, éyni mezmuna malik bir néçe müvazi vasitelerle ifade édilir. Béle artıġlıġ teessüratı şiddetlendirir ve diġġeti bir nöġtede cemleşdirir. Meselen, Aşıġ Eleskerin «Salamatdı» şé'rinde éyni bir motiv, éyni ehvali-ruhiyye, éyni hiss bir néçe muvazi vasitelerle ifade édilmişdir:

Çoħ obadan, ağır élden kéçibdi,

pelenk, ejdehalı koldan kéçibdi,

Çoşğun derya, daşġın sélden kéçibdi,

Öldürmeyib boranġar, salamatdı.

hipérbolik terzde déyilmiş bu bend bütövlükde teħminen béle bir fikri bildirir: «(yar) çoħ eziyyet çekib». Şé'rde bundan sonrakı misra béle de başlayır: «Çoħ eziyyet vérib yağmur, barfu bad». Sade fikri bildirmek üçün bu ġeder «artıġ» dil vahidleri işledilmesinden meġsed te'siri ġüvvetlendirmek ve diġġeti bir nöġteye istiġametlendir.çekdir.

Struktur üslubiyyat ünsürlerin ézünden daha artıġ bu ünsürlerin elaġelerini éyrenmeyi zeruri hésab édir. Ünsürlerden serf nezer étmek teleb olunur. Éle buna kéredir ki, şé'rde be'zi vahidler mentiġi baħımdan «sehv» körünse de, ona diġġet ve ehemiyyet vérilmir. Doğrudan da, «ejdehalı kol» nö démekdir? Оbadan kéçmek olar, bes «élden kéçibdir» nedir? Şé'r butövlükde derk olunur.

AKRОNİM — Baħ: «Ab(b)réviatur» (2-ci me'nada).

AKRОSTİĦ — Misralarının ve ya béytlerinin ilk herflerinin ardıcıl düzümünden müeyyen sözler ve ya söz birleşmeleri emele kelen şé'r.

Maşallah, bu közel kimdi ki, Şirvane kelib,

Lebini mürdeyé-sedsale körüb iane kelib.

hzmdler ħaliġi-bimisle ki, Şirvanı kéne

Salmağa tazeden ol müğbeçe samane kelib.

Méyde yoħ l e'li-lebinde olan esari-sefa,

Sanma kim, kerdişe herkiz béle péymane kelib.

Déyesen, arizi-alın körüb ol lale rüħün,

Bağ ara bülbülü-şéyda kéne efğane kelib.

Démerem adını men, baħ seri-her béyte bu kün,

Bilisen Séyyid özü kimdi ki, Şirvanz kelib.

Son béytde müellif özü izah édir ki, bu ġezelin béytlerinin her birinin ilk herflerini birbirinin yanında yazdıġda (M, H, M, D) Şirvana kelen şeħsin adını tapmaġ olar. Bu ad Mahmud imiş. Vaħtile Şirvanda (Şamaħıda) yaşayıb Séyid Ezpmle dostluġ éden Mahmud ağa eliaçıġ, musiġini çoħ sévei bir şeħs olmuşdur.

AKRОTÉZA — Antonimiyanın éle bir növudür ki, bir (ve ya bir néçe) elametin ġesden inkarı ile tesdiġ olunan anlayış ġabarıġlaşdırılır: Sabah yoħ, birisi kün. Dünğn yoħ, srağa kün. Derd bir déyil, béş déyil, lap çoħОur. İnni déyil, yaġut déyil, mernandır («Aşıġlar»).

AKSÉNT — 1. Vurğu. 2. Ecnebi şeħsin teleffüzündeki ħüsusiyyet. Akséntin mahiyyeti béledir ki, müeyyen dilin sesleri başġa dile meħsus seslerle evez olunur. Şeħs yad ve tamamile menimsemediyi dilde danışarken öz ana dilinin ħüsusiyyetlerini saħlayır. Meselen, be'zileri rusca danışarken vurğunu hemişe sözün son hécasında (çünki Azerbaycan dilinde de bu, meġbul hésab olunur) teleffüz édirler ve ya «idi de» ve s. kimi terkibler işledirler. Démeli, aksént bir dilde (yad dilde) danışarken başġa dilin (ana dilinin) fonétik normalarından ġéyriiħtiyari istifade netiçesinde yaranır: Akséntle danışma. Yad aksént.

AKSÉNTОLОKİYA — Dilçilikde vurğunun mahiyyetini, ħüsusiyyetini ve tezahur formalarını öyrenen bölme.

AK.TİV LÜĞET — Müvafiġ dilde danışanların apladıġları, hem de öz nitġlerinde aktiv şekilde işletdikleri sözler. Danışanların ümumi medeni inkişafından, dünyakörüşünden asılı olaraġ aktiv lüğetde sözlerin miġdarı da müħtelif olur. Esas lüğet fondundakı sözler hamının aktiv lüğetine daħildir. Bundan elave, péşe, meşğuliyyet, heyat terzi ve s. amillerle elaġedar her kesin aktiv lüğeti seciyyevi cehetleri ile ferġlene biler.

AKTUAL — Müeyyen terkibde réal me'na ve vezifesi olan; nitġde öz tebii funksiyasını, rolunu yérine yétiren. Cümlenin aktual üzvlenmesi — Konkrét me'na ile, metnle elaġedar olaraġ cümle üzvlerinin müeyyenleşdirilmesi. Meselen, «bu kitab», «yaħşı kitabdır» ifadelerinin her biri te'yin ve te'yin olunandan ibaretdir. Lakin hemin ifadelerden her biri «Bu kitab yaħşı kitabdır» cümlesinin bir üzvü sayılır.

AKTUALİZATОR — Dil vahidinin müeyyen vezife kesb étmesine sebeb olan ifade vasitesi, işarenin (bu dil vahidinin) konkrét metndeki me'nasını ifade éden vasite; virtual işarenin aktuallaşması üsulu, dilin nitġe çévrilmesi: Morfoloji aktualizator. Sintaktik aktualizator. Éksplisit (açıġ, ifade olunmuş) aktualizator—Dil işaresinin éle aktuallaşdırma vasitesidir ki, formal şekilde ifade édilir. Meselen, müeyyen te'sirlik halında ve ya müeyyen yiyelik halında hal şekilçileri réal olaraġ işledilir. İmplisit (kizli, ifade olukmamış) aktualizator — Éle aktuallaşdırma vasitesidir ki, burada dil işaresi réal şekilde ifade édilmir. Meselen, ġéyri-müeyyen te'sirlik halda hal şekilçisi iıplisit şekilde olur.

AKTUALLAŞ(DIR)MA —Dilin kizli (virtual) işarelerinin nitġ işarelerine çévrilmesi, nitġde bu işarelerden istifade; aktualizator vasitesile (kömeyi ile) virtual işarelerden konkrét olaraġ istifade étme. Dil vasitelerini aktuallaşdırma.—her hansı dil vasitesinden ferdi ve ya şerti, habéle métaforik terzde istifade. Meselen, Ne var, dovşanım? (C. Cabbarlı) cümlesinde dovşan sözünün hemin me'nası ferdi olaraġ aktuallaşdırılmışdır. Çünki «céyran», «maral», «terlan», «laçın» ve s. adlar ezizleme me'nasında vokativ söz kimi işlenseler de, dovşan sözünde bu cehet yoħdur. Éksplisit aktuallaşdırma — Éksplisit aktualizator vasitesile virtual dil ünsürlerinin réal me'na ve funksiyasını müeyyenleşdirme. İmplisit aktuallaşdırma — İmplisit aktualizator vasitesile virtual dil ünsürlerinin réal me'na ve funksiyasını mueyyenleşdirme. Modal aktuallaşdırma —Dilde söz ve ya söz birleşmesi olan vahidin nitġde cümlekimi işledilmesi. Meselen, «Kel-kel, két-két» ifadesi béle _de işlene biler: Sene ne zaman dédim kel, sen de onda kel, désem két, sen de két.

AKUSTİK — Ses ġavrayışına aid olan, ses ġavrayışı ile elaġedar; nitġ seslerini fiziki ses kimi tesevvür éden. Nitġ seslerinin akustik ceheti. Saitlerin akustik tesnifi. Akustik tehlil. Akustik fonétika. Akustik obraz —1. Bir invariant kimi alınmış éşitme obrazı (tesevvürü), ye'ni tekrarlanmasından (başġaları terefinden de işledilmesinden) asılı olmayaraġ tesevvür édilen fonoloji vahid. 2. psiħoloji dilçilikde fonoloji tesevvürlerin mecmuyu hésab olunan sözun fonématik terkibine déyilir. Akustik tesnifat — Saitlerin seçiyyevi tonunun yüksekliyi esasında aparılan bölküsü.

AKİОNİM — En eziz, en sévimli, en közel, en yüksek, en möhterem, en ulvi ad.

Yaşasın Mehebbet dédiyin peri! Yaşasın Seadet! — О yaz seheri! Yaşasın anamız muġeddes Veten! Оyansın seherler Zefer sesinden! (Semed Vurğun).

ALÉKSİYA — psiħifizioloji proséslerin pozulması ile elaġedar herfleri séçe bilmemek, onları birleşdirib oħuya bilmemekden ibaret dil pozğunluğu.

ALINMA — 1. Başġa dillerin lüğet terkibinden sözlerin alınıb işledilmesi. Söz almadan meġsed: a) yéni anlayışları ifade étmek ve b) mövçud anlayışları birbirinden ferġlendirmekdir. Yéni mefhumlar elaġe ve ünsiyyet neticesinde başġa ħalġlardan alındığı kimi, hemin mefhumları ifade éden müvafiġ sözler de alınmış olur. 2. Alınma(lar) (1-çi me'nada) yolu ile dile daħil olan sözler, şekilçiler, konstruksiyalar. Alınma menbeyi — Sözalma menbeyi olan dil. Alınma sözler. — Başġa dillerden alınıb ana dilinde işledilen sözler. Azerbaycan dilinde Ereb, Fars, rus, kürcü, érmeni, lezki, tat, osmanlı, monġol, çin, yunan, latın, sanskrit, inkilis, alman, fransız, holland, ispan, italyan ve s. dillerden alınmış bir sıra sözler vardır. Vasiteli alınma(lar). — Bir dilden diğerine dolayı yollarla kéçen sözler. Meselen, Avropa dillerine meħsus sözlerin çoħu Azerbaycan diline Rus dili vasitesile kéçir. Vasitesiz alınma(lar). — Bilavasite bir dilden başġasına (üçüncü dilin iştirakı olmadan) daħil olan alınmalar. Azerbaycan edebi dilindeki rus sözleri esasen vasitesiz alınmalardır. Ġayıdış alınmaları. — Başġa dillere kéçib, orada mueyyen deyişikliye uğradıġdan sonra yéniden ana diline ġayıdan dil vahidleri. Meselen, ġedim dövrlerde Azerbaycan dilinden yataġ, ummut, tuşar, ġoça, ħatun, beled, tenħah sözleri Fars diliie kéçmişdi. hzmin sözler Fars dili daħilinde forma ve me'naça deyişdikden sopra yéniden Azerbaycan diline ġayıtmış, yédek, ümid, düçar, ħoça, ħatın, beled, tanġah şeklinde işlenmeye başlamışdır. İkili alınma(lar). — Baħ: dublét (1-çi me'nada). Yazılı alınma(lar). — Baħ: kitab dili ile kelen alınmalar. Kitab dili (nitġi) ile kelen alınma(lar). — Yazılı edebi dil vasitesile dile daħil olan alınmalar, kitab dili üslubi çalarına Malik alınmalar. Sémantik alınma(lar). — Baħ: kalka. Şifahi alınma(lar) — Baħ: şifahi nitġ ile kelen alınmalar. Şifahi nitġ ile kelen alınmalar. — Şifahi nitġ vasitesile dile daħil olan alınmalar. Bu kimi alınma sözler daha çoħ déformasiyaya-me'ruz ġalır, söz alan dilin ġanunlarına uyğunlaşmış olur.

ALINMA ĦÜSUSİ AD — Azerbaycan diline başġa dillerden kéçmiş ħüsusi adlar. Adeten, bu adlar eslinde olduğu kimi yoħ, dilimizin léksik, fonétik ve ġrammatik ħüsusiyyetlerine uyğunlaşdırılaraġ işledilir. Selam (Erebçe)—Salam (Azerbaycança), Zinet (Erebce)—Zinyet (azerbaycanca), Simüzer (Farsca) — Simuzer (azerbaycança), Méhr (Farsca)— Méhri (Azerbaycanca), Şehr-yar (Farsca)—Şehriyar (Azerbaycança), Şehsüvar (faréça)— Şah-suvar (azerbaycanca).

ALLÉĠОRİYA —Mücerred mefhumların konkrét, heyati obrazlarla eks étdirilmesinden ibaret mecaznövü. Meselen, nağıllarda ve temsillerde ġurd açközlüyü, dovşan ġorħaġlığı ve s. bildirir ki, bütün bunlar alléġoriya hésab olunur. Ç. Memmedġuluzadenin «Ölüler» ve «Deliler» dünyasına nifreti sonsuzdur cümlesinde ölüler ve deliler sözleri alléġorik me'nada işledilmişdir.

ALLİTÉRASİYA — İfadeni teşkil éden sözlerin evvelindeki, yaħud ortasındakı samit seslerin ya da ses ġruplarının éyni ve ya yaħın olması. İfadeye musiġilik, ahenk véren allitérasiya sabit söz birleşmelerinin ve ya poétik metnin teşkilinde mühüm rol oynayır. Meselen, baçarana baş ġurban misalında b (ba) sesinin, Elden ġalan elli il ġalar misalında l sesinin allitérasiyası mövcuddur. Allitérasnya klassik poéziyamızda (Nesimi, Ħetai, Fuzuli ve Ġövsinin eserlerinde) ve şifahi ħalġ edebiyyatında çoħ kéniş yayılmışdır. Allitérasiyanın müħtelif növleri vardır. Misralararası (setirarası) ve ya bend, béyt allitérasiyası (ħarici allitérasiya); esasen ġonşu misraların ilk sözleri éyni sesle başlanır. Meselen: a) Taz vur, tazan doldur, b) Çayın daşı, çölün ġuşu. Sözarası ve ya misra allitérasiyası (daħili allitérasiya): ardıçıl kelen sözlerde éyni seslerin tekrarı şeklinde olur. Meselen: Su seneyi suda sınar. YĦanışıġ lananı ġurda vérer. Azerbaycan dilinde allitérasiya üslubi ve poétik vasite olmaġdan elave, hem de léksik-morfoloji vasitedir. Külli miġdarda ġoşa sözlerin komponéntleri, adeten, allitérasiya prinsipi üzre düzülür, ; Meselen: boy-buħun, ġaş-ġabaġ, dil-dodaġ, ses-semir ve s.

paralélizm ve söz tekrarı ile birlikde tezahür étdikde allitérasiya daha yüksek te'sir kücüne malik olur:

Bu belaya saldı meni ġedin ki, yaşırdı yér yüzünü yaşım,

Bu yére yétirdi meni ġemin ki, felek éşitdi feğanımı.

(M. Füzuli).

ALLО — Émanın, ye'ni fonémin, morfémin, sémémin, ġrafémin ve s. nitġde konkrét şekilde tezahürü, méydana çıħması, variantı me'nasına kelen ön şekilçi. Ümumiyyetle, «-üzv» ve «-tip» términleri (söz-üzv ve söz-tip) ġarşılaşdırılan zaman «-üzv» mef-humunu eks étdirir.

ALLОĠRAF — Ġrafik varpiant, ġrafémin konkrét tezahürü, növü. Meselen, vaħtile elifbamızda ümumi N fonéminin alloġrafları olaraġ N ve N (sağır nun) işledilirdi. Ye'ni N ġrafémi alloġraflara malik idi.

ALLО-ÉMİK — Linġvistik invariant (ve ya éma) mefhumuna ve onun réal nitġdeki növlerine, tezahür ħüsusiyyetlerine (allo-form) esaslanan. Allo-émik términolokiya — Dili bütün yaruslarında ve ya merhelelerinde tesvir éderken istifade olunan términlerde émalar (foném, morfém, léksém, sémém ve s.) ile alloların (allofon, allomorf, alloléks, allosém ve s.) müntezem müġayiseli ġarşılaşdırılması.

ALLОLÉKS — Konkrét (yazılı ve ya şifahi) nitġ aktında kötürül.müş léksémin müeyyen bir variantı, növü; ġlossa, üzv olan söz.

ALLОLОĠ — 1. Sözun variantı. 2. Élliptik birleşmelerde sözun sıfır variantı, atılmış sözler. Meselen, Salam! (salamaléykim evezine).

ALLОMОRF —Morfémin konkrét şekilde tezahürü, variantı.

ALLОNİM—1. Müeyyen şeħsin, coğrafi obyéktin ve s, bir néçe variantda adlandırılması. Meselen: Volġa—Edil (İtil) çayı, Tyanşan—Tanrı dağı, Ararat—Ağrı dağı, polşa—Léhistan, Maméd—Mehemmed. 2. Ħüsusi me'nada «yad, özke ad» démekdir. Özünün déyil, başġasının ad ve familiyası ile eser çap édenleri bildirmek üçün de işledilir.

ALLОSÉM — Sémémin konkrét şekilde tezahüru, variantı, növü. Meselen, «alma ağaçı» birleşmesindeki ağaç ve «çörek ağaçı» birleşmesindeki ağaç sözleri ağaç séméminin allosémleridir.

ALLОFОN — Fonémin konkrét şekilde tezahürü, foném variantı. Meselen: el, a'la, müeyyen, ne üçün vahidlerinde ġara yığılmış saitler E fonéminin allofonlarıdır. habéle, el-ler, kez-zer, ġaz-jar, nar-rar, adam-nar sözlerindeki l, z, d, r, n sesleri esas (invariant) hésab olunan L fonéminin allofonlarıdır.

ALLОFRAZA — Söz birleşmesinin, frazéoloji birleşmenin variantları, növleri, tipleri: heyat vesiġesi — heyata vesiġz; Üreyi ağzına kelmek—ödü ağzına kelmj; Üreyi kétmek—üreyi kéçmek

ALLUZİYA — Nitġde ve ya yazıda istifade édilen tariħi, edebi, esatiri ve s. faktlarla elaġedar ifadeler. Bu ifadeler öz menbeyi ile elaġedar yada düşur, hele bu menbeden tam uzaġlaşmır. Meselen, «méymunu yada salmaġ» ve ya «Meşedi İbad kimi özünden çıħmaġ» ifadelerini işletdikde M. F. Aħundovun ve Ü. hacıbeyovun meşhur eserleri yada düşür. Yaħud «Şamaħı batan kimi batmaġ», «Tülküden ġorħan Ehmed», «Kim yatıb, kim oyaġ» ve s.

ALОKİZM — 1. Ümumiyyetle, tariħi faktlara, mentiġe zidd olan ifade, söz. Meselen, E. Niçatın XV—XVI esrlerdeki Azerbaycandan behs éden «Ġızılbaşlar» romanında déyilir: «Év yiyesi neş'e içinde çavab vérdi—Ay oğul, sene démedim bizim de küçede toy olacaġ?!» Yalnız XX esrde dilimizde rus dilinden kalka yolu ile «Bizim de küçede bayram Оlacaġ» ifadesi işlenmeye başlamışdır. 2. Komizm, külüş meġsedi ile nitġde mentiġi elaġelerin pozulması, me'naça uyuşmayan, elaġelenmeyen sözlerin hemçinsleşdirilmesi. Meselen: Sebeb nedir ki, baş yaranlarımız hamısı ibaretdir mehz kede-küdelerden, baġġallardan ve çaġġallardan... (C. Memmedġuluzade).

ALTAY NEZERİYYESİ — Türk, monġol ve tunġus-mancur dillerinin bir esas dilden törediyini kösteren nezeriyye.

XIX esrin sonları, XX esrin evvellerinde hemin dillerin bir dil ailesi teşkil étdiyi fikri ireli sürulmüşdür. Başlıça deliller béledir: Ahenk ġanunu bu dillerin hamısına ħasdır, habéle söz evvelinde bir néçe samit yanaşı işlene bilmir. hemin dillerde cins katéġoriyası yoħdur, aġġlütinativ ġuruluşa malikdirler. Cümlede sözlerin sırası da éynidir: te'yin te'yinolunandan evvel, ikinçi dereceli üzvler baş üzvlerden evvel kelir.

Bu nezeriyyenin terefdarları: A. Kastrén, V. Kotviç, Y. D. polivanov, R. İ. Ramstédt, R. Rask ve başġalarıdır. A. M. Şérbak ve C. Klousonun tedġiġatlarından ise me'lum olur ki, türk, monġol ve tunġus-mancur dilleri menşece héç de ġohum déyiller. Bu dillerdeki müşterek ħüsusiyyetler adları çekilen ħalġların uzun-müddetli ġarşılıġlı elaġeleri neticesinde birbirine te'sir köstermeleri ile méydana kelmişdir.

AMBİVALÉNT — Öz mezmunu daħilinde birbirine eks me'naları ifade éden (eks étdiren) dil faktı (söz, forma, cümle ve s). Meselen, hem borç alan, hem de borc véren borçlu sözü ile ifade olunur: Borçlu borçlunun sağlığını istğr. Başġa misallar: Yarın yara sovġatı, bir "deste bulaġ otu. Müġayise ét: kéçinmek— «yaşamaġ», «dolanmaġ» ve «ölmek». Ölsem déyeçekler: «ġadın öldürdü»; Öldürsem déyerler: «ġadın öldürdü» (M. S. Оrdubadi).

AMОRF — Formasız, kök ve şekilçiye ayrılmayan. Amorf sözler — Müeyyen nitġ hissesine aid édilmek uçün morfoloji elametleri olmayan sözler: beli, yoħ, var. Amorf cümleler—En'enevi cümle üzvlerine ayrılıb tehlil oluna bilmeyen cümleler (Baħ: üzvlenmeyen). Amorf diller — Baħ: dil.

AMPLİFİKASİYA— 1. Te'siri ġuvvetlendirmek meġsedile éyni ve ya yaħın me'nalı sözlerin yanaşı işledilmesi. Meselen: Bize téma vd mövzu lazımdır. (C. Memmedġuluzade). Yığçam, ġısa, lakonik bir dilde yazmaġ. 2. Bir dile meħsus bir söz ve ya ifadenin başġa dile tercüme édilerken daha çoħ yér tutması. Meselen, Azerbaycan dilindeki «yallamaġ» fé'li (esasen danışıġ dilinde) ruscaya terçüme olunarken «Kormitv sobaku boltuşkoi, mésivom» şeklinde, rus dilindeki «péréħoronitv» fé'li azerbaycancaya tercüme olunarken «Bir ġebirden çıħardıb başġa yérde basdırmaġ» şeklinde (bir néçe sözle) vérilir.

AMRÉDİTA — Éyni sözün tekrarından düzelmiş mürekkeb söz. Meselen, Ħorħor (pişik), Ġamġam, Çemcem (yér adları).

AMFİBОLİYA—Éyni sintaktik vahidin iki şekilde anlaşıla bilmesi hadisesi. Meselen, «Оrdu hücuma hazırlaşır» ifadesini iki cür ailamaġ olar: a) Оrdu hücum étmeye hazırlaşır, b) Оrdu hücumun ġarşısını almağa hazırlaşır.

AMFİTÉZA — Antonimiyanın éle bir növüdür ki, burada ġarşılaşdırılan zidd me'naların her ikisi tesdiġ édilir: Sağa da, sola da diġġet yétirirdi. Yay-ekinçi, ġış-dilençi.

Antonimiyanın diğer növü—oksimorondan ferġli olaraġ amfitézada birbirini redd, inkar éden ekslikler yoħdur: Böyük de, kiçik di, kéçe de, kündüz de çalışır.

ANAĠRAM — Söz ve ya söz birleşmesinde seslerin yérini deyişdirmekle alınan yéni tipli dil vahidi (baħ: meġbul). Meselen: elem-emel, kemer-kerem, katib-kitab. Apaġramın diğer növünde ise sözü teşkil édeı sesleri (herfleri) tersine oħumaġla başġp söz alınır: Adil—Lida e Éyni prinsip cümleleri teşkil éden seslere de aiddir. Buratinonun tersine oħuduġu meşhur ifade béledir. A roza upala na lapu Azora.

Seslerin yerini deyişmekle Ebu-Eli ebi-Sina remezan ayını merezan (ħestelikler) ayı adlandırılmışdı. Şergde gafiyeleri anagram üzre düzelen şé’rler çoħdur:

Mur kimi emrine ġılmışdır itaet ħelġi-Rum...

Rsm olubdur nitekim Musayğ, éy şeh, séhri-mar...

(Süruri.)

heġiġi ad ve ya familiyada herflerin yérini deyişmekle düzelmiş ad, familiya da anaġram hésab olunur. Ad ve familiyanı sağdan sola oħumaġla düzelen anaġramlar daha çoħ yayılmışdır. Meselen, meşhur Rémark hemin bu teħellüsü özünün esil familiyasından—Kramér sözünden anaġram üsulu ile düzeltmişdir. Öz Kramér familiyasının anaġramı ile bütün ġit'elerde meşhur olan, közel romançı, barışmaz antifaşist Rémarkı köre bildik. (İ. Ġasımov). İvan Krılov be'zn eserlerini «Navi Volırk», K. A. Fédin ise «Nidéfak» imzası ile neşr étdirmişdir.

ANADİPLОSİS—ANADİpLОZİS — Éle bir kompozisiya üsuludur ki, evvelki ifade ve ya cümlenin son sözü sonrakı ifad» ve ya cümlenin ilk sözü kimi tekrar édilir (baħ: tersine tekrar). Meselen: Ħosrov déyilğm ki, mene dilber, Şirin ola kah, kah Şekker (M. Füzuli.) ...Leyaġetli bir yoldaş unudulanda kütleler körür. Körür ve déyirler... (Mir Celal). Klassik poéziyamızda anadiplosis hadisesi reddül ecüz elessedr (baħ) növlerinden biri kimi kéniş yayılmışdır (be'zen bu términ evezine, «épanalépsio de işledilir).

ANALİTİZM—Analitik ġuruluşun inkişafı. Vaħtile hal şe-kilçileri ile ifade olunan bir sıra anlayışlar (sebeb, meġsed, istiġamet, zaman ve s. anlayışları) müasir dilimizde daha çoħ ġoşmaların kömeyi ile ifade édilir. Bélelikle, hemin anlayışların ifadesinde analitizm müşahide olunur.

ANALİTİK—Mürekkeb; bir déyil, bir néçe sözden ibaret olan, Sözun analitik forması. Dilin analitik ġuruluşu (analitik ġuruluşu olan dil)—Morfoloji katéġoriyaları analitik yolla ifade édilen dil. Dilimizde bir sıra katéġoriyalar (kemiyyet, inkar, fé'li bağlama, terz ve s.) hem de analitik yolla ifade olunur.

ANALİTİK FОRMA — 1. Tam me'nalı sözle kömekçi sözun birleşmesinden ibaret frazéoloji birleşme: Ġulaġ asmaġ. Köz ġoymaġ. Dil açmaġ. Özünden çıħmaġ. 2. Esas nitġ hisselerine meħsus sözle kömekçi sözün birleşmesinden ibaret ġrammatik forma: En közğl. Daha közel. Kerğk kédem.

ANALİTİK ĠURULUŞLU DİLLER — Ġrammatik sistéminde analitik morfologiya üstün yér tutan diller. Adeten sintétik ġuruluşlu dillerle ġarşılaşdırılır.

ANALİTİK DİLLER — Müħtelif ġrammatik elaġeleri ifade étmek üçün söz sırasından, kömekçi sözlerden, intonasiya va-sitelerinden, eveeliklerden ve s. istifade éden diller. Meselen, FRansız dili, inkilis dili (Azerbaycan dilinde analitizm unsürleri olsa da, bu dil tam analitik dillerden déyildir) béle dillRdendir.

ANALİTİK-SİNTÉTİK — hem analitik, hem de sintétik ġuruluşa malik olan. Mürekkeb cümlenin analitik-sintétik forması.

ANALОJİ — Benzerlik (analokiya) üzre baş véren (olan), benzer.

ANALОKİYA — Müħtelif cehetlerden birbiri ile elaġedar olan dil ünsürlerinin birbirine te'sirinden méydana kelen benzeyiş. Bir sıra dil hadiseleri (sözdüzeltme, sözdeyişme ve s.) benzerlik, analokiya ġanunu esasında izah oluna biler. Analokiya ġanunu dilin mühüm daħili inkişaf ġanunlarından biridir. Meselen, Azerbaycan dilinde işlenen «köz kiresi», «ġulaġ kiresi» ifadeleri (Kördüyünden köz kiresi isteyir, Éşitdiyinden ġulaġ kiresi — Atalar sözü) «diş kiresi» ifadesine analokiya yolu ile méydana kelmişdir. Evvelki ifadelerin dénotatları yoħdur. «Dişkiresi» ise vaħtile doğrudan da olmuşdur. Оrta esrler Azerbaycan

féodal heyat terzi ile elaġedar béle bir adet mövcud idi ki, bir şeħse hörmet éderek onun évinde yémek yéyen nüfuz sahiblerinediş kiresi olaraġ müeyyen beħşiş vérilirdi. Démeli, «diş kiresi» réal tariħi-heyati faktı eks étdirir, «köz kiresi», «ġulaġ kiresi» héç bir faktla bağlı olmayıb, yalnız analokiya esasında düzelmişdir.

ANALОKİYADA NÜMUNE — Benzer söz düzeltmek üçün nümune olan söz. Meselen, belli sözü emelli sözünün düzeldilmesine nümune olmuşdur. Оdur ki, sonuncu söz kök ve şekilçiye ayrıla

bilmir.

ANAPTİKSİS—Teleffüzü asanlaşdırmaġ meġsedile iki samit arasına sait elavesi. Şékspir-Şékispir. Marks-Markıs.

ANARTRİYA— Sesleri teleffüz éde bilmek ġabiliyyetini itirmekden ibaret nitġ pozğunluğu.

ANASTRОFA — Sintaktik birleşmeni teşkil éden sözlerin eks sıra ile düzümü. Meselen, «Altdan kéyinib, üstden ġıfıllandı, üstden kéyinib, altdan ġıfıllandı»—terkibinde alt ve üst sözleri ikinçi hissede üst ve alt terzinde eks sıra ile düzülmüşdür. Anastrofa folklor dilinde ve klassik şé'rimizde kéniş yayılmışdır; Ġırıldıġça yorulduġ vz yorulduġna ġırıldıġ (M. E. Sabir); Müħennet zamana, bimürvet felek, Şamı sübhğ, sübhü şama çğkirsen (Aşıġ Elesker).

ANATОMİK LÉK.SİK.A — İnsanın ve diğer canlıların beden . üzvlerinin adları ile ifade olunmuş çoğrafi términlere ve oradan da toponimikaya kéçen adlar. Alaközmezre, Ġoşa Dize (Naħçıvan rayonu), Daşüz (Şeki rayonu), Közbaraġ (Zaġatala rayonu), Suiti burnu, Şah dili (Abşéron yarımadasında).

ANAFОRA — Müvazi nitġ parçalarında (söz, söz birleşmesi, cümle) ilk ünsürlerin (ses, ses birleşmesi, söz, söz birloşmesi, cümle) tekrarı. Meselen: ...Men düşmenem sizin ġan şinde üzen teħtü-taçınıza! Men düşmenem sizin insan eti yéyğp ikibaşlı ġartalınıza! Men düşmenem sizin sünkü ve pulémyot üstünde duran ; hökmranlığınıza! Men düşmenem sizin ikiüzlü ġanlı, möhkemelerinize (C. Çabbarlı). Anaforanın müħtelif növleri vardır: y Léksik anafora — Bir ve ya bir néçe sözün tekrarı. Meselen:] Mzn olaydım çarçısı bu sévimli künlerin, Men olaydım çarçısı bu éllik düyünlerin... (E. Cavad). Morfém anaforası — Éyni morfémlerin tekrarı. Meselen: Men kimem? Bir bikesi biçarevü biħaniman... serkeşü serefrazü serdarem (M. Füzuli.)

ANAĦRОNİZM — Müeyyen dövrün dil normalarına müvafiġ olmayan söz ve ifadelerin bedii eserlerde işledilmesi. Meselen, tutaġ ki, XVI esr Azerbaycan heyatından behs éden bir eserde «kartof», «yaşayış uğrunda mübarize», «samovar» ve s. tipli söz ve ifadelerin işledilmesi anaħronizmdir. Çünki hemin vahidlerin Azerbaycan dilinde işledilme tariħi XIX esrden hésab olunur.

Anaħronizme adeten Şékspirin «Yuli Sézar» faciesini mi sal kösterirler. Bu eserde «top», «ġülle saatı» kimi sözler işlenir. halbuki bu sözler ġedim Romada olmamışdır. E. Yusifovun «Babek» dramında Babek déyir: «Ħoşlanırıġ rübaiden, ġezelġ den». halbuki rubai janrı Şerġ şé'rinde Babekden çoħ-çoħ sonra XII esrde méydana çıħmışdır. İnġilabdan evvelki Azerbaycan heyatından behs éden be'zi eserlerde «komissiya», «son saat sehifesi», «ġadağan olunmuş méyve» ve s. işledilmesi de anaħronizmdir.

ANDRОNİM — Antroponimin bir növü; Ġadının erin ad ve leġebi ile adlaidırılması: Usta piri öz işinin ustası kimi éle hörmet ġazanmışdı ki, onun arvadı Fatma ħanıma «Usta arvadı»— déye müraçiet éderdiler (S. Veliyév). Vasifin Narkilesi, hetemin. ħanımı. Ümmiħaġan—İran şahı Müzğffereddinin arvadlarından biri.

ANÉMОNİM — Tebii felaketle bağlı hadiselerin ħüsusi adları. Rus onomastikasında tebii felaketlerin ħüsusi adları (Bétsi, Alisa, Flrra, Ava) olduğu halda, Azerbaycan onomastikasında bunlar ħüsusi ad kimi hele formalaşmamışdır.

ANNОMİNASİYA—1. Baħ: yanıltmac. 2. «paréħéza», «paronomaziya» ve «poliptot» mefhumlarını birleşdiren ümumi ad. 3. Éyni kékden düzelen sözlerin cümle daħilinde daha çoħ üslubv meġsedlerle ġarşılaşdırılması: Yollar-yolçuların yol yoldaşıdır (Ç. Novruz). Zemzem zümzümeli köllerin, dağlar (Aşıġ Elesker). Her kesin vardır kesi, Men kesin yoħ bir kesi; Men kesin sensen kesi; Éy kimsesizler kimsesi.

ANОMALİYA — Ümumi sħémden, ġaydalardan kenar ifade terzi. Meselen, «Menimki (bizimki) mene (bize) deydi» ifadesi ümumi sħéme daħil édilmir. Anomaliya dilde sehv, neġsan déyil, sadece Ferdi, muntezem işlenmeyen ifade terzidir: Оlmaya, menden ġorħursunuz? (C. Memmodġuluzade). Ġaçaraġ kétdi.

ANTÉDSÉDÉNT — Söz, söz bnrleşmesi ve cümle terkibindi nizamla, sıra ile kelen komponéntlerden (üzvlerden) evvelinçisidir ki, buna müvafiġ olaraġ sonrakı üzvlerin hemin yérinde onun elaġedar olduğu üzv, vahid işlenir: Çemħem. Ħoş kördük, béş kördük. harada dédiler, orada otur.

ANTİKLİMAKS—1. Terkibdeki sözlerin ve ya söz birleşmelerinin sémantik cehetden zeifleyen, azalan istiġametde duüzülüşünden ibaret bedii fiġur. Meselen, 9 ay, 9 kün, 9 saat, 9 deġiġe, 9 saniye kéçendğn sonra... 2. Yüksek üsluba meħsus ifade terzinden birdenbire aşağı üsluba kéçmekden ibaret bedii fiġur: Sonya! Éy dilberi-pakize eda; Sene bu Nağdı beyin çanı feda! (M. E. Sabir). ANTİMÉNTALİZM — Bilavasite nitġde ifade olunmuş dil vahidlerini dilçilik obyékti hésab éden çereyan. Bu cereyan Blumfildin «matérialist» (daha doğrusu, «méħaniki») nezeriyyesin ile elaġedardır. Burada insan tefekkurü ile héyvan psiħnkası ^aRasıpda kéyfiyyetce ferġ ġoyulmur.

ANTİMÉTABОLA — Éyii sözlerin simmétrik şekilde, lakin müħtelif sintaktik vezifelerde tekrarı. Meselen, Yémek üçün yaşamaġ déyil, yaşamaġ üçün yémek lazımdır.

ANTİTÉZA—Nitġde elaġelenen, cemleşen sözlerin birbirine antonimiya münasibetinde olmasından ibaret üslubi fiġur. Antitézanın ħüsusiyyeti béledir ki, birbiri eksini teşkil éden elametler müħtelif eşyalara aid olur, ye'ni müġayise müvazi, paralél şekilde aparılır, zidd, eks elametler birlik yaratmır, birbirine ġovuşmur: Men aşağı ġulpa el atıram—sen yuħarı ġulpa.

ANTİFRAZİS—1. Baħ évfémizm. 2. İntonasiya ile elaġedar sözün eks me'nada işledilmesi. Meselen: Ay zalım.! Közel danışır! (Eslinde danışığın közel olmadığını bildirmek ü^ġçün). Hz, vur körüm! Batır özünü taza-torpağa\ 3. Sözün öz me'nasına eks me'nada işledilmesinden ibaret mecaz növü: Közelçe («çirkin» me'nasında).

«hesen Ġaranın nağılı»ndan alınmış aşağıdakı parçada antifrazis sözişletme diġġeti celb édir: «hüséyn Kürd on béş yaşına tezece çatmışdı. Amma çoħ «zerif, kemħörek» bir adam idi. her yéyende bir batman düyünün ħöreyini, başında da bir ġuzu, on yéddi lavaş ile içeri ötürüb, üstünden de bir sernic ayran içib ayağa dururdu». Béle adam haġġında déyilen «zerif, kemħörek» antifrazisdir.

ANTОNİM—Me'naça birbirine zidd sözler; eks me'nalı sözler. Meselen: yaħşı-pis, yuħarı-aşağı, almaġ-vérmek, az-çoħ ve s. Sözler arasında antonim elaġeler nominativ seçiyye daşımır, belke sırf sémasioloji elaġeler olub mefhumların ġarşılaşdırılmasına esaslanır. Оdur ki, en «besit antonimler» inkar mezmunlu şekilçilerin kömeyi ile düzelenlerdir: kétdi-kétmedi, bil-mek-bilmemek, dilli-dilsiz, başlı-başsız, nenib-naneçib. Bunlara éyni köklü antonimler de déyilir. Müħtelif kéklü antonimler ise sözün me'nasında kéyfiyyet anlayışının derecelenmesi ile elaġedardır. Sifet, zerf, isim ve fé'llerde bu kimi antonimler çoħdur: sülh-herb, yuħarı-aşağı, yaşa-öl, téz-kéç, kençlik-ġoialıġ, kel-két...

Antonimlerin be'zileri me'nanın polyarlaşdırılması netiçesinde méydana kelir. Béle ki, evvelki néytral me'na iki zidd me'naya parçalanır: Ġonaġ ġonağı istemez... (her söz başġa, zidd me'nadadır).

ANTОNİMİYA—Sémantik ekslik, me'naca zidd olma; antonimlik.

ANTОNİMİKA—Léksikolokiyanın antonimlerden behs éden bölmesi.

ANTОNОMAZİYA — Métonimiya növlerinden biridir ve müħtelif me'nalarda işledilir: 1. Müeyyen adı bildiren söz evezine onun elametini bildiren söz ve ifadelerin işledilmesi (baħ: évfémizm). 2. Müeyyen şeħsin adının tesviri şekilde ifade édilmesi. 3. Tariħden, bedii edebiyyatdan ve s. hamıya me'lum olan ħüsusi adların ümumi ad yérine işledilmesi. Meselen, ħesis evezine haçı Ġara, fırıldaġçı evezine Şéyħ Nesrullah ve sANTRОpОKÉN TОpОNİMLER—İnsan eli ile, sün'i yolla yaradılmış çoğrafi obyéktlerin umumi adı. Meselen Minkeçévir denizi, Çéyranbatan kölü, SamurDeveçi kanalı, Sumġayıt şeheri.

ANTRОpОMОRF AD—Şeħs adı diğer çanlılara, eşyalara ve hadiselere vérildikden sonra hemin eşya ve hadiselerin ħüsusileşmiş adları. İnek adları: Alaköz, Ġaraköz, Benövşe, Ġarakile, Maral; it adları: Ġorħmaz, Kümüş; alla adları: «Firuz», «Ħatire», «Azad», «Zümrüd», «Rövşen»; kemi adları: «hezi Aslanov», «Koroğlu», «Çinkiz İldırım», «Ġafur Memmedov» ve s; kafé ve réstoran adları: «Rövşen» réstoranı, «Fzrhad» réstoranı (kafési), «Nerkiz» kafési ve s.

ANTRОpОNİM—Müħtelif şeħs adlarının mecmuyunu bildiren términ olub, şeħsin éz adını, atasının adını, familiyasını, leġeb ve teħellüsleri, ayamaları' ve s. ehate édir. Dialéktal-mehelli antroponim—Dialéktal-mehelli léksikadan (her şéyden evvel, leġeblerden) yaranmış aitroponim. Çırtapırt haçı İbrahim, hap-hapı Zéynzb, Çur-çuru Abbas (C. Cabbarlı); Terek Behman, hepek Külġız, hındı Memmedeli, Ezvay hilal, Besdi Süléyman, Taytaħ Méhdi. Ferdi antroponim—her hansı bir şeħsin ħüsusi adı. Edebi antroponiı—Edobi dildeki normaya muvafiġ olaraġ deyişdirilen antroponim forması. Meselen: Ġurban-Ġubuş (E. haġvérdiyév), Rübabe-Ruba (C. Emirov), Nise-Nusya, Züléyħa-Zulya (N. Vezirov), Toğrul-Tokay (Ç. Cabbarlı). poétik antropékim — Bedii eserlerde işlenen antroponimler. Bunlar adlandırma funksiyasından elave mueyyen uslubi ħüsusiyyetleri (ġehremanın esas ħaraktérini, dünyaköruşünü, ictimai heyatdakı mövġéyini) de özünde eks étdire bilir: Rüstem Zalov, Katibe, Ġaloşlu (S. Rehimov), Melik Memmğdov, Molla Mikayıl, Séyid Kurbanoviç, Derinzeka, Sefter Sinedefter (S. Ġedirzade), Terkeldi, Merd Mazarov, Eli Eyrizade (Anar) ve s. poétik antroponimler, belke de, uydurma adlar katéġoriyasına daħildir. Yazıçılar réal antroponimlerle yanaşı, téz-téz bunlardan da istifade édirler. Be'zen de «poétik antroponim» términi yérine, tesviri şekilde «bedii eserlerin antroponimleri (şeħs adları)», «filan eserde şeħs adları», «şeħs adlarının üslubi imkanları» ve s. terkibleri de işledilir. Lakin bunlar «dialéktal-mehelli antroponim» ve «réal antroponim»lerle ġarşıġarşıya dura bpler. Réal antroponim—heyatda mévçud olan an-troponim. poétik antroponimlere ġarşı ġoyula biler. Réprézéntativ antroponim—Müeyyen ġrup mefhumların tipik numayendesi haġġında ümumileşmeni ifade éden ad. Béle adlar umumi me'nada işlendikde konkrét şeħslerle elaġeni ġırmış olur. Bunlarda nominativ me'na zeifleyir, ümumi me'na ise esas kétürülür. Meselen, «İvan» adı rus, «Ehmed» adı Azerbaycan, «Çon Bul» adı inkilis ħalġlarının ümumileşmiş nümayendesi kimi çıħış édir. Béle ümumileşmiş şeħs adları sabit birleşmelerde de özünü kösterir: Elinin papağını Velinin başına ġoyur, Velinin papağını Elinin başına. Elisi deli, Velisi deli, ġırılmışın hamısı deli. Topoantroponim—her hansı toponimden emele kelmiş antroponim. Buraya daħildir: şeħs adları: Araz, Tdbriz, Muğan, Şirvan, Buħaraħanım, Tiflisħanım, Bakı; leġebler—Ġetran Tebrizi, Nizami Kençevi, Nesimi Şirvani, Arif Erdebili, Füzuli Bağdadi, Séyid Azim Şirvani; teħellüsler—Novruz Kençeli, Eliağa Kürçaylı, El-1^aR Ġarabağlı...

ANTRОpОNİMİYA—Antroponimlerin mecmuyu. Muasir Azer-bayçan antroponimiyası. «Dede Ġorġud» dastanlarının antroponi-miyası.

ANTRОpОNİMİK—Antroponimika ile elaġedar (olan).

ANTRОpОNİMİK ANKÉT—Şeher ve kendlerde, yaħud arħivlerde antroponimikaya aid matérialların toplanması üçün tertib, olunmuş şifahi ve Yazılı suallar.

ANTRОpОNİMİK ARÉAL—Bu ve ya diğer antroponimik éléméntin méydana kelme ve yayılma sahesi. İlk baħışda éle körünür ki, İsmayıl, İbrahim, Süléyman, Fatime, Züléyħa, İskender ve s. adlar Ereb menşelidir. Bu adların aréalına fikir vérsek, başġa bir veziyyetin şahidi olarıġ. İskender (Aléksandr) adının aréalı yuian antroponimi menşeli olub, Ereb diline uyğunlaşdırılmışdır. İsmayıl, İbrahim (Avram), Musa (Moiséy), Meryem (Mariya), Süléyman (Solomon) ve s. adlar ise ġedim yehudi diline meħsus olub, sonradan yayılmışdır.

ANTRОpОNİMİK ATLAS—her hansı erazide ümumi ve tesadüfi şekilde müħtelif antroponimik vahidlerin yaYIlma ħüsusiyyetlerini eks étdiren atlas ve ħerite.

ANTRОpОNİMİK ESAS—Antroponimde şekilçini ve şekilçi rolunu oynayan hissecikleri atandan sonra yérde ġalan hisse: Arif (e), Ġerib (-can), Memmed (-ov), Ağa (-zade).

ANTRОpОNİMİK LÉKSÉM (ANTRОpОLÉKSÉM) — Antroponim kimi işlenen söz, dil vahidi. İkiterkibli ve çoħ terkibli adları teşkil éden sözlerin her biri. Aşağıdakı antroponimik léksémlerin her biri iki ve ya üç addan ibaretdir. hüséyneli—hüséyn,, Eli; Memmedhesen— Memmğd, Hesen; İlyas Yusif oğlu Nizami— İlyas, Yusif oğlu, Nizami; Memmedov Élçin Afiġ oġlu—Memmedov, Élçin, Afiġ oğlu; Se.med Vurğun Vekilov—Semed, Vurğun, Vekilov ve s.

ANTRОpОNİMİK SİSTÉM—Antroponimlerin méydana kelmesi her bir dövrde ħalġın meişeti, adeten'enesi, medeniyyeti, dünya-körüşü ve s. ile bağlı olmuşdur. Buna köre de antroponimler ve antroponimik sistémler téz-téz deyişir. her dövrün antroponimik sistéminde müeyyen aparıçı éléméntler de olur. Meselen, oreb istilasından sonra bir çoħ Şerġ ħalġlarının antroponimikasında olduğu kimi, Azerbaycan antroponimikasında da Ereb diline meħsus éléméntler işlenmeye başlamışdır. Ereb antropopimikasındakı künye (uşaġların adı ile adlanma: Ebu-Mehemmed—Mehemmedin atası), neseb (ataya köre adlanma: İbn Süléyman—Süléyman oğlu), nisbe (mepşeye köre adlanma: Ħetib Tebrizi, Nizami Kençevi ve s. adlar Azerbaycan antroponimikasında da kéniş yayılmış vz bunlar «aparıcı» éléménte çévrilmişdir. XVIII esrin aħırlarından başlayaraġ rus antroponimikasının te'siri ile bu sistém parçalanmış ve Azerbaycan antroponimik sistémi rus antroponimik sistéminin te'siri ile formalaşmağa başlamışdır.

ANTRОpОNİMİK TÉRMİN—Antroponimikanın müħtelnf katéġoriyalarını, onun éléméptlerini, antroponimpk proséslerin yaranmasını, tedġiġatın növünü, onomastikanın şé'besiii, tedġiġat matériallarını ve s. bildiren términ: antroponimika, antroponimiya, antroponimçi, şeħs adı, familiya, leġeb, teħellüs, edebn antropoiim, antroponimleşme, antropopim esas, antroponimik sistém ve s.

ANTRОpОNİMİK FОRMANT (ANTRОpОFОRMANT, ANTRО-RОNİMİN FОRMANTI)—Antroponimlerde işlenen sözdüzeldiçi ve sözdeyişdirici (daha doğrusu, addüzeldiçi ve addeyişdiriçi) şekilçnler. Meselen: Külvér-di, Él-çi-n, Kül-üş-çan, Aydın-çiy-im (C. Cabbarlı), Külnar-e, Ad-ı-şirin ve s.

ANTRОpОNİMİK FОRMUL—Müeyyen dövrde şeħsin resmen adlandırılmasında tebeġe, mezheb ve s. kimi müħtelif formalı aptroponim ve noménlerin müeyyen ġaydada izlenilmesi: Ayna Ş-lek, Ġamğan oğlu ħan Bayandır, ħanlar ħanı ħan Bayandır, Élin Ġoça oğlu Sarı Ġulmaş, Şöklü Melik, Ġaraküne oğlu Ġarabudaġ («Dede Ġorġud»), Şéyħ Ebu Mehemmed İlyas ibn Yusif ibn Müeyyen Nizami, Molla Mehemmğd Bağdadi «Füzuli», İbrahim ibn Eliy-yün—Neççşr Ħaġani, Molla penah «Vaġif», Mirze Mğhemmed Ġaib oğlu «Fedai», Abbasġulu ağa Bakıħanov «Ġüdsi», Mehemmed bey Cavanşir, M. Feteli Aħundov, Ehmedov Tofiġ Kamal oğlu, Emirova Ġönçğ Arif ġızı. Nümunelerden köründüyu ki.mi, kéçmişde muħtelif formula malik (iki, üç, dörd, béş, altı ve s.) adlardan istifade olunurdu. Sovét hakimiyyeti illerinde üç terkibli ad formulundan istifade olunması çiddi şekilde resmileşdirilmişdir. hal-hazırda pasport ve diğer resmi senedlerde «familiya—ad—ata adı» formulundan istifade olunur. Lakin Azerbaycan SSR Ali Sovétpnin, Naznrler Sovétinin fermaplarında ve dövri mutbuatda «ad—ata adı—familiya» formulundan da kéniş istifade olunur. İkinci formulu işletmek daha meġsedeuyğundur.

ANTRОpОNİMİK ŞEKİLÇİ—Antroponimin terkibindeki adın antroponim olmasını ve onun spésifik ħüsusiyyetini, ħaraktérini bildiren şekilçi: Kençevi, Tebriz-i, Ħan-lar, Sév-il, Kül-üş, Ġorħ-maz, Sév-inç, Eli-zade, Kerim-ov, Sultan-ova, Tahir-li, Sarab-ski.

ANTRОPОNİMİKA—Antroponimlerin emele kelmesi ġanuna-uyğunluġlarını, ad sistéminde onların yérini, inkişafını, diğer adlarla elaġelerini öyrenen onomastika şö'besi. poétik antropo-nimika—Bedii edebiyyatda istifade olunan poétik antroponimleri öyrenen antroponimika. Bu términle yanaşı çoħ vħat «bedii antroponimika», «uslubi antroponimika» términleri de işledilir.

ANTRОpОNİMİKОN—I. Antroponimlerden düzeldilmiş lüğet ve siyahı. Adeten bu lüğetlerde şeħs adları (onlardan düzeldilmiş ata adları); familiya, leġeb, teħellus, arħaik şeħs adları ayrı-ayrı bölmelerde öz eksini tapır. her hansı ħalġa meħsus şeħs adlarının mecmuyu, yaħud müeyyen dövrde istifade olunan şeħs adları. Éyni zamanda adlar. Meselen: Zéynalabdin Marağayinin «Seyahetname»sinde 200-e ġeder şeħs adının leġeblerle birke siyahısı vérilmişdir. C. Cabbarlının ise «Tariħi adlar» adlı meġalesinde «Köhne leġebler» başlığı altında 150-e ġeder leġeb ve leġeble birlikde şeħs adı toplanmışdır. Azerbaycan onomastikası tariħinde şeħs adlarının ilk lüğetine, «Mekteblinin orfoġrafiya luğeti»nde (E. Abbasov, E. Efendizade) rast kelirik. «Azerbaycan klassik edebiyyatında işledilen adların şerhi» (tertib édeni A. M. Babayévdir) kitabı ħüsusile maraġlıdır. Ġulam Memmedlinin «İmzalar» (Bakı, 1977) kitabı ise teħellusler haġġında ilk mükemmel lüğet kimi böyük ehemiyyete malikdir.

ANTRОPОNİMLEŞME—Antroponim olmayan ümumi ve ħüsusi adların antroponim seciyyesi daşıması: Meşhed-Meşedi, bayram-+Bayram->~Bayramov, séyid/-Séyid-/-Séyidzade, Ağdam (şeher)-+Ağdamski, Zöhre-/-Zöhre_: Seyyare/Seyyare, ulduz-/Ulduz.

ANTRОpОTОNОNİM — her hansı antroponimden düzelen toponim: Léninġrad şeh., Voroşilovġrad şeh., Eli-Bayramlı şeh., So.birabad şeh., puşkin r., Nerimanabad k., Füzuli şeh., Çelil-abad r., Nesimi r., Ezizbeyov r. ve sANTRОpОFОNİKA — 1. Nitġ seslerinin fiziolokiyası. 2. Nitġ seslerini onların emele kelme usulları baħımından öyrenen fonétika bölmesi.

ANTRОpОFОNİK TESNİFAT — Saitlerin fizioloji ħususiyyetler esasında aparılan bölküsü.

ApÉLYATİV—Ümumi söz, ümumi ad (adeten ħüsusi adlarla ġarşılaşdırılarken işledilir). Apélyativ léksika—ümuıi sözlerin meçmuyu.

APÉLYATİVLEŞME—Ħüsusi adın ümumi söze çévrilmesi.

APОKОpA — 1. Müeyyen fonétik ġanunlar esasında sözün soi sesinin ve ya seslerinin düşmesi ile méydana çıħan ġısaltma. Meselen, müasir dilimizdeki (dialéktlerde) baħadır, yazadır formaları tariħen baħa durur, yaza durur şeklinde işlenmişdir. habéle e> ede>e kéde> ay kéde, az>ağız>ağaz> a ġız, eşi, >eyşi>e kişi>a kişi>ay kişi. 2. İħtisar yolu ile yéni sözlerin düzelmesi. Meselen: taksi> taksomotor; aéro>aéroplan; film kinofilm; kilo>kiloġram; fotoĦraYoġrafiya.

ApОSTRОF — Yazıda işledilen setirüstü (vérkül) işare. Dilimizde apostrofdan ba'zn Ereb sözlerinin (çuz'i; é'lan) be'zi Avropa dillerindeki ħüsusi adların (d'Artanyan) yazılışıpda istifade olunur. Azerbaycan yazısında apostrofun iki ħüsusiyyeti vardır: 1. Apostrof saitden sonra, samitden evvel ġoyulmaġla hemin saitin uzadılaraġ teleffüz olunmasını kösterir: Arzusu ve meġsedi olmayan insanın heyatı me'nasız kéçer. 2. Apostrof samitden sokra ve saitden evvel ġoyulmaġla samiti saitden ayırır ve saitin aydın teleffüz édilmesine ħidmet édir; Sosializm kemisi çetinlik dalğalarını \arıb, durmadan ve sür'etle .ireli kédir («Azerbaycan ġadını» jurnalı).

APPLİKASİYA — Meşhur ifade, atalar sözü, zerbi-mesel, hikmetli söz ve s.-nin tam şekilde ve ya ġismen bedii eser daħilinde işledilmesi: Yıħıldı ağalarġullar dünyası; Deyişdi zamanın, ömrun me'nası. (S. Vurğuı). hele ağ kürkü bürün, yazda yaşıldan da kéyersen. Ġoradan halva yéyersen (Şehriyarın Sehende mektubu).

APPОZİTİV AD — Müsteġil komponéntlere malik olan iki ħüsusi adın birleşmesinden emele kelen mürekkeb ad: Balaħanı-Sabunçu rnu (1920—1925-ci iller); kanallar: Samur-Deveçi, Samur-Abşéron; iġtisadi rayonlar: Ġuba-Ħaçmaz, Kirovabad-Ġazaħ, Kür-Araz, Lenkeran-Astara, Zaġatala-Şji ve s; Çavanşir—Memmed-ġuluzade (Ç. Memmedġuluzadenin heyat yoldaşı hemide ħanımın familiyası. О, Cavanşirler neslindendir) Şlémova-Aħundova (körkemli partiya ve dövlet ħadimi R. Aħundovun heyat yoldaşı Fridanıi familiyası).

ARA SÖZLER VE ARA SÖZ BİRLEŞMELERİ — Cümle üzvü funksiyası daşımayan, cümle üzvleri ile ġrammatik elaġesi olmayan, me'na cehetden ise danışanın ifade étdiyi fikre münasibetini bildiren söz ve birleşmeler. Azerbaycan dilinde ara sözleri ve ara söz birleşmelerini me'naca béle ġruplaşdırmaġ mümkündür: 1. Şübhe, ferziyyo, éhtimal bildirenler: belke, kü.ian (ki), yeġin, olmayan, déyesen, köresen... 2. Fikrin réallığını, doğruluğunu tesdiġleme anlayışı bpldirenler: heġiġeten, doğrudan (da), sözsüz (ki), elbette (ki), néynek ġoy olsun... 3. Müġayise bildirenler: éle bil (ki), sanki, kuya (ki), déyersen (ki)... 4. İfadenin menbeyini ve subyéktiv münasibeti bildirenler: fikrimçe, mençe, bir fikre (revayete) köre, men bilen, mğne éle kelir... 5. Ardıcıllıġ, sıra. netice, elaġe, deġiġlik, séçme kimi mentiġi elaġeleri eks étdirenler: evvela; birinçisi, démeli, ġerez, vessalam, tutalım, ħüsusile, üstelik.. 6. Arzu, teessüf, sévinc, teeccub, maraġ kimi émosional hisseleri bildireiler: ne ola(ydı), ġulaġlara ġurğuşun, héyf (ki) terslikden, ġeribedir, ħéyir olsun, üstüne sağlıġ... 7. Müsahibin diġġetini celb édenler: bilirsen(mi), bağışlayın, üzür isteyirem, buyurun... 8. Fikrin ifade formasını nezere çarpdıranlar: ġısa dések, zarafatsız, sözün açığı, öz aramızda, içazenizle...

Ara sözler ve ara söz birleşmeleri cümle üzvleri ile tabélilik ve tabésizlik elaġesine kirmeseler de, her halda daħil olduġları cümle ile elaġodar olurlar. Bu elaġe, her şéyden evvel, me'na elaġesidir ki, öz eksini intonasiyada ve söz sırasında tapır. Diğer terefden, ara sözlerin müeyyen ġismi ifadenin ümumi modallığını yaratmağa ħidmet édir. Nehayet, bir sıra ara sözler ve söz birleşmeleri cümlede konstruktiv funksiya daşıyır, nitġ vahidinin kommunikativ formalaşmasında struktur rol oynayır.

ARA CÜMLE — Başġa bir cümlenin terkibinde işlenen, lakin onun héç bir üzvu ile ġrammatik cehetden elaġesi olmayan cümle. Esas cümleye nisbeten ara cümle fasile ile ayrılır, daha alçaġ tonla ve iti sür'etle teleffüz édilir. Ara cümleler ġuruluşca tektörkibli, çütterkibli ve şeħssiz ola biler.

ARĠО — Mueyyen tebeġenin ve ya ictimai zumrenin jarġonu. «Jarġon»dan ferġli olaraġ «arġo» términinde menfi çalar yoħdur. Aşıġ arġosu. Falçı arġosu. Mekteb arġosu.

ARĠОTİZM—Muħtelif arġolardan edebi dile kéçmiş söz va ya ifade. Meselen, edebi dile «şparġalka» sözu telebe arġosundan daħil olmuşdur. Bedii dilde arġotizmlerden üslubi meġsedle istifade olunur.

ARÉAL — Müeyyen fonétik, ġram.matik, léksik hadiselerin yayıldıġı sahe. Konsérvativ aréal—Dilin arħaik ünsürlerinin muhafize olunduğu aréal. Latéral aréal — İzoġlosların az ve zeif olduğu aréal.

ARÉAL DİLÇİLİK—Dilin tariħi inkişafında ve tedġiġinde erazinin, çoğrafi şeraitin, aréalların (aréal fransız sözü olan ayġé sözundendir ve «sahe, erazi, çél» démekdir) ħüsusi rolu olduğunu ġebul éden dilçilik çereyanı. Bu cereyanı adeten J. Jilyéronun, M. Bartolinin, C. Bonfanténin adı ile bağlayırlar. Оnların fikrince, dilde her çür yéniliyin méydana çıħması dillerin ġarşılaşması neticesidir. M. Bartoli béle hésab édir ki, iki dile meħsus faktların yayılma aréallarını muġayise yolu ile hemin erazide evvel ve sonra hansı dilin olduğunu deġiġ mueyyenleşdirmek mümkündür: böyuk aréalda yayılan dil faktları kiçik aréalda yayılan dil faktlarından daha ġedimdir, etraf aréalda yayılan faktlar merkezde yayılan faktlardan daha ġedimdir. Bir erazide iki dilin ġarşılaşması dillerin ġarışmasına, iki Dilliliye getirib çıħarır. Bu problémler öyrenilerken substrat, supérstrat, adstrat anlayışları ferġlendirilir.

ARTİKL — Be'zi dillerde (Ereb dili, Roman ve Gérman dilleri) isimlerle birlikde işlenib hemin isimlerin me'naca müeyyen ^ve ya ġéyri-mueyyen olduğunu bildiren kömekçi söz. Müeyyen artikl—Elaġedar olduğu ismin konkrét, tanış eşyanı, haġġında evveller behs édilmiş eşyanı ifade étdiyini bildiren artikl. Bu artikd hem sözden evvel, hem de sonra kele biler. Ġéyri-müeyyen artikl— Elaġedar olduğu ismin yad, na'melum eşyanı, haġġında ilk defa danışılan eşyanı ifade étdiyini bildiren artikl. Azerbaycan dilinde «bir» sözü hemin funksiyada çıħış éde bilir bir nefer. Ön artikl—İémin evvelinde kelen artikl (inkilis, alman, roman dillerinde). Son artikl—İsimden sonra kelen artikl (alban, bolġar, rumın dillerinde). Diğer kömekçi nitġ hisselerinden ferġlk olaraġ artikl cümle üzvleri arasında elaġe bildirmeye, dilin sintaktik formalarını yaratmağa ħidmet étmir. Bunlar esas nitġ hisselerinin en tipik «ġrammatik müşayietçileri»dir. Artikllerin aşağıdakı ġrammatik funksiyaları vardır. 1. Artikl ġoşulduğu, «müşayiet étdiyi» her hansı sözü. isme çévirir. Bununla elaġedar, dilde konvérsiya yaranır—bir nitġ hissesine meħsus söz (sifet,. fé'l) başġa nitġ hissesine meħsus söze (isme) çévrilir. 2. Ġoşa artikli olan dillerde bu artikller ġarşılaşdırılmaġla mueyyenlik ve ġéyri-müeyyenlik ġrammatik katéġoriyası ifade édilir; inkilis(thé-a(an), alman (der, éin, dié, éiné, das ein), fransız, (1é-un, 1a-une) dillerinde olduğu kimi. 3. Artikl cinsi ferġlendirmeye kömek édir. Alman dilinde artikl üç, fransız dilinde ika cinsi (kişi cinsi, ġadın cinsi) ferġlendirir. 4. Artikl kemiyyet ferġini köstermeye ħidmet édir: aaz Ğénster «pençere»—die Ğénster «pencoreler» kimi. Be'zen béle halda sözün (ismin) forması da deyişir: saz Vush «kitab», (pé Vutcher «kitablar» 5. Cumle üzvleri arasında elaġe sözlerin (isimlerin) hallanması ile déyil, mehz artikllerin hallanması yolu ile yardılır. Béle olduġda, isim hal şekilçisipden mehrum olub deyişmir, yalnız artikl deyişir. Alman dilinde olduğu kimi.

ARTİKULYASİYA — Müeyyen sesi teleffüz étmek üçün danışıġ üzvlerinin dldığı veziyyet ve ya bunların hereketi; sesin meħreci. Artikulyasiya adeten üç merheleden (ékskursiya, fasile, rékursiya) ibaret olur. Artikulyasiya bazası—Müeyyen bir dildeki seslerin teleffüzü üçün danışıġ üzvlerinin veziyyeti. Artikulyasiya merhelesi—Artikulyasiyanın üç hissesinden, merhelesinden her hansı biri: ékskursiya (başlanğıc), fasile, rékursiya (sonluġ). Meselen, ekser dillerde dilucu samitler teleffüz édilerken dilin ucu azca aşağı énmiş olur, inkilis ve bir sıra başġa dillerde ise béle samitler teleffüz édilerken dilin ucu azca yuħa-rıya ġalħmış olur. Teleffüz adetlerinin mecmuyu olan artikulyasiya bazası insamlara irsi olaraġ kéçmir; uşaġlar onu nitġle. birlikde menimseyirler. Müħtelif dillerin artikulyasiya bazaları birbirinden müeyyen derecede ferġlenir. Yéni dil öyrenilerken, evvelce o dilin sesleri ana dilinin artikulyasiya bazası vasitesile menimsenilir. Dil éyrenildikden sonra ise tedricen yéni artikulyasnya bazası menimsenilir.

ARTIĠLIĠ — 1. Ħetti nıtġ aħınıida her bir sonrakı ünsürü» tezahürétme éhtimalını ġabaġcadan müeyyenleşdirme imkanı. «Menim defterim» birleşmesinde men sözüne ġoşulan -im sonra kelen sözun de bu şekilçini (-ım, -im, -um, -üm) ġebul édeçeyini ġabaġ-çadan müeyyenleşdirmeye imkan vérir ve démeli, onun artıġlığını da nümayiş étdirir. Artıġlıġ dilin—kodun «ġenaetlnlnk ölçüsüdür». her hansı bir tebii dilde bu cür artıġlıġ vardır. Müeyyen bir dilde istenilen herf birleşmeleri me'pa vérse, béle dil maksimum ġenaete malik dil hésab oluna biler. Eslinde ise butün dillerde çoħlu, hedsiz-hésabsız artıġlıġ halları müşahide édilir.

Bes artıġlıġı olmayan dil yaratmaġ olmazmı? Éle dil ki, orada her çür herf birleşmesi me'nalı söz olsun. priispp é'tpbarile béle dil yaratmaġ mümkündur. Nezeri cehetden esaslandırılmışdır kp. artıġlığı olmayan dilde çoħ béyük ġeiaet elde édiler.

İnformasiya nezeriyyesi üzre meşhur sovét muteħessisi A. A. Ħarkéviç béle bir hésablama aparmışdır: Eker otuz herfimiz olsa ve her söz bir herfden düzelse, onda cemi 30 muħtelif söze malik olarıġ. her söz iki herfden düzelse, onda 900 (302 = 900) sözumuz olar. her söz üç herfden düzelse (30³ = 27000) 27 min söz elde éderik. hésablanmışdır ki, rus dili sözlerinde herflerin orta miġdarı yéddiye beraberdir. halbuki bu dilde çoħ yayıl.çış, ümumişlek sözlerin miġdarı 50 mine ġederdir. Démeli, eslinde rus dilinde sözduzeltme imkanından—herfleri yanaşdırma imkanından çoħ çuz'i (çemi 0,0002%) istifade olunur. Bununla béle, dilde artıġlıġ héç de israfçılıġ démek déyildir. Artıġlıġ olmayan yérde tek birce herfin de sehv düşmesi mütleġ ve esaslı dolaşıġlıġ yarada biler. Béle bir faydalı cehet muħtelif dillerde çoħçoħ ġedimlerde mövcud olmuşdursa da, yalpız indi—mehz informasiya nezeriyyesi sayesinde başa düşülür, derk édilir. Artıġlıġ dilin bir köv sabitlik, möhkemlik, mühafize éhtiyatıdır. Dünyanıp bütün dillerinde artıġlıġ mueyyen édilmişdir ve hem de bu artıġlıġ faizinin de butun dillerde éyni miġdarda (70—80%) olduğunu kösterirler.

2. Éyni me'lumatı müvafiġ metnde müħtelif dil vasiteleri ile ifade étme, tekrarlama; tekrar: Ġapġara idi, ġapġaradan da ġapġara, ġapġaradan da mçn sat artıġ ġapġara idi (S. Rehnmov).

ARĦAİZM — 1. Müasir dövrde unsiyyet prosésinde işledilmeyen köhnelmiş söz, ifade, şekilçi. Meselen: tanıġ (şahid). körklü (mubarek, közel), damu (cehennem), körmen (körmerem). 2. Müħtelif meġsedlerle kéhne (arħaik) söz ve ifadeleri işletmekden ibaret mecaz növu. Meselen: men evezine «bendeniz», buyur (un) evezine «buyursunlar» ve s. Léksik arħaizm — Muasir dilde sinonimi olan arħaik söz Dannadanla (sabah), ebsem (susġun, sakit); yazı (sehra, çél). Sémantik arħaizm—Müasir dilde yaşayan, lakin hem de géhne me'nada işlenen sözler. M. Füzulinin dilinde inġilab, siyasat sözlerinin arħaik me'naları kimi: Néylersen eker atan éşitse, Ġehr ile sene siyaset étse. Yéridir ahim ile vérem inġilab sana... Léksik-fonétik arħaizm—Evvelki me'nası ġalıb, ses terkibi deynşen sözler: ħansı (hansı), yalġüz (yalġız), berlü (beri), ]anaġ (yavaġ), könlek (köynek), biki (kibi). Étnoġrafik arħaizm— Adet-en'ene, meişet terzi ile elaġedar olan arħaizm; baş pulu, *-éçvk-}sdi, işrsaldı, üzkörümçeyi, kelinatlandı. alışdım-yandım (parça).

_ARĦAİK — Köhne, köhnelmiş.

ARĦA DAMAĠ SESLERİ (samitleri) — Dil arħasının arħa ve ya yumşaġ damağa, yaħud berk damaġ arħasına yaħınlaşması ile emele kelen sesler: [k], [ġ], [ħ]...

ARĦA SIRA SAİTLERİ — Teleffüz zamanı kéri çekilmiş Dilpn arħa hissesinin yumşaġ damağa teref ġalħması ile emele kelen saitler^; ı, [u). [o], [a].

ARĦÉОĠRAFİYA — Ġedim yazılı abidelerin tesviri ve neşri

ARĦÉTİp — Sonrakı dil vahidlerinin emele kelmesi üçün bir. esas teşkil éden ilkin, en ġedim forma, adeten yazılı menОelerda işledilmeyen forma. Bu términ evezine be'zen «prototip» ve ya «praforma» términleri işledilir. XIX esrde Fridriħ Dits başdy olmaġla bir ġrup tedġiġatçı roman-latın arħétipini nezeri şekilde berpa étmişler. Lakin en ġedim yazılı abidelerin yoħluğu bu berpanın düzkünlüyüne şübheler de oyatmışdır. hemin dillerin; esasını teşkil éden vulġar latın ħalġ dili faktlarının neşrinden sonra Ditsin (ümumiyyetle, tariħi-müġayiseli dilçiliyin) ary ħétipi berpa métodu élmde meġbul körülmüşdur. Sonralar arħétşn leri berpa işinde F. F. Fortunatov ve F. dé Séssür de böyük ħidmet köstermişler.

ASİNDÉTİZM — Nitġde bağlayıcısız elaġeler.

ASİNDÉTİK TEKRAR — Birleşdiriçi ünsüru olmayan tekrar: aşıġ-aşıġ, köz-köz, téz-téz, kéde-kéde, beh-beh, yanıb-yanıb (tökülmek), ezim-ezim (ezmek).

ASİNDÉTОN— Bağlayıcısız elaġeler. Meselen: El menimA etek senin.

ASILI — Tabé olan, tabé (üzv, söz vahid). Asılı cümle — (budaġ cümle). Söz bnrleşmesinin asılı üzvü (komponénti) — Tabéli söz birleşmelerinde sintaktik cehetden müsteġpl komponénti. izah éden üzv (komponént).

ASILILIĠ — Asılı, tabġolma. Birterzfli asılılıġ. Baħ:; Détérminasiya (2-çi ma'nada). Ġarşılıġlı asılılıġ—Ġlosséma-y tikada iki funktiv arasında müeyyen édilen funksional asılılıġ;Y intérdépéndénsiya. Serbest asılılıġ—Bir-birini nezerde tutmayanY ye'ni biri diğerini cezb ve ya redd étmeyen iki funktiv arasındakı asılılıġ.

ASILI SÖZ BİRLEŞMESİ — Daha iri (mürekkeb) söz birleşmesinin terkibinde işlenib, onun bir üzvüne tabé olan söz birleşmesi. Meselen, «onun kitabının cildi» birleşmesindekiy «onun kitabı» söz birleşmesi kimi.

ASILI SÖZLER— 1. Müeyyen sintaktik terkib daħilinde tabé éden üzvle birlikde işlenen, adeten müvafiġ sintaktik elaġeniy eks étdiren sözler ve söz formaları. Azerbaycan dilinde isminy (adlıġ halından başġa) halları, sifetler, zerfler adeten sintaktik cohetden asılı sözler kpmi çıħış édir. 2. Kömekçi sözler.

ASSİMİLYASŞA — Bir sesin başġa bir sese éle uyğunlaşmasıdır ki, bir sesin rékursiyası diğerinin ékskursiyasına tabé olub ona uyğunlaşır. Öz neticesine köre assimilyasiya ikş çürdür: Tam assimilyasiya—İki müħtelif sesin ġarşılıġlı te'sir netiçesindo tamamile bir-birine uyğunlaşması (isti-issi, narlarA narrar). Ġismen (natamam, yarımçıġ) assimilyasiya—Nitġde ġarşılıġlı şekilde birbirine te'sir kösteren seslerin ġismen uygunlaşması (ġızlar-ġızdar, başlamaġ-başdamaġ). Öz istiġametinzy kére assimilyasiya nki çürdür: İreli (proġréssiv) assimilyasiya— Sonrakı sesin evvelki ses terefinden assimilyasiyası (tut-dan-tuttan). Kéri (réġréssiv) assimilyasiya—Evvelki sesin sonrakı ses terefinden assimilyasiyası. Uyğunlaşan seslerin yanaşı kelib-kelmemesine köre de assimilyasiyanın iki növü vardır: Gsn-taktlı (yanaşı) assimilyasiya—yanaşı gelen seslerin assimilyasiyası. Distaktlı (uzaġ) assimilyasiya—Muħtelif hécalardakı seslerin assimilyasiyası (menin evezine menim). Funksiyasına kö-re de assimilyasiyanın iki növü var: Sabit (daimi) assimilyasiya _ve muveġġeti assimilyasiya. Bunlardan birinçisi dile (baħ: Ahenk ġanunu), ikincisi ise nitye meħsus assimilyasiya hadisesi hésab olun ASSİMİLYASİYA ОLUNMUŞ AD — Alınma adların Azerbaycan dilinin fonétik ve onomastik sistémine uyğunlaşdırılması: Mikail—Mikayıl, Sabét—Sabit, Mohzrrem—Meherrem, Çzbbar— Çabbar, Mohemmed—Mehemmed, Mzmmed ve s.

ASTİОNİM — Оykonimin bir növü, şeherlerin ħüsusi adları: Moskva, Bakı, Sumġayıt, Lenkeran, Kirovabad, Şamaħı, Şuşa, Naħçıvan, Ġazaħ, Zaġatala, Şeki ve s.

ASSОNANS — Sabit birleşmeleri teşkil éden ve ardıcıl sıralanan sözlerin terkibinde éyni ve ya yaħın saitlerin bir-bi-rini izlemesi, tekrarı: Açıġ ağız aç ġ&lm&z. Yuyrek at a r p a s ını a r t ı r a r. A l& ġ a r ğ a d a alaiağın olsun. Sabit birleşmelerde muşahide édilmesi bu hadisenin dil faktı olduğunu kösterir. Yarımçıġ assonans—Kéyfiyyetce müħte-lif olan yaħın seslerden teşkil édilmiş assonans. İkid ö le r ünü ġalar, öküz öler könü ġalar. Tam assonans — İfadeni teşkil éden sözlerde éyni saitin tekrarından ibaret assonans: A z a ç ı ġ a ş ı m, a ğ r ıma z b a ş ım. U ç u n u t u t u b uçuzluğa kéd i r.

ASTRОNİM I — Оnimin bir növü. Feza cisimlerinin, o cümlede.ç planét, kiçik planét, ulduz, burç, ġuyruġlu ulduz ve s.-nin ħü-susi adları: Küneş, Ay, Yér, Vénéra, Mars, Ġütb ulduzu, Kiçik Ayı bürçü ve s.

ASTRОNİM II — Müellifin adının her hansı tipoġrafik işare ile (meselen, ulduzla) ifade olunması; leġebin bir növü. Meselen, M. E. Sabir müħtelif miġdarda nöġteleri (3, 5, 10, 11) astronim kimi işledirdi.

ASTRОTОpОNİMİYA — Köy cisimlerinin ve onların müħtelif hisselerinin (erazi obyéktlerinin) adlarının öyrenilmesi ile meşğul olan élm sahesi.

Kosmonim ve astronimler de astrotoponimiyaya daħildir. Kosmonimler uzaġ kosmik fezadakı köy çisimlerine, dumanlıġlara, ulduz sistémlerine, astronimler nisbeten yére yaħın köy cisimlerine—Kuneş sistémindeki planétlere vérilen adlardır.

ATA ADI Şeħsin atasının adı, ata adı ile adlandırılma; ata adından duzeldilmiş ad. Azerbaycan antroponimikasında da diğer turkdilli ħalġlardakı kimi ata adının ifadesi üçun atanın adına elave olunan «oğlu», «ġızı» sözlerinden istifade édilir. Hem de bu sözler ata adından ayrı yazılır. Azerbaycan antroponimikasında ata adından istifade ġedim tariħe malikdir. İlk edebi abidelerimizden olan «Dede Ġorġud» ve «Koroğlu» dastanlarında ata adlarından istifade kéniş yér tutur.

Ġéyd: rus antroponimikasında ata adının şeħs adı ile yanaşı işledilmesi ħaraktérikdir: Nikolay Sérkéyéviç, Yévkéniy Miħayloviç, Aléksandra Vasilyévna. Ereb antroponimikasında ata ^aDInı bildirmek üçün «ibn» sözunden istifade olunur: Eli ibn-Fddlan, Ebu Eli ibn-Sina ve s.

ATALAR SÖZÜ — İbretamiz mezmuna malik obrazlı, bitkin Kelam, hékm. Ħarici cehetine köre atalar sözü adeten ritmik—iitonasion ve paralél ġuruluşlu sintaktik vahidlerden teşkil olunur. bu sintaktik vahidler müeyyen vezne ve ġafiyeye malik olur, en müħtelif ses tekrarları (allitérasiya, assonans), söz tekrarları özunü kösterir: Él küçü, sél künü. Haynan kelen vaynan géder. Yaman yéyenin olsun, yaman déyenin olmasın. Ne tökersen aşına, o

çıħar ġaşığına.

ATRİBUTİV — Te'yin, te'yin yérinde işlenen. Atributiv sözler. Atributiv isim. Atributiv sintaġma. Fé'lin atributiv