N. Turniyozov A. Rahimov O‘zbek tili

6-§.Fe’llarning tuslanishi. Fe’l mayllari, odatda, grammatik shaxs, zamon ma’nolari bilan bog‘liq holda ifodalanadi. Shuning uchun ham ularni yuzaga keltiruvchi grammatik shakllar shaxs-son affikslari deb yuritiladi. Fe’llarning shaxs-son affikslari bilan o‘zgarish esa, tuslanish deyiladi. Demak, shaxs-son affikslarining jami tuslovchilardir. O‘zbek tilida tuslovchilar quyidagicha uch guruhga birlashadi.
1.To‘liqsiz tuslovchilar:

	B i r l i k	K o‘ p l i k
I shaxs II shaxs III shaxs	o‘qidi+m o‘qidi+ng o‘qidi+0	o‘qidi+k o‘qidi+ngiz o‘qidi+(lar)

2.To‘liq tuslovchilar:

	B i r l i k	K o‘ p l i k
I shaxs II shaxs III shaxs	o‘qib+man o‘qib+san o‘qib+di	o‘qib+miz o‘qib+siz o‘qib+di (lar)

3.Buyruq-istak mayli bilan tuslanish:

	Birlik	Ko‘plik
I shaxs II shaxs III shaxs	o‘qi+y// -yin o‘qi // o‘qi+gin o‘qi+sin	o‘qi+ylik o‘qi+ngiz o‘qi+sin(lar)

Bu tuslovchilardan birinchi guruhi (to‘liqsiz tuslovchilar) mayl va zamon bilan aloqador bo‘lsa, -di va -sa affiksli sof fe’llarga qo‘shiladi. Ikkinchi guruhli (to‘liq shakl) esa, ravishdosh, sifatdosh va kesim vazifasidagi boshqa so‘zlarga qo‘shiladi. Uchinchi guruh tuslovchilar faqat buyruq - istak mayli uchun xosdir.

Shaxs-son affikslari sinonimiyasi. Shaxs-son affikslari o‘zaro sino-nimik munosabatda bo‘lish xususiyatiga ega bo‘lgan fe’l shakllaridan-dir. Xususan, ular o‘rtasidagi ma’nodoshlik quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:

1. Fe’lning 1-shaxs ko‘plik shakli uning birligi o‘rnida qo‘llanilib, kamtarlik, manmanlik, o‘zini katta olish kabi ma’nolarni ifodalaydi: Shu masalalarning mazkur ishda qanday hal etilganligi haqida fikrlar bayon etilishini juda istaymiz (A.Hojiyev). Mehmonni ishga solar ekanmiz-da,-dedi Yo‘lchini birga olarkan Yormat.

2. Fe’lning1-shaxs birligi o‘rnida 2- yoki 3-shaxs birligi va ko‘plik shakli qo‘llanadi. Bunday holda shaxsning nutqi o‘ziga qaratilgan bo‘ladi: Mo‘lla Tursun, mana oliy ma’lumot haqidagi diplomni ham olding // Mo‘lla Tursun, mana oliy ma’lumot haqidagi diplomni ham oldilar.

3. Fe’lning 2-shaxs ko‘pligi 1-shaxs ko‘plik o‘rnida ishlatiladi. Bunda shaxs ma’nosi mayl ma’nosi bilan birga ko‘chadi: - Qani, yigitlar, ishni boshladik,- dedi boshliq ishchilarga.

4. Gap tarkibida kishi, odam so‘zlari ega vazifasida qo‘llanganda 1-shaxs birlik o‘rnida 2-shaxs ishlatiladi: Bu gaplarni eshitib, hayron bo‘lasan kishi.