Мяним йухуларымда мяня дедикляринин анламы нядир

Bu dünyada o çox əziyyət çəkdi,

Ürəyi min bir arzuyla doluydu.

Səmanın möhtəşəm səslərini

Yerin sıxıcı nəğməsi əvəz edəmmədi.²
Həmin qəmli notlar Müşfiqdə də hiss olunur:
Olmadan aşikar doğduğu yerdən,

Böyük tanrı kimi düşmüş nəzərdən,

Çöhrəsi gülməyən xarabalardan

Daha qəmli, izsizdir eşqim!
Ülvi isə sevginin sevinc gətirməməsinin səbəbini onun «qo­calmasında» axtarır:
Qocalmaz, sevgi qocalmaz,

Ürək, ümid qocalmasa,

Qocalmaz, sevgi qocalmaz,

Onu qocaldan olmasa.¹
Gəncin ehtiyacı hissə deyil. Onların özündə bu, ki­fa­yət qə­­dər­dir. Əslində, onun ehtiyacı, bütün digər ya­şıd­la­rı kimi, ta­mam­lan­mayadır. Şellinq yazır: «Yalnız insan­da bir söz de­yi­lir ki, o, başqa şeylərdə də var və tam de­yil­mir. Söylənmiş söz­də isə ruh özünü açıqlayır, yəni actu ki­mi var olan Allah».² Gəncin məhz bu sözə ehtiyacı var. Bunu isə ilahi aləmdən bi­xə­bər, yalnız zahiri gözəlliyi ilə alışıb yanan həmyaşıdında ta­pa bilmir. Bayron yazır:
Bəs qadın? Mən səni ümid,

Təsəllim, hər şeyim sanardım.

Mən necə cansız bir daşa döndüm,

Sənin siman qəlbimin səsinə kar olanda.³
Və gənc yalnız zahiri zövqü oxşayıb mənəvi aləmə isə ki­çicik bir nur belə verməyən bu yalançı hissə nifrət edir, onu puç sayır. Lermontov şikayətlənir:
Sevgini, nifrəti dərk etmək

Bir dəfə ondan çərənləmək üçündür…⁴
Ülvi isə qarşısındakına ümumiyyətlə onu unutmağı töv­siyə edir:
Ürəyim deməyir gözüm deyəni,

Baxma ki, eşqini gözündən alıb.

Bəlkə də sevərdim, ay gözəl, səni,

Heyif ki, ürəyim erkən ovlanıb.¹
Bütün bu ruh düşkünlükləri gənci öz dünyasına qa­­pıl­ma­ğa sövq edir. Məsələn, Ülvi qarşısındakından bir dün­­ya, bir sonsuzluq umur, amma … öz dünyasından ayrılmadan:
Bircə anlıq baxışında,

Bu dünyanı umuram mən.

Səni görmək istəyəndə,

Gözlərimi yumuram mən. ²
Gənclərə xas sevgini «özündə qapanma», hər şeyə öz kö­nül evindən dəyər verib, özü kimi zənn etmə kimi key­fiy­yət­lər­lə təsvir edən S.Xəlilov onu qısa qapanma ad­lan­dırır – alim­lərin uzaq qaç­dığı, şairlərin isə böyük şövq­lə tərənnüm et­di­yi qısa qapanma.³ Filosofun dedikləri ək­sər gənclərin «sev­gi­sinin» çox dəqiq şərhidir. Doğurdan da, sevgisi hisslər sə­viy­yə­sində boğulub qalan gənclər öz dün­­yalarında yaratdıqları xə­yalın gücündən, sehrindən heç cür azad ola bilmirlər. Hər şey onun təsiri altına dü­şür və gənc həqiqi sevginin nə ol­du­ğu­nu bilmədən özü­nün qaladığı yalançı odda yanıb kül olur.

Bizim gənclər isə bu qısa qapanmaya düşmürlər, düşə bil­­mirlər. Əvvəla, onların könül dünyası elə dərin, elə zən­gin­dir ki, ora­dan verilən dəyər də çox yüksək olur. Məhz bu də­yə­rin nə­ti­cə­si­dir ki, ruh özünə bir həmdəm tapa bilmir, gözəl qaş-göz iki gündən sonra onu bezdirir. İkincisi, onlar öz «sev­gi­sinin» təsvirində nə qə­dər hissə qapılıb, onların gözəlliyini tə­rənnüm etsələr də, onların hə­yatında aparıcı rol ağılın olur, his­sin deyil. Ümumilikdə götü­rən­də gənc sanki bir dəryadır və bu sevgi təlatümləri yal­nız onun sət­hində, üst qatında baş ve­rir. Dərinliklə­rin­də isə başqa bir həyat, başqa bir aləm var və okeanın – gən­cin əsl mahiyyəti həmin aləm­də­dir. Bəli, hisslər güc­lü­dür, lakin üzdədir. Düşüncə isə dərindir və sa­hi­bi­ni bü­tün­lüklə hisslərin itaətinə düşməyə qoymur. Bundan baş­qa, əvvəlki başlıqlardan da məlum olduğu kimi, bu gənc­lər nə qə­­dər romantik, xəyalpərvər olsalar da, öz cəmiy­yət­lərinin əy­risini-dü­­zünü daha yaxşı hiss edirlər, onun bü­tün çə­tinlik­lə­ri­ni öz üzə­r­lə­rində «sınaqdan keçirməklə» on­lara reaksiya ve­rir­lər. Başqa söz­lə de­sək, öz zirvəsindən cə­miyyəti seyr edən gəncin düşüncələri əks tə­rəfin gər­gin­li­yini duyduğuna görə, «nor­mal elektrik cərə­ya­nı» da yaranır.

Nəhayət, üçüncüsü, bu gənclərin daşıdıqları mü­qəd­dəs mis­siya onlara yalnız öz könül dünyalarına qa­pa­nıb qalmağa im­kan vermir. Gəncin başqa bir qüvvə qar­ş­ı­sında duyduğu mə­suliyyət, cavabdehlik hisslərin ça­ğırı­şın­­dan daha ağırdır, da­ha tələbkardır. Bu səbəbdən də onun şəxsiyyətində bir ikilik se­zilir, sevgisinin ən sə­mi­mi anın­da belə öz sevgilisinə tamam yad bir insan təsiri ba­ğış­laya bilir. Əlbəttə, bu, onun istəyi ilə baş verən bir pro­ses deyil. Bu, onun daim axtarışda olan mən-i­nin dar çər­­çi­­və­dən genişliyə çıxmaq istəyidir. Dediklərimizdə san­ki bir ziddiyyət var. Həm sevginin yalnız hisslər səviy­yə­sin­də olduğunu və hisslərin dərinliyə enmək qüdrətində ol­­madı­ğı­nı deyirik, həm də gəncin öz sevgisi üçün geniş üfüqlər axtar­dı­ğını iddia edirik. Əslində isə bu, maddi dünyadan başlayan hiss­lərin ruh səviyyəsində bir son­suz­luğa qo­vuşmaq ehtiya­cı­dır. Ülvi bu duyğuları necə gözəl çatdırır: