Наиля сямядова
Yüklə 1,11 Mb.
|
| – XII əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Məhsəti Gəncəvinin rübailərini Ömər Xəyyam rübailəri ilə müqayisə edən araşdırıcılar əksər hallarda M.Gəncəviyə üstünlük vermişlər. Onun bədiilik və sənətkarlıq baxımından nəzəri daha çox cəlb edən rübailərində dövr və zamana münasibət, fəlsəfi düşüncələr, insan və dünya haqqında fikirlər əksəriyyət təşkil edir. Bununla belə şairə dünyəvi aləmə münasibət müstəvisində öz qəlb iztirablarını, mənəvi aləmini ifadə etməyə nail olmuşdur ki, bu da onun tərcümeyi-halının bəzi məqamlarının aydınlaşmasına imkan vermişdir.
Məni kam almağa qoymadı zaman, Gücü çatan qədər elədi divan. Deyəsən əhd etmiş, dolandıqca hey Məni də özü ilə hərlətsin dövran [208, s.21]. Məhsəti özünün şeirə, rübaiyə bağlılığını belə ifadə etmişdir: Arvadla kişini bağlayar kəbin, Bu işə yol verir şəriət, ayin. Mənimsə kəbinim bir rübaidir, Varmı bu kəbinə yol verən bir din? [208, s.25]. M.Gəncəvinin «ayrı-ayrı peşə sahiblərinə həsr olunmuş rübailəri tarixilik baxımından da əhəmiyyətlidir. Həmin şeirlər həm də o dövrdə Azərbaycan şəhərlərində yaşayan sənət və sənətkarlar haqqında məlumat verir» [220, s.61]. Onun öz iç dünyası ilə bağlı rübailəri isə daha çox diqqət çəkir. Çünki burada özünün həyatını əks etdirən fikir və düşüncələr, arzu və istəklər təsvir olunmuşdur. Cəmalına həsrət yaşamaq olmaz, Eşqinlə heç rahət yaşamaq olmaz. Sən məni anmayıb sakit yaşarsan, Sənsiz mənə, əlbət, yaşamaq olmaz [208, s.35]. Səndən ayrılmama tədbir tökdülər, Hicrində belimi iki bükdülər. Hədər olmazmı bu çalışdıqları, Sabah biz səninlə qovuşsaq əgər? [208, s.35]. «Səmimi duyğuların, canlı, real insan münasibətlərinin ifadəsi olan bu rübailərdə» təsvir edilən lirik qəhrəmanın keçirdiyi hisslər şairənin daxili dünyasının əksidir. Sənə göndərdiyim məktubu, canan, Qanlı göz yaşımla yazmışam inan!
Bilmirəm, heç nə cür eyləyim bəyan [208, s.38]. Ensiklopedik biliyə malik Nəsirəddin Tusinin rübailərində müəllif «mən»i açıq-aşkar nəzərə çarpır. O, elmlər haqqında nə qədər məlumat versə də, bir çox sirləri açsa da, hələ çox mətləblərdən xəbərdar olmadığını bildirir. Məlumat verdimsə hər bir elmdən, Bir çox sirləri açdımsa həmən Ağlımın gözüylə baxanda gördüm: Hələ çox sirləri bilməyirəm mən [208, s.106]. Alim dünyada müxtəlif cür ləzzətlərin olduğunu göstərir. Lakin onun üçün dünyanın ən böyük ləzzəti gecələr mütaliə edib gündüzlər dərs deməkdir. Dünyada çox cürə ləzzət var, sözsüz, Onun yoxluğundan yoxdur qorxumuz. Mənimçün dünyada ləzzət odur ki, Gecələr oxuyum, dərs deyim gündüz [208, s.107]. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Nəsirəddin Tusinin «yaradıcılığında, dünyagörüşünün öyrənilməsində dövrün yaradıcı ziyalılarına yazdığı məktubların da böyük əhəmiyyəti vardır. Əsirəddin Əbhəri, Şəmsəddin Xosrovşahiyə göndərilən məktublar daha səciyyəvidir» [158, s.31]. XIV əsrin görkəmli söz ustalarından olan Hümaməddin Təbrizinin rübailərində «real insani duyğular bəzən ürfani-fəlsəfi boya almış, sənətkarın zəmanəsinə münasibətini, əhvali-ruhiyyəsini, sevinc və kədərini əks etdirmişdir» [219, s.216]. Rübailərdə Vətənə olan sevgi, məhəbbət də öz ifadəsini tapmışdır. Ey Təbriz, dəyməsin sənə bir ziyan, Xalqı şad yaşasın, olsun kamran. Qəlbinə, canına bəla gəlməsin, Axı sən Vətənim, qəlbim, canımsan. [208, s.118] Gözəldir əzəldən Təbriz şəhəri, Məlumdur aləmə söz deyənləri. Naxələf adama orda yer olmaz, Yaşarmı bir yerdə div ilə pəri?! [208, s.120]. Bəzi rübailərdə müəllif həyatının müəyyən bir dövrünü lakonik şəkildə təsvir etməyə nail olur. Qoca bir filosof etdi nəsihət: - Amandır sevgiylə bağlama ülfət. Sözünə baxmadım, hicran dağını Başıma endirdi sevgi, məhəbbət [208, s.133]. XIV yüzilin sonu – XV yüzilin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış şair Qasım Ənvara aid bu növ rübailəri digər müəlliflərin yaradıcılığında da görmək olar. İstedadlı şair Rəhməti Təbrizi rübailərində dövrün ictimai olaylarına olan münasibətini ustalıqla bildirməklə bərabər, öz hiss və düşüncələrini ifadə etməyə müvəffəq olmuşdur. Qəm ilə yoğrulmuş canım əzəldən, Dəli təbim olmuş qəmlə həmvətən Harada dərd olsa məni tapacaq, Elə bil dərd üçün yaranmışam mən [208, s.169]. XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Əfzələddin Xaqani (1126-1199) rübailərində də tərcümeyi-hal örnəkləri üstünlük təşkil edir. Müəllif rübailərində gözələ olan sevgisindən, özünün qəlb iztirablarından, məşuqəsinin vəfasızlığından, onun vara-dövlətə olan həvəsindən, zaman və mühitdən, özünü əhatə edən insanlardan və digər məsələlərdən bəhs etmişdir. Günahım olmadan üzr istədim mən, Yüz dəfə əfvimi istədim səndən. Yerinə yetirdim mən öz borcumu, Üzrümü sən qəbul etsən, etməsən [208, s.57]. Gəncliyim qüssədə, ələmdə keçdi, Günlərim bilirsən ki, qəmdə keçdi. Dostların ölümü belimi bükdü, Ömrüm mərsiyədə, matəmdə keçdi [208, s.65]. Şairin fəxriyyələrində, mədhiyyələrində, həbsiyyələrində, mərsiyələrində müəllif şəxsiyyəti ön plandadır. Bu nümunələr-də şairin həyatının önəmli məqamları, ağrılı-acılı anları, kədərli günləri və illəri nəzərə çatdırılır. Xaqaninin şeirlərində özü, ailəsi və əsil-nəsəbi haqqında araşdırıcılara dəyərli bilgilər verən məlumatlar vardır. O, fəxriyyələrinin birində özü haqqında bunları söyləyir: Xaqaniyəm, yer üzünə yayılmışdır şöhrətim; Bu aləmdən xilas olmaq hikmətimdir, hikmətim.
Yoxsulluq da bir varlılıqdır, artar onla şövkətim. Bu dünyanın murdarlığı əlindən can qurtarsam, Yusif olar suçəkənim, artar qədrim, qiymətim. [234, s.116] Xaqani mədhiyyələrində də özü haqqında məlumat verir. Məsələn, öz ustadı Bəhaəddin Səid ibn Əhmədi mədhində yazır: Əbədiyyət aləminə yol saldığım üçün mən, Baş əymərəm fani dünya sarayına qətiyyən. Beş hissimin pəncəsində olmuşamsa giriftar, Doqquz fələk dərgahından pay alıram qış, bahar. Bu dünyadan bir yaxşılıq axtarmıram heç zaman, Çünki mənə qiymət qoymur arpa qədər bu cahan. [234, s.163]
Çörək üçün alçaqların qapısına getmərəm. Xəsislərin əllərində əsir olmam zər kimi, Var-dövlətdən üz döndərrəm bir vüqarlı ər kimi. [234, s.164] X.Şirvaninin həbsxanada olduğu vaxtlarda yazdığı «Həbsiyyə» şeirlərində həbsxana həyatının dəhşətləri böyük məharətlə təsvir edilmişdir. Öz ürək sözlərini açıq söyləyən şair həbsxanada keçirdiyi ağır günlərini, kədər və iztirablarını təsvir edir: Xaqani qürbətə basalı ayaq Olmuş tək qapılı bir evdə dustaq. Nə evin içində rahət olur can, Nə də var bayıra çıxmağa imkan. Üzü divaradır, sanki hörümçək, Girmiş daş altına bir qarışqatək. Qıfıldır keşikçi ona bayırdan, Daxildə cəftədir ona pasiban [234, s.266]. «Həbsiyyə» şeirlərini zindan həyatının ölməz poetik abidəsi adlandıran akad. Bəkir Nəbiyev çox haqlı olaraq qeyd edir ki, «burada mətin, vüqarlı bir sənətkarın zindan əzabları, azadlıq yanğısı, onun böyük fiziki və mənəvi sıxıntılar içində başa vurduğu məhbus həyatının cəhənnəm zillətinə bərabər hadisələri ürəkləri yandıran qüvvətli poetik vasitələrlə əks olunmuşdur. Əsrinin ədalətsiz hökmdarlarına, rüşvətxorluğu özünə peşə etmiş saray məmurlarına, dindən gəlirini artırmaq üçün istifadə edən ikiüzlü ruhanilərə qarşı sonsuz qəzəb və nifrət Xaqani «Həbsiyyə»sinin hər bir səhifəsindən boy göstərməkdədir» [187]. Yenicə doğulan qızının ölümünə yazdığı mərsiyədə şair öz şəxsi kədərinə ictimai rəng verir: Yenicə doğulan qızım gördü ki, Qarşıda gözlənir min bəla, öldü. Qeybdən gələn o töhfə duydu ki, Dərdlərə olacaq mübtəla öldü. O kiçik gövhərim yaxşı anladı, Ki, çox pis yaranmış bu dünya öldü. Bildi ki, ürəyim dərdə düşəcək, Üzünü tutaraq binəva, öldü. O, böyük qızımı pərdədə görcək, Dedi: - Kifayətdir bir cəfa, - öldü [234, s.355]. Azərbaycan alimləri f.e.d.Qafar Kəndli, f.e.n. Məmmədağa Sultanov və başqaları istər Xaqaninin dövrü, mühiti, istər həyat və yaradıcılığı, istərsə də onun Yaxın Şərq ədəbiyyatında tutduğu mövqeyi yetərincə araşdırmışlar. Onlar Xaqaninin həyat və yaradıcılığını tədqiq edərkən əsasən şairin 1156-cı ildə qələmə aldığı «Töhfətül-İraqeyn» poemasına əsaslanmışlar. Bu da təsadüfü deyildir. Çünki Xaqani haqqında, onun həyatı, ailəsi, nəsli haqqında ilk məlumat Şərq ədəbiyyatı tarixində həm də ilk mənzum səyahətnamə hesab edilən «Töhfətül-İraqeyn» əsərində verilmişdir. XIX əsrin rus şərqşünası N.V.Xanıkov da «Töhfətül-İraqeyn» əsərində «Babası haqqında», «Atasının tərifi», «Anası haqqında», «Əmisi haqqında», «Əmisi Kafiyəddin Ömər İbn-Osmanın tərifi» kimi hissələri təhlil edərək, bunların əsasında şairin həyatının ilk dövrünü təsvir edən «Tərcümeyi-hal»ı tərtib etmişdir. Bu tərcümeyi-hal Xaqaninin elmi tərcümeyi-halını yazmaq yolunda ilk addım idi [149, s.36]. «Töhfətül-İraqeyn» həm Azərbaycan, həm də rus şərqşünasları üçün Xaqaninin həyatını öyrənməkdə bir mənbə olmuşdur. Çünki hər bir şairin, yazıçının həyatı, dövrü, mühiti haqqında mülahizə yürüdərkən onun öz əsərləri qədər qiymətli qaynaq, demək olar ki, yoxdur. Bu xüsusiyyətlər də ən çox memuar nümunələrinə xasdır. Bütün bunlara əsaslanaraq X.Şirvaninin «Töhfətül-İraqeyn» əsərini xatirə nümunəsi kimi dəyərləndirmək olar. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk məsnəvi hesab edilən «Töhfətül-İraqeyn»də şair öz tərcümeyi-halı, uşaqlıq xatirələri, gənclik dövrünün maraqlı hadisələri, ictimai mənşəyi, hər iki İraqa (İraqi-ərəb və İraqi-əcəm) səfər etdiyi zaman gördüyü yerlər və tanış olduğu görkəmli şəxslər haqqında məlumat vermişdir. Əgər müəllif əsərdə ayrı-ayrı sürətlərin timsalında, hadisələrin gedişində öz həyatından cizgilər versəydi, buna avtobioqrafizm kimi qələmə vermək olardı. Lakin burada Xaqaninin həyatının yaddaqalan anları, keçirdiyi mənəvi sarsıntıları, bir sözlə müəllif «mən»i öz əksini tapmışdır. Əsərdə həmçinin təbiət mənzərələri, gözəl Kuhistanın yeddi vilayəti, Bağdad, Şam, Mədinə şəhərləri, gördüyü xalqların ictimai vəziyyəti təsvir edilir. Əsərin əvvəlində Xaqani öz ailəsi haqqında məlumat verir. Babası haqqında: Sənətcə toxucu olmuşdur babam Mən də yavaş-yavaş söz toxuyuram [32, s.158] – yazaraq özünü babası ilə müqayisə edir. Atasını xatırlayaraq şair yazır: Atam, aləm bilir, Nəccar Əlidir, Onun səxavəti elə bəllidir. O, məni böyüdüb vermişdir çörək, Mədh edəm, vəsf edəm onu mən gərək [32, s.161]. Nəccar Əli taleyin amansız gərdişi ilə üzbəüz qaldıqdan sonra Xaqani dövrünün görkəmli təbibi, riyaziyyatçısı və filosofu olan Kafiyəddin Ömər ibn Osmanın qəyyumluğuna keçir. Kafiyəddin Ömər «öz dövrünün ən görkəmli şəxsiyyətlərindən idi və onun bir alim kimi şöhrəti Azərbaycanın hüdudlarından çox-çox uzaqlara yayılmışdı. Kafiyəddin yüksək savad sahibi olan bir adam idi, bir neçə dil bilir, fəlsəfə, ilahiyyat, astronomiya, riyaziyyat, təbabət, kimya və farmokologiya elmlərinə vaqif olmuşdur, mədrəsədə dərs deyirdi» [131, s.78]. Xaqani «Töhfətül-İraqeyn»də əmisinin ona hesab, hüsnxət öyrətməsi, Quranı başa çatdırması, sonra onu kitabxanaya gətirməsi, Quranın on dörd sirrini aydınlaşdırması, həm dayəsi, həm müəllimi, həm də böyük ustadı olması haqqında yazır. Bu kimi məlumatlar böyük şairin həyatının müəyyən dövrünü işıqlandırır və araşdırıcılara kifayət qədər məlumat verir. Ömər ibn Osman sayəsində mən Yetimlik divinin qaçdım əlindən. Odur, bil, böyüyüm, yol göstərənim, Tərbiyə verənim əmimdir mənim [32, s.167]. Əmisini mənəvi atası hesab edən Xaqani Ömər ibn Osmanın qayğı və məhəbbətini ona həsr etdiyi xüsusi bölmədə dönə-dönə qeyd edir, əmisinin bu dünyanı tərk etməsini ürəkağrısı ilə qələmə alır. Xatirələr çox hallarda özlərində faktiki və psixoloji başlanğıcın uyğunluğunu əks etdirir. Şəxsiyyət və onun mənəvi dünyası tarixi şəraitdə, zamanın və mühitin fonunda təsvir edilir. Bu xüsusiyyətlər «Töhfətül-İraqeyn»də açıq-aydın görünməkdədir. Xüsusilə səfər xatiratında bunlar özünün bariz ifadəsini tapmışdır. Xatirə örnəklərini özündə əks etdirən beytlərə əsərdə bol-bol rast gəlmək olur. Qeyd edildiyi kimi, «Töhfətül-İraqeyn» bir poema, səyahətnamə kimi tədqiq edilmişdir. Lakin əsərdə avtobioqrafik məlumatların genişliyi, xatirə örnəklərinin bolluğu onu memuar ədəbiyyatına yaxınlaşdırır. Diqqətəlayiq haldır ki, poemada memuar janrına xas olan xüsusiyyətlərdən ikisi: həm tərcümeyi-hal xarakteri, həm də səfər xatirələri vardır. «Töhfətül-İraqeyn» əsərinin «əsas qəhrəmanı şairin özüdür. Əsərdə danışan, düşünən, sevinən, fəxr edən, kədərlənən, qəzəb alovları püskürən də odur. Poema bütünlükdə Şərq poeziyasında oxşarı olmayan bir əsərdir. Şair poemada özü və əsəri haqqında sərbəst söz açır. İftixarla özünü sənət aləminin günəşi sayan şairi hər şeydən çox siyasi, ədəbi düşmənləri ağrıdır, qəzəbləndirir» [234, s.12]. Müəllif «mən»i, zaman, hadisələr zənciri memuar janrının strukturunu təşkil edir. Bütün bunlar Xaqani Şirvaninin «Töhfətül-İraqeyn» əsərində görünməkdədir və bu, bir daha söyləməyə əsas verir ki, «Töhfətül-İraqeyn» Azərbaycan xatirə ədəbiyyatının ilk nümunəsi hesab edilə bilər. Xaqani Şirvaninin məktubları isə XII əsr Azərbaycan bədii nəsrinin dəyərli nümunələri olmaqla bərabər, əvəzsiz tarixi sənədlərdir. 60 məktubdan ibarət olan bu sənədlərdə Xaqanin tərcümeyi-halı, qohumları, dostluq əlaqələri, yaşadığı mühit haqqında məlumatlar verilmişdir. Əlaəddin Məhəmməd Mərvəziyə, Şəmsəddin Beyləqaniyə, İbrahim Bakuviyə, Eynəddin Zəncaniyə, Şihabəddin Şirvaniyə, Qızıl Arslana və başqalarına yazılmış məktublar Xaqani Şirvaninin özü, dövrü və müasirləri haqqında zəngin bilgilər əldə etməyə imkan verir. Q.Kəndli Xaqaninin yaradıcılıq fəaliyyətini şəxsi həyatı ilə sıx bağlı olduğunun bildirərək yazır ki, «o, özünün evlilik həyatını genişliyi ilə yazıya almışdır. Bu baxımdan Yaxın Şərq və Orta Asiyada ona oxsar ikinci bir şair yoxdur. Şairin yaradıcılığını mükəmməl öyrənmək üçün onun ailə həyatı və ailəsi ilə bağlı olan yazılar dərindən öyrənilməlidir» [31, c.II, s.418]. Araşdırıcı özü də Xaqaninin ömür yolunu əsərlərinə istinadən hərtərəfli tədqiq etmişdir. Xatirə örnəkləri Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli söz ustadı Nizami Gəncəvi (1141-1209) poemalarının əksəriyyətində mövcuddur. Qeyd edilməlidir ki, memuarlar tarixi şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətlərinin açılması üçün həqiqətən qiymətli mənbələrdir. Bu cəhətdən Nizami poemaları qəhrəmanlarının bir çoxu tarixi həqiqətə daha yaxındır. «Sirlər xəzinəsi»ndə Bəhram şah, «Xosrov və Şirin»də Toğrul Arslan, Atabəy Əbu Cəfər Məhəmməd Eldəgiz, «İskəndərnamə»də Nüsrətəddin Əbubəkr padşah ağıllı, mərhəmətli, vüqarlı, səxavətli, adil insan kimi səciyyənləndirilir. Böyük Nizami «Sirlər xəzinəsi» poemasında Bəhram şahın şəninə aşağıdakı misraları qələmə alır: Yetkin ağlı, kamalı tanıtdırıb dünyada, Şahların sərvəridir, əsla basılmaz yada. Verib dünya mülkünü öz xalqının əlinə, Həm Ərmənə hakimdir, həm də ki, Rum elinə. Xilafət taxtı kimi şahlıq taxtı ucaldı, Abxazda, Rum elində şanlı qələbə çaldı. Ondadır comərdliyi, səxavəti ərlərin Ondadır düşüncəsi, ədaləti ərlərin [95, s.41]. «Xosrov və Şirin» poemasında isə Toğrul Arslan haqqında yazır: Dünya padişahı bəxtiyar xaqan Barınsın dünyada təxtü tacından. Məna aləmində təxti bəzədən, Bu həyat mülkünü bütün fəth edən, Dövlət səmasıdır, səxa dənizi, Hər bir sözündə var mərhəmət izi. Şahların şahıdır, vüqarlı, adil, Adı Toğrul şahdır, özü rəhmdil. Təxtü taca çatdı, səltənət qurdu, Arslan şah yerində təxtə oturdu [92, s.33]. Dahi Nizami demək olar ki, bütün poemalarında əsərin yaranma tarixini, əsəri yazmağa onu nə vadar etdiyini açıqlayır. «Yeddi gözəl»də şair bildirir ki, Süleyman şah onun yanına qasid göndərmiş və sifarişini ona yetirmişdir. Şah xahiş edirmiş ki, istədiyi mövzuda bir əsər yazsın. Elə bir əsər ki, bütün dünyaya səs salsın. Nizami Gəncəvi yazır: Dedim ki, bir əsər yaradım gərək, İncə naxışlara kəsilsin bəzək. Dünyada nə qədər kitab var belə, Çalışıb, əlləşib gətirdim ələ. Ərəbcə, dəricə, yeri düşərkən, Buxari, Təbəri əsərlərindən Oxudum, oxudum, sonra da vardım. Hər gizli xəznədən bir dürr çıxardım [96, s.80]. «Xosrov və Şirin»in yaranma tarixi bir qədər başqadır. Bu dastan haqqında yazılı mənbələr olsa da nəzmə çəkilməmişdir. Buna görə də Nizami bu əsərin yazılmasını öz öhdəsinə götürür. Məlum hekayədir «Xosrov və Şirin» Dastan yoxdur əsla bu qədər şirin. Ruhu oxşasa da bu gözəl dastan, Pərdədə qalmışdır bu gəlin çoxdan. Tanıyan yoxdur bu gözəl alması Bərdədə var idi bir əlyazması. O ölkənin qədim tarixlərindən Bu dastanı tamam öyrənmişəm mən. O yerdə yaşayan qoca adamlar, Təşviq etdi, işə mən verdim qərar. Ağıl bu dastanı bəyənsin gərək, Sözləri şirindir, məzmunu gerçək [92, s.48]. Nizami Gəncəvinin «Leyli və Məcnun» poeması tərcümeyi-hal örnəklərinin zənginliyi ilə fərqlənir. Xüsusilə, «Kitabın yazılmasının səbəbi» bölməsində xatirə əlamətləri açıq-aydın görünməkdədir. Bölmənin əvvəlində Nizami özünün ruhi vəziyyətini təsvir edir, keyfinin yaxşı olduğunu bildirir. Bu vaxt ona bir məktub gəlir. Bu məktub Nizamini söz dünyasının hakimi adlandıran Şirvanşah I Axsitandan idi. İstərəm Məcnunun böyük eşqinə Bir söz xəzinəsi açasan yenə. Bakirə Leylitək, ey böyük ustad! Şeirdə iki-üç bakir söz yarat [94, s.47]. Məktubu oxuduqdan sonra Nizami kədərlənir, dodağı əsir, «qan beyninə vurur». Bu vaxt şairin 14 yaşlı oğlu Məhəmməd gəlib yanında oturur, onu ruhlandırmağa çalışır: Dedi: «Ey göylərə meydan oxuyan «Xosrov və Şirin»i yazıb yaratdın, Hər duyan könüldə bir zövq oyatdın. Leyli-Məcnundan da yarat bir əsər, Cüt olsun yazdığın qiymətli gövhər [94, s.48]. Səkkiz əsrdən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu beytlər tədqiqatçıya kifayət qədər material verir. Əsərdən aydın olur ki, dörd min beytdən artıq olan bu poemanı Nizami dörd aya yazmışdır. Əgər başqa işlər olmasaydı on dörd günə də yazıla bilərdi. Nizami əsərin yazılma tarixini qeyd edir və hicri 584-cü (miladi 1088-ci) ildə yazıldığını göstərir. Bütün bunlar xatirə ədəbiyyatının ilkin qaynaqları sayıla bilər. «Axsitanın tərifi», «Şahzadənin tərifi və oğlunun ona tapşırılması», «Oğlum Məhəmmədə nəsihət», «Atamın xatirəsi», «Anam Rəisənin xatirəsi», «Dayım Xacə Ömərin xatirəsi» hissələrində də xatirə əlamətləti görünür. Bu bölmələrdən aydın olur ki, atası Yusif ibn Zəki Müəyyidin, anası Rəisənin, dayısı Xacə Ömərin vəfatı onu hədsiz sarsıtmışdır. Son dövrlərə qədər N.Gəncəvinin anası Rəisənin kürd olduğunu qeyd etmişlər. «Leyli və Məcnun» poemasının tərcüməsində də bu belə göstərilmişdir. Lakin prof.Xəlil Yusifliyə görə «Nizami onun kürd olduğunu yox, igid olduğunu yazmışdır. Gər madəre-mən Rəiseyi-qord Madər sefətane pişe-mən mord... (Mənim anam igid Rəisə Ana sifətində qarşımda öldü). Buradakı «kord» sözü Nizami dövründə igid mənasını verən «qord» sözü ilə eyni cür yazılır, «kaf» və «gaf» hərfləri bir-birindən seçilmirdi. Ancaq beytin mənası tələb edir ki, biz onu «qord» şəklində oxuyaq» [219, s.135]. Xəlil Yusifli çox haqlı olaraq qeyd edir ki, Nizami Gəncəvinin ən dolğun və ən doğru tərcümeyi-halı öz əsərlərindədir. Belə ki, burada şairin şəxsiyyəti, zəmanəyə münasibəti, bədii yaradıcılığa baxışı, qohumları haqqında fikirlər üstünlük təşkil edir. «Şirin»in halvasın qurtaranda mən Bir halvaçalanım getdi evimdən. «Leyli» xəzinəsinə çəkərkən hasar, Onda da bir Gövhər eylədim nisar. Bu toyu çatdırıb mən nəhayətə, Təzə bir gəlin də verdim cənnətə [93, s.447]. Şair bu misralarla demək istəyir ki, «Xosrov və Şirin» əsərini yazıb bitirdikdə, öz Şirinini Afaqını itirdi; «Leyli və Məcnun»u sona çatdıranda isə ikinci arvadı öldü. Beşinci və altıncı misralardan məlum olur ki, Nizami «İqbalnamə» əsərini yazıb qurtaranda üçüncü arvadı da vəfat etmişdir. Dördüncü misradakı «Gövhər» sözü araşdıcılara imkan verir ki, Nizaminin ikinci arvadının adının Gövhər olmasını söyləsinlər. Buradakı «Gövhər» sözündə şair cinas yaradır, sözü iki mənada işlədir. Nizami Gəncəvi «Leyli və Məcnun», «Yeddi gözəl» poemalarının «Oğlum Məhəmmədə nəsihət» hissələrində oğluna müraciət edib faydalı sözlər söyləyir. Bu hissələrdə də xatirə əlamətləri nəzərə çarpır. Dahi şair «İskəndərnamə» əsərini yazarkən bir sıra tarixi mənbələri öyrənmiş, ərəb və fars dilində olanlarla yanaşı, yəhudi, nəsrani (xristian), pəhləvi qaynaqlarını da araşdırmış və özünü maraqlandıran məlumatları seçmişdir. Bu barədə o yazır: İskəndər haqqında heç bir əsərdə Məlumat görmədim yığcam bir yerdə. Sözlərlə dolmuşdu xəzinə içi, Ancaq hər nüsxə bir dağınıq inci. Hər köhnə nüsxədən əsas alaraq, Onu öz şeirimlə bəzədim ancaq. Ən qədim tarixi əsərlərdən mən, Yəhudi, nəsrani, pəhləvilərdən Ən incə sözləri əlimə saldım, Qabığı ataraq məğzini aldım. Müxtəlif dillərdən yığdım çox sözlər, Bunlardan düzüldü yazdığım əsər [93, s.54]. «İskəndərnamə» şairin yaşlı vaxtında qələmə alınmışdır. Bu barədə müəllif həm əsərin əvvəlində, həm də sonunda qeyd edir, səhhətindən şikayətlənərək bildirir: Bir harın at idim bir zaman mən də, Zəhmətlə, zillətlə düşdüm kəməndə. Hər bir xəzinədə var məndən nişan, Ancaq, heyif olsun ki, deyiləm cavan! Gənclik təzə nallı, harın, köhlən at, Qocaldın nal qızır, düşür əldən at [93, s.415]. «İskəndərnamə» poemasında böyük Nizaminin xarakteri daha aydın görünür, zəngin daxili aləmi duyulub hiss edilir: Kimsənin dalınca demərəm yaman, Utanım üz-üzə gəldiyim zaman. Yamanlar sözünü almaram dilə, Peşiman edərəm mükafat ilə. Düşmənə kinli söz demərəm, inan, O sözlə özümə olaram düşman. Pisdən yaxşılıqla qorunmaq mümkün, Dünyada yaxşılıq hər şeyə üstün. Yaxşılığım üçün hər bir diyardan Salamdır hey gəlir namidarlardan. Yaxşılıqla atsam mən bu dəzgahı, Olaraq yaxşılar ziyarətgahı. Bir dirhəm verənə inci ataram, Dikbaşlıq edənə qürur sataram [93, s.38]. Nizami Gəncəvi «İskəndərnamə»ni yazarkən ulu Tanrıdan kömək diləyir. Arzu edir ki, əsər ən ağır dərdliyə əl tutsun, hər xəstə ürəyə şəfqət göstərsin, hər bağlı qapını açsın, xülasə, əsəri oxuyanlara zövq versin və şöhrət qazansın. Poemanın yazılma tarixinə gəldikdə isə qeyd olunmalıdır ki, bunu müəy-yənləşdirmək araşdırıcılara bir qədər çətinlik törətmişdir. Çünki «Xəmsə»nin əvvəlki hissələrindən fəqli olaraq «İskəndərnamə»nin yazılma tarixini müəllif göstərməmişdir. Bu da tədqiqatçı alimləri maneələrlə qarşılaşdırmışdır. Buna baxmayaraq, xatirə əlamətlərinə əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, «İskəndərnamə» əsərinin birinci hissəsi «Şərəfnamə» 1199-cu ildə, ikinci hissəsi «İqbalnamə» 1201-ci ildə qələmə alınmışdır. Klassik ədəbiyyatda tərcümeyi-hal örnəklərinin əksi Nizami poemalarında daha çox görünür. Demək olar ki, bütün poemalarında Nizami şəxsiyyəti ön plandadır. O, hadisələrə müdaxilə edir, öz sözünü, öz fikrini bildirir. Oxucu onu əsas qəhrəman kimi duyur və hiss edir. Deməli, Azərbaycan memuar ədəbiyyatının kökləri daha qədimlərə gedib çıxır. Bu cəhətdən Nizami poemaları xeyli maraqlı və dəyərlidir. Onu da nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, özbək ədəbiyyatında XV əsrin görkəmli söz ustadı Əlişir Nəvai (1441-1501) əsərlərində tərcümeyi-hal əlamətləri ayrıca araşdırılsa da, Azərbaycan klassik ədəbiyyatında bu mövzu indiyədək tədqiqat obeyktinə cəlb olunmamışdır. Əlişir Nəvai ilə təxminən eyni dövrdə yaşamış, Teymurilər nəslindən olan Qazi Zəhirəddin Məhəmməd Baburun (1483-1530) xatiratı dünya ədəbiyyatının qiymətli nümunələrindəndir. Əsər həyatı macəralarla keçən Baburun sadə, təbii, səmimi ifadə ilə yazdığı böyük bir səyahət və xatirat kitabıdır. Cığatay dilində yazılmış əsərin türkcə tərcüməsi fransız və ingilis dillərində olan tərcümələrdən xeyli üstündür. Əsər fars, alman və rus dillərinə də tərcümə olunmuşdur. Babur xatirələrində heç bir şeyi gizlətməmiş, heç nəyi uydurmamışdır. «Baburun xatiratı ilə, eyni olayları yazan o dövrü yaşamış tarixçilərin yazıları qarşılaşdırılarsa, Baburun özünün etdiklərini yaxşı göstərmək, bir pisliyini gizləmək və ya digərini şişirtmək üçün yazılarında olayları dəyişdirmiş olduğu görünmür» [275, s.7]. O, yaşadığı illərin tarixi gerçəklərinə mümkün olduğu qədər sadiq qalmışdır. Babur dövrünün böyük şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Xatirələrdə onun hər bir xarakterik xüsusiyyəti göz önündə canlanır. Digər tərəfdən Babur dəyərli olan hər şeyi öz iti zəkası ilə qavramış və ifadə etmişdir. O, hərbi səfərlər edərkən olduğu ölkələrin Orta Asiyanın, Əfqanıstanın, Hindistanın coğrafiyası və iqlimini, flora və faunasını, xalqın adət və ənənələrini çox anlayışlı, açıq-aydın təsvir etmişdir. Bir sözlə, bu əsərdə Baburun olduğu ölkələrin o dövrdəki vəziyyəti hər baxımdan canlandırılmışdır. Böyük bir dövlət adamı tərəfindən yazılmış xatirələr dövrün insanlarının anlayış və düşüncələrini, müxtəlif ölkələrin sosial və siyasi durumunu öyrənmək baxımından dəyərli bir abidədir. Əsərdə «böyük hökmdarın idari, əskəri, fikri və ədəbi həyatı anlatılmış, fəqət oxucuya bir hökmdardan ziyadə səmimi bir arkadaşla qarşılaşma hissini verən, təbii və mütəvazi bir dil istifadə edilmişdir. Bu arada Babur bəzi şeirlərini və mətlələrini nə münasibətlə və hansı hadisələrlə duyub söylədiyini də xatirələrinə əlavə etmişdir» [271, s.520]. Qədim əlyazma nüsxələrində əsərin adı yazılmadığı üçün Babura aid olmasını bildirmək məqsədilə sonralar xatirələri «Baburnamə» adlandırmışlar. Dünya şöhrətli Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuli (1494-1556) əsərlərində onun təxəllüsü, yaşayıb-yaratdığı ölkə, şəhər, təhsili, şeirə olan məhəbbəti, dövrünün ədalətsizliyi və başqa bu kimi məsələlər açıqlanır ki, bunları da xatirə ədəbiyyatının ilkin qaynaqları hesab etmək olar. Şair farsca divanının müqəddiməsində «Füzuli» təxəllüsünü seçdiyini belə izah edir: «Necə ki, şeirə başladığım zamanlar hər gün bir təxəllüs bəyənir, bir müddət sonra eyni təxəllüsü işlədən bir şairə rast gəlir və aldığım təxəllüsü dəyişdirirdim. Sonra anlaşıldı ki, məndən əvvəl gələn dostlar ibarələrdən çox təxəllüsləri götürmüşlər. Düşündüm, əgər şeirdə başqaları ilə müştərək təxəllüs götürərsəm, müvəffəq olmadığım təqdirdə mənə zülm olar, müvəffəq olarsam ortağıma zülm etmiş olaram. Bu ləhzərliyi ortadan qaldırmaq üçün «Füzuli» təxəllüsünü aldım və ortaqlarımın mənə zülm edib, məni iztirab içində qoymaqlarından qurtarmaq üçün təxəllüsümün himayəsinə sığındım» [91, c.3, s.21]. Məhəmməd Füzuli ana dilinin türk dili olduğuna işarə edir, lirik şeirdə ən çox qəsidə növünə meyl göstərdiyini bildirir, qəzəlin isə özünəməxsus bir dili və müəyyən kəlmə aləmi olduğunu göstərir. Bir sözlə, lirik şeiri yüksəldərək bu janrda sözə diqqətlə yanaşdığını, mənaya xüsusi diqqət yetirdiyini aydınlaşdırır. Söz üzərində necə işlədiyini də farsca divanının müqəddiməsində qeyd edir. Burada deyilir: «Elə vaxtlar olmuşdur ki, gecə səhərə qədər oyaqlıq zəhərini dadmış və bağrımın qanı ilə bir məzmunu tapıb yazmışam. Səhər olanda başqa şairlərlə uyğun gəldiyini görüb yazdığımı pozmuşam, ona sahib çıxmamışam (şeirlərim sırasına salmamışam). Elə vaxtlar da olmuşdur ki, gündüz axşama qədər düşüncə dəryasına dalıb, söz alması ilə məna gövhərini deşmişəm. Bunu görənləri bu məzmun anlaşılmır, bu ləfz xalq arasında işlənilmir və xoşagəlməzdir deyər-deməz, o məzmun gözümdən düşmüş, hətta onun üzünü köçürməmişəm» [91, c.3, s.20]. Şair türk dilində olan divanının giriş hissəsində qeyd etmişdir ki, yaradıcılığa mədrəsədə oxuyarkən başlamışdır. Ərəbcə, türkcə və farsca şeir yazdığını farsca divanının müqəddiməsində belə izah etmişdir: «Bəzən ərəbcə şeir yazdım və ərəb fəsihlərini müxtəlif mənzumələrimlə şadlandırdım. Bu mənim üçün asan idi. Çünki mənim elmi bəhslər (fənlər, yaxud mübahisə) dilim ərəbcə idi. Bəzən türkcə şeir meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şeirin gözəllikləri ilə zövq verdim. Bu da məni o qədər təşvişə salmadı, çünki türkcə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur. Bəzən fars dili sapına inci düzdüm və o budaqdan könül meyvəsi dərdim» [91, c.3, s.20]. Füzuli kamal sahiblərindən təvəqqe edir ki, şeirlərinin tərkibində və ya məzmununda xətalar görsələr onları bağışlasınlar. Fars dilində olan divanının müqəddiməsində şair bütün bu göstərilənlərdən əlavə həyat və yaradıcılığının mühüm cəhətlərini aydınlaşdırmış, gəncliyi və təhsil illərindən, Kərbəla şəhərinin vəziyyətindən bəhs etmişdir. Yalnız divan müqəddimələri deyil, əsərləri də Füzulinin həyat və yaradıcılığının müəyyən məqamlarına aydınlıq gətirir. Məsələn, bir qitəsində Kərbəlanı tərifləyir, orada yaşadığını göstərərək yazır: Ey Füzuli, məskənin çün Kərbəladır, şeirimin Hörməti hər yerdə vardır, xəlq onun müştağıdır, Nə qızıldır, nə gümüş, nə ləlü nə mirvarıdır Sadə torpaqdırsa, lakin Kərbəla torpağıdır [91, c.3, s.23]. Füzulinin «Şikayətnamə»sində avtobioqrafik məzmun özəlliklə üstünlük təşkil edir. Şair Sultan Süleyman tərəfindən ona təyin edilmış təqaüdü almaq üçün ovqaf idarəsinə gedərkən burada hökm sürən ədalətsizliyi şəxsən görmüş, məmurların zülm və haqsızlıqlarının şəxsən şahidi olmuşdur. Elə ona görə də «Şikayətnamə»də yazırdı: «Salam verdim rüşvət deyildir deyü almadılar. Hökm göstərdim faidəsizdir deyü mültəfit olmadılar...» [91, c.2, s.302]. Əsərdə Füzulinin ağır maddi yaşayış şəraiti, əhvali-ruhiyyəsi, dünyagörüşü, insanlara və hadisələrə münasibəti verilməklə bərabər şairin taleyə, alın yazısına inandığı da təsvir olunur. Görkəmli filoloq, tarixçi, publisist Məhəmməd Fuad Köprülüzadə «Azəri ədəbiyyatına aid tədqiqlər» əsərində Məhəmməd Füzulinin bir sıra şeirlərində şairin həyatının müəyyən cizgilərinin müəyyənləşdirdiyini qeyd edərək yazır: «Yalnız 941-də Sultan Süleyman Qanuni Bağdadı zəbt etdiyi zaman Füzulinin Osmanlı hökmdarına «Gəldi bürci övliyaye padişahi-namdar», tarix məşhurini məhtəvi qəsidəsini təqdim etdiyi, gəzəlik sədr əzəm İbrahim paşaya, qazi-əsgər Qədri Əfəndiyə, nişançı Cəlalzadəyə qəsidələr verərək orduda bulunan şair Xəyali ilə də münasibəti-dustanədə bulunduğu məlumdur. Füzuli divanında daha bunlardan başqa bir taqım Osmanlı rical və ümərasinə, məsələn, Rüstəm paşaya, Məhəmməd paşaya, Ayas paşaya təqdim edilmiş qəsidələr vardır ki, bunlar zavallı şairin səfəvilər dövründə olduğu kimi, osmanlılar zamanında da layiq olduğu dərəcədə təqdir və tərfiyə edilmədiyini göstəriyor. Nişançı Məhəmməd paşaya yazdığı məşhur məktub da buna müəyyədir» [129, s.23]. Artıq XVI yüzillikdə söz aləminin tanınmış simaları tərcümeyi-hallarına dair məlumatları əsərlərində daha əhatəli verməyə cəhd etmişlər. Nümunə üçün XVI – XVII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri olan şair və ədəbiyyatşünas Sadiq bəy Sadiqi Əfşarı (1522-1609) göstərmək olar. O, özünün «Şərhi-hal»ında və «Qanunüs-süvər» («Təsvirlər qanunu») əsərinin girişində uşaqlıq və gənclik illərindən, eləcə də dünyaya baxış və düşüncələrindən bəhs etmişdir ki, bu da araşdırıcılara onun tərcümeyi-halı, dünyagörüşü haqqında məlumatı etibarlı mənbədən əldə etməyə imkan yaratmışdır. XVII əsrdə yaşayıb-yaratmış şair Əlican Qövsi Təbrizi əsərlərində özü haqqında məlumat verməsə də, orta əsr təzkirəçiləri onun XVII əsrin əvvəllərində Təbrizdə, sənətkar ailəsində doğulduğunu qeyd etmişlər. Şair özü də «şeirlərində tez-tez Təbrizin adını çəkir, doğulduğu şəhəri gözəllikdə İsfahana qarşı qoyur, ondan üstün tutur: Təbriz açar gönlümü Qövsi, gər açılsa, Hərçənd ki, firdovs İsfahanə yetişməz. Cənnət kimi gözəl olan İsfahanda da şairin könlü açılmır, yalnız Təbriz onu qoynuna çəkir, cəzb edir: Təbriz cəzbəsi yaxamı tutmuş aparır, Qovsi, əgərçi damənimi İsfahan tutur» [219, s.615]. Klassik Azərbaycan poeziyasında aşıq şeir növü vücudnamələrdə də xatirə örnəklərinə bol-bol rast gəlmək olar. Əslində «vücudnamə» sözünün mənası şəxsiyyət, həyat, vücud haqqında yazı deməkdir ki, onu tərcümeyi-hal mənasında da işlətmək olar. «Vücudnamələrdə insan həyatının bütün mərhələləri, hər yaşın səciyyəvi cəhətləri təsvir olunur. Əsasən qoşma və müxəmməs formasında yazılan vücudnamələrdə həyat haqqında düşüncələr, dini görüşlər mühüm yer tutur. Aşıq Abbas Tufarqanlı, Məlikballı Qurban və başqalarının vücudnamələri var» [33, s.538]. Vücudnamə yazan müəlliflər öz şəxsiyyətləri haqqında müəyyən məlumat versələr də, özlərinin ana bətnində olandan etibarən «qəbr evində çəkdikləri əzab-əziyyətləri» əhatə etməklə guya həyat yollarını təsvir etmişlər. Vücudnamələr şeirlə yazıldığından müəlliflərin geniş təsvir etmək imkanı nəsrə nisbətən az olsa da toy məclislərində sazla ifa edilən vücudnamələr xatirə ədəbiyyatımızın yaranması və inkişafı tarixini öyrənmək üçün az önəm daşımır. Məlikballı Qurbanın AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan vücudnaməsini nümunə üçün göstərmək maraqlı olar. ...Bir yaşında öz anamdan şir aldım, İki yaşda əkli-şirbə yön aldım. Üç yaşda danışdım, oynadım, güldüm, Qəddü qamət dörddə eylədim izhar.
Oxumağa meylim altıda oldu. Yeddidə zehnimə zirəklik doldu, Səkkizdə Quranı eylədim təkrar. Doqquz yaşda şüru etdim mənayə On yaşımda getdim elmi-Yəğmayə. On birində başım düşdü sevdayə On ikidə eşqim oldu aşikar. On üçümdə məclislərdə oturdum, On dördümdə hər nə varsa götürdüm. On beşimdə Allaha iman gətirdim, Fərz ilə sünnəti bildim nə ki var. On altı yaşımda oldum xirədmənd, On yeddidə bir xanə eylədim pəsənd. On səkkiz yaşımda oldum payibənd, Zövqi-səfa ilə keçdi ruzigar. On doqquzda qəmdən oldum azadə, İyirmidə dərkim oldu ziyadə. Otuzda bərq tək gəzdim havadə Qırx yaşımda etdim zikri-kirdgar. Əlli yaşda yarı etdim mənzili, Altmışda seçdim xar ilən gülü, Elə ki, yetmişə yetirdim ili, Ağzımdan dişlərim töküldü pərgar [148]. Aşıq şeiri müəlliflərin həyatlarının müəyyən məqamlarını aydınlaşdırmaq baxımından diqqəti cəlb edir. XV əsrin sonları XVI əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Aşıq Qurbaninin ömür yolunun önəmli məqamları, həyatının ağrılı-acılı günləri şeirlərində ifadə olunmuşdur. İsmim Qurbanidi, kəndim Diridi, Qaradağdan Qarabağa gedirəm deyən Qurbaninin bu şeirindən Diri kəndində doğulduğu aydınlaşır. Onun əsli isə Qaradağ mahalından idi. Əksər hallarda məzar daşlarındakı yazılar tədqiqatçılara dəyərli məlumatlar verir. Aşıq Valehin (1720-1822) başdaşındakı şeirdən əsl adı və ləqəbi müəyyənləşir: Valeh ləqəbimdir, Səfidir adım, Allahı sevənlər, budur muradım. Qəbrim yol kənarında irzillah, Hər görən desin bir qülfulallah. Aşıq Valeh «Hanı» rədifli cahannaməsində isə Şərqin böyük simaları haqqında məlumat verir: Hafizü Nəvai, Füzuli, Cami, Şeyx Sədi, Hilali, Ürfi, Nizami. Dünya, səndə gəşt eyləyib təmami, Firdovsi tək nəzmi-dürəfşan hanı? Şeirlərdə çox vaxt müəllif öz şəxsi keyfiyyətlərindən də bəhs edir. Buna Aşıq Ələsgərin Yaxşı hörmətinən, təmiz adınan Mən dolandım bu Qafqazın elini, Pirə ata dedim, cavana qardaş, Ana-bacı bildim qızı, gəlini misralarını misal göstərmək olar. «Böyük ustad XX əsrin əvvələrində dediyi bir şeirində: Adım Ələsgərdi, mərdü mərdana, On iki şəyirdim işlər hər yana misralarında çoxlu aşıq yetişdirdiyini iftixar hissi ilə qeyd etmişdir» [31, c.1, s.569]. Aşıq Hüseyn də (1811-1891) şeirlərində özü haqqında, mükəmməl təhsil alması, çoxlu mütaliə etməsi barədə məlumat vermişdir. Müxtəlif ölkələri gəzib-dolaşması onun əsərlərindən bəlli olur: Şəmkirli Aşıq Hüseynəm, Mən burada yer eylədim. Urumu, Səlmas, Marağa, İsfahanı zar eylədim. Gəzdim Çeçeni, Çərkəzi, Dəmirqapı Dərbənd, Quba, Gürcüstanı var eylədim [31, c.1, s.582]. Tərcümeyi-hal örnəkləri Molla Cümənin (1854-1920) yaradıcılığında daha çox və zəngindir. Məhz şeirlərindəki bioqrafik məlumatlara söykənərək araşdırıcılar onun vətəni, əsli-nəsəbi haqqında fikirləri inamla söyləmişlər. Şəkinin Göynük mahalının Layisqi kəndindən, atasının Salah, anasının Reyhan olması aşıqın şeirlərindən məlum olur. Təhsili, savadı barədə bunları söyləmişdir: Oxuram, ustaddan almışam dərsi, Oxumuşam ərəb, türkinən farsı. Fikrim seyr edər ərşinən kürsi, Dərin kitabların mənasıyam mən. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsində XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış Aşıq Talıbın [30] və Aşıq Hüseyn Bozalqanlının [29] tərcümeyi-hal sənədləri saxlanılır. Hər iki sənəd başqası tərəfindən yazıya alınmışdır. Tərcümeyi-haldan əlavə burada aşıqların oxuduqları nümunələrdən seçmələr də verilmişdir. Aşıq Hüseyn Borçalıda xəstə yatarkən qəlbinin təlatümlərini qələmə aldığı gəraylıda belə bildirmişdir: Qürbət eldə xəstə düşdüm, Halmı xəbər alan yoxtu. Qara bağrım şan-şan oluf Dərmanımı bilən yoxtu.
Sağalmağa yoxdu çaram. Vətənimnən intizaram O tərəfdən gələn yoxtu. Söyünəm bəhrə dalmışam. Canım atəşə salmışam. Qürbət ölkədə qalmışam Dahı yada salan yoxtu [29, v.16]. Tərcümeyi-hal sənədlərində Aşıq Hüseynin Aşıq Ələsgərlə, Aşıq Mirzə ilə, Aşıq Qədir ilə deyişmələri xeyli maraq doğurur. Qeyd edildiyi kimi, gündəlik, tərcümeyi-hal və xatirələrlə yanaşı səyahətnamələr də xatirə ədəbiyyatına daxildir. Onu da bildirmək lazımdır ki, səyahətnamələr ayrıca janr kimi tədqiqata cəlb olumuşdur. Səyahətnamələrin klassik nümunəsi XVII yüzilin görkəmli səyyahı Övliya Çələbinin (1611-1681) iri həcmli on cilddən ibarət «Səyahətnamə»sidir. N.S.Banarlı Ö.Çələbinin özünə əsaslanaraq səyahətə başlamasını gördüyü bir röyadan sonra gerçəkləşməsini bildirir. Çələbi bir gecə yuxuda Hz.Məhəmmədi görmüş və çox həyəcanlandığı üçün «şəfaət, ya Rəsulallah» demək əvəzinə «səyahət, ya Rəsulallah» söyləmişdir. Fəqət, Hz.Məhəmməd onu həm şəfaətlə, həm də səyahətlə təbşir etmişdir. Ayrıca Sad ibn Əbi Vəqqas tərəfindən də gördüklərini yazması özünə xatırladılmışdır. Çələbi yuxusunu Qasım paşa Mövləvi Şeyxi Abdullah Dədəyə anlatmış və onun tövsiyəsi ilə əvvəlcə İstanbulda dolaşaraq bu şəhərin zəngin bir portretini canlandırmaqla səyahətnamə yazmağa başlamışdır. Daha sonra Çələbi atasından izinsiz Bursaya səyahət etmişdir. Nəhayət, atasının rizası ilə geniş bir yurd gəzintisinə çıxmışdır. Bundan sonra Çələbi müxtəlif xarici ölkələrə səyahət etmişdir. «Gördüyü yerləri və hadisələri diqqətlə gözdən keçirmək; yerlərin tarixini, hadisələrini anlamağa çalışmaq və bütün əldə etdiklərini mümkün olduğu qədər əlaqə və maraqoyandırıcı bir ifadə ilə anlatmaq böyük səyyahın birinci dərəcəli mövzuları arasındadır» [271, s.689]. Ədəbiyyatşünas V.M.Kocatürk Övliya Çələbinin səyahətnaməsini bütünlüklə «Osmanlı imperatorluğunun ən böyük dastanı» [273, s.481] kimi dəyərləndirir və qeyd edir ki «yazar gəzdiyi və gördüyü yerləri anlatırkən ən geniş təsvirlərlə birlikdə maddi və mənəvi təhlillərə, o günə və keçmişə aid bilgilərə də yer verir» [273, s.481]. Lakin bununla belə səyahətnamələrində «gördüyü, söylədiyi hadisələrdən bəzisi inanılmayacaq əhvalatlardır. Əsərdə nağıllara, xalq arasında yayılan rəvayətlərə xeyli yer ayrılmışdır» [274, s.126]. İlk dəfə müəyyən bir şəxsiyyət tərəfindən yaradılan folklor nümunələri yüzilliklər boyu yaddaş və xatirələrdə yaşamışdır. Belə nümunələrdən biri də «Koroğlu» eposudur. XVII yüzil şifahi xalq ədəbiyyatının ən dəyərli nümunələrindən olan «Koroğlu» tərcümeyi-hal örnəklərinin zənginliyi ilə seçilən tarixi-qəhrəmanlıq dastanıdır. Tərcümeyi-hal örnəkləri aşıqlar tərəfindən yaradılmış, nəsillərdən-nəsillərə keçə-keçə hər dəfə bir qədər dəyişdirilərək mükəmməlləşdirilmiş «Koroğlu» dastanındakı şeir nümunələrində qoşma və gəraylılarda aydın şəkildə əks olunmuşdur. «Koroğlu» qoşmaları və gəraylıları XVII-XVIII əsrlərin əlyazmalarında tez-tez təsadüf olunur. Bu da dastandakı lirik şeirlərin çox məşhur olmasını bir daha sübuta yetirir. «Koroğlu» qoşmalarında böyük bir əzəmət var. Burada bir tərəfdən özünə arxalanan, igidliyinə, məğlubedilməzliyinə arxayın olan qəhrəmanların özləri haqqında söylədikləri sözlərə, ikinci tərəfdən sərkərdənin dəliləri döyüşə çağıran ruhlandırıcı əmrlərinə, tapşırıqlarına rast gəlirik [28, s.43]. Hələ eposun əvvəlində Koroğlu özünü Dəli Həsənə belə təqdim edir: Adımı soruşsan bil, Rövşən olu, Atadan, babadan cinsim Koroğlu; Mənəm bu yerlərdə bir dəli, dolu, Gündoğandan ta günbatan mənimdi! [125, s.35]. Koroğlu onu aşıq zənn edən Hasan paşaya isə özü haqqında bunları bildirir: Mən anadan mərd olmuşam, O Çənlibeldən gəlmişəm, Koroğluyam, at minmişəm, Yüz min belə fellərim var [125, s.177]. Özünün avtobioqrafik cizgilərini qonaqpərvər, qeyrətli və namuslu olmasını, çətinliyə düşənə kömək əlini uzatmasını, mərdlərə arxa, dayaq olub namərdlərdən uzaq durmasını Koroğlu şeir nümunələrində təsvir edir. O həm də ustad aşıq olduğundan bu şeirləri saz havaları üstündə oxuyur. Düşmənlə üz-üzə gələndə: Baş əymərəm xotkar yazan fərmana, Gələrsən əlimdən axır amana, Koroğluyam, nərəm çıxar asmana, Qoşun qaçar dörd bir yana, əfəndim! [125, s.313]. deyib özünü tərif edir. Koroğlunun düşmənlə qarşı-qarşıya gəldiyi çətin məqamlarda bir tərəfdən igidliyi xilas edirsə, digər tərəfdən dəli nərə çəkərək dediyi qoşmalar ruhlandırır. Bu qoşmalar həm onun dostlarına, həm də Qırata bir güc, qüvvət verir. Bir kəs Çənlibeldə qalıb Koroğlu ilə çiyin-çiyinə düşmənə qarşı vuruşmaq arzusunda olanda əgər Koroğlunun sazı, səsi, sözü ona təsir etsəydi, onun mərd adam olduğu anlaşılardı. Koroğlu çatdırmaq istədiyi fikrin əsas məğzini, hər hansı bir səfərdən gələndə səfərin necə keçməsi barədə verilən sualın cavabını lirik şeirlərlə bildirir. Telli xanımı Ərzurumdan gətirmək məsələsinə gəldikdə Koroğlu sazı sinəsinə basıb deyir: İgid dəlilərim, xəbərdar olun, Bu gün bir tədbirə gəlmək gərəkdir. Ərzurum qızından xəbər gəlibdi, Mətləbi anlayıb bilmək gərəkdi [125, s.77]. Nigar xanımı Çənlibelə gətirdikdən sonra Koroğlu özünü daha xoşbəxt hiss edir. Nigar kimi xanımı, Çənlibel kimi oylağı, Qırat kimi dayağı, düşmənə aman verməyən igidləri olan Koroğlu öz iç dünyasını, daxili aləminin təlatümlərini bu misralarla bildirir: İstanbuldan buta alıb gəlmişəm, İstanbulda arzumanım qalmadı. Çənlibel oylağım, Qırat dayağım, At minməkdə arzumanım qalmadı [125, s.60]. Qeyd etmək lazımdır ki, «Koroğlunun Ərzurum səfəri» qolunda tərcümeyi-hal örnəkləri üstünlük təşkil edir. Bu qolda Koroğlu Cəfər paşaya olan nifrətini, Dəmirçioğlunu tutmaqla sinəsinə dağ çəkdiyini, Dəmirçioğlu da öz növbəsində canından qorxmayaraq düşmənlə mərdi-mərdanə vuruşduğunu nəzm parçaları ilə bildirir. Koroğlunun özünü türk gözəli Nigar xanıma tanıtması, onu hara aparacağı sualına cavabı dastanda belə göstərilir: Alagözlü Nigar səni Mən Çənlibelə aparram. Alıb Qıratın tərkinə, Dönərəm yelə, aparram [125, s.53]. Öz yurd-yuvasına, güllü-çiçəkli oylaq olan Çənlibelə bağlı Koroğlu öz məskənini canından artıq sevir, onunla fəxr edir. Nigar xanımın Çənlibel budurmu? sualına qürurla belə cavab verir: Çiskinli dağların başı, Nigar, Çənlibel budu, bu! İgidlər açan savaşı, Nigar, Çənlibel budu, bu!
Hərgiz gələ bilməz yağı, Koroğlutək ər oylağı Nigar, Çənlibel budu, bu! [125, s.59]. Koroğlu Qıratın dağ başında yel kimi çapmasını, bir aylıq mənzili bir gündə qət etməsini, düşməni qorxuya salmasını, dar gündə ona dayaq olmasını bir sözlə Qıratla bağlı bütün fikir və düşüncələrini şeir nümunələri ilə bildirir. Qarşı tərəfə, məsələn, Eyvaza, Nigar xanıma, Əhməd tacirbaşıya ünvanlanan sözlərini də məhz bu üsulla nəzərə çatdırır. İgidlər dar ayaqda olanda, yəni düşmən tərəfindən tutulanda onları xilas etməyə gələn Koroğlunu məhz saz üstündə oxuduğu gəraylı və qoşmalardan tanıyır, etdiyi işarələrdən anlayırlar. Qıratın əldən getdiyi, Düratın itdiyi məqamlarda Koroğlunun kədər hissi, igidlərin hünər göstərməsi üçün etdiyi çağırış dediyi lirik şeirlərdə öz əksini tapmışdır. Təkcə Koroğlu deyil, eposdakı surətlərin əksəriyyəti özləri ilə əlaqədar məsələləri, hiss və həyəcanlarını qoşmalar vasitəsilə bildirirlər. Məsələn, aşıq Cünun Telli xanımın gözəlliyindən aldığı təəssüratı, Çənlibeldə qonaq olduqdan sonra özünün duyğularını, Koroğlunun xarakterik xüsusiyyətlərini, Çənlibelin necə bir məkan olduğunu bu üsulla nəzərə çatdırır. Eləcə də Dəmirçioğlu özü ilə bağlı məlumatları, özünün igidliyini; Xoca Əziz Koroğlunun üç dəlisinin düşmən tərəfindən tutulması xəbərini qoşma və gəraylılarda göstərirlər. Bu xüsusiyyətlər Nigar xanıma da aiddir. O, Koroğluya göndərdiyi namədə özünü təqdim edir, ona olan məhəbbətini bildirir və Koroğlunun gəlib onu aparmasını arzulayır. Mən xotkar qızıyam, Nigardır adım. Şahlara, xanlara məhəl qoymadım, Bir sənsən dünyada mənim muradım, İstərəm özünə eylə yar məni! [125, s.44]. Bütün bu deyilənlər dastandakı digər surətlərə də aiddir. Ruqiyyə xanımın Koroğlunun igidlərinə, Eyvazın Ərəb Reyhana, Aşıq Cünunun Koroğluya, Dəli Həsənin Əhməd tacirbaşıya dediklərini buna misal göstərmək olar. Dastandakı dialoqların da əksəriyyəti qoşmalarla verilmişdir. Məhz dialoqlar vasitəsilə bir tərəf qarşı tərəfə olan münasibətini, çatdırmaq istədiyi fikrin əsas məğzini, qəlbinin təlatümlərini, hiss və həyəcanını verməyə nail olur. Əsərdəki qəhrəmanlardan hər hansı biri çətinliyə düşəndə ona köməyə gələn dostlarının hansı tədbir görəcəyini də şeir nümunələrindən anlayırlar. Dialoqlar burada da əsas istinad mənbəyi olur. Eposda Telli xanımla Dəmirçioğlunun, Aşıq Cünunla Eyvazın, Koroğlu ilə qəssab Alının, Bəlli Əhmədlə Məhbub xanımın, Dünya xanımla İsabalının dialoqları tərcümeyi-hal örnəklərinin bolluğu ilə seçilir. XVIII əsrin görkəmli şairi Molla Pənah Vaqifin həyatı haqqında bilgilərə gəldikdə nəzərə çatdırmaq lazımdır ki, bir çox mənbələrlə yanaşı Mirzə Yusif Qarabağlının (1798-1864) «Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər» əsərinin müqəddiməsində bu barədə məlumat verilmişdir. Azərbaycan xalqının adət-ənənələrini özündə əks etdirən Vaqif yaradıcılığında həyata nikbin baxış özünün bədii ifadəsini tapmışdır. «Həyat hadisələrini, insanın canlı meyl və ehtiraslarını çox incəliklə mənalandırıb, ümumiləşdirmək cəhətdən Vaqif şeiri ilə Vidadi poeziyası arasında ruhi bir yaxınlıq vardır. Bu yaxınlıq hər iki sənətkarın bədii üsul, üslub xüsusiyyətlərində, şeirin müxtəlif formalarından istifadədə əhəmiyyətli yer tutur» [77, s.88]. M.P.Vaqifin M.V.Vidadi ilə müşairəsində hər iki şairin avtobioqrafik cizgiləri, şəxsi keyfiyyətləri, dünyagörüşləri canlandırılmışdır. Vidadiyə görə Vaqifin cavan olduğu üçün bu dünyanın çətinliklərindən bixəbər olduğu, Vaqifə görə bu dünyanın əzabının da toy-bayram olduğu, Vidadinin bədbin, Vaqifin nikbin əhvali-ruhiyyəsi poetik boyalarla təsvir edilmişdir.
Elə ki, taxıldı burnuna çeşmək, Qocalıq əl verib, dəxi nə şişmək... Uşaqlar içinə düşər gülüşmək, Sənin də acığın tutar, ağlarsan!
Müxəmməs deməyin seyrəklənibdir, Bayatıda zehnin zirəklənibdir, Qocalıbsan qəlbin köyrəklənibdir, İşdən-gücdən olub bekar ağlarsan! [248, s.221] Ədəbiyyatşünas Araz Dadaşzadə M.P.Vaqif ilə M.V.Vidadinin müşairəsinin hər iki sənətkarın yaradıcılığında diqqətəlayiq yer tutduğunu söyləməklə yanaşı onların müəyyən məsələlər barədə öz nöqteyi-nəzərlərini izah etmək baxımından da dəyərli olduğunu qeyd etmişdir. Araşdırıcı çox haqlı olaraq göstərir ki, «Vaqifin nikbinliyi onun Vidadi ilə deyişməsində xüsusilə qabarıq, əyani şəkildə üzə çıxır. Vidadi şeiri kədər, küskünlük ruhu ilə yoğrulmuşdur. O, dünyanı əzab-əziyyət məskəni sanmış, əsl sakitliyin, rahatlığın axirətdə olması fikrini yəqinləşdirmişdi. Dünyabaxışı etibarilə bir-birinə zidd mövqelərdə duran iki sənətkarın mənəvi mübahisəsi XVIII əsr lirikasının fəlsəfi problemlərinə nüfuz etməyə imkan yaradan əsas məxəzlərdən biridir» [31, c.3, s.661]. Şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinin öyrənilməsində məktublaşmaların əhəmiyyəti xüsusilə vurğulanmalıdır. XVIII əsrin məşhur siyasi xadimi Nadir şah Əfşarın müxtəlif ölkələrin başçıları və məmurları ilə yazışmaları onun «gərgin, keşməkeşli və müvəffəqiyyətlərlə zəngin həyatında diplomatiyanın» [180, s.3] xüsusi yeri olduğunu təsdiqləməklə yanaşı, eyni zamanda məktublaşmanın neçə əsrlər bundan öncə önəmli olduğunu bir daha nəzərə çatdırır. Nadir şahın xarici dövlətlərlə əlaqəsi Xorasan alimi Məhəmməd Hüseyn Qüddusinin «Nadir şah» [144] əsərində daha əhatəli təsvir olunmuşdur. Müəllif bu böyük fatehin keçdiyi döyüş yollarını, əldə etdiyi uğurları, çətinlikdən çox asanlıqla çıxmaq bacarığını, əzəmətli şəxsiyyətini hərtərəfli işıqlandırmışdır. Əsər əsasən tarix kitablarına, eyni zamanda Nadir şah haqqında rəvayətlərə istinadən yazılmışdır. XVIII əsr ədəbiyyatında meydana gələn tarixi mənzumələrdə də dövrün tarixi olayları yazıya alınmış, dövlət adamlarının, siyasi xadimlərin tərcümeyi-halları verilmişdir. Mənzumələrdə şairlər hadisələrə öz münasibətlərini bildirmiş, öz hiss və həyəcanlarını, mənəvi iztirablarını ifadə etmişlər. «Mənzumələri tarixi mənbə və sənədlərlə tutuşdurduqda aralarında bir yaxınlıq, bəzi hallarda isə eynilik görünür. Burada çox zaman faktoqrafiya bədiiliyə üstün gəlir, tendensiyaçılıq özünü biruzə verir. Lakin bu da həqiqətdir ki, məhz mənzumələrdə müəlliflər romantik-fantastik dünyadan uzaqlaşıb, konkret həyati materiala müraciət etmişlər və onların bizim üçün əhəmiyyəti də əsasən elə bundadır. Həmin mənzumələrdə XVIII əsrin tarixi mənzərəsini oxumaq mümkündür. XVIII əsr şairləri öz mənzumələrində dövrün bir sıra mühüm münaqişə və hadisələrinə, simalarına aid materialları öz bədii düşüncələrindən keçirib oxucuya çatdırmağa çalışmışlar» [31, c.3, s.474]. Beləliklə, yuxarıda söylənənləri yekunlaşdıraraq bildirməliyik ki, orta əsr müəllifləri xatirələr, tərcümeyi-hallar, həyat və fəaliyyətlərini əhatəli əks etdirən əsərlər yazmasalar da, onlar haqqında müxtəlif mənbələrə, təzkirələrə istinadən, ən əsası isə müəlliflərin bilavasitə öz əsərlərinin elmi şəkildə tədqiqi nəticəsində fikir söylənilmişdir. Müəlliflərin öz əsərlərində həyat və fəaliyyətləri haqqında verdikləri məlumatlar xatirə ədəbiyyatının ilkin qaynaqları hesab edilə bilər. Bunlar Azərbaycan xatirə ədəbiyyatının zəngin və köklü ənənəyə malik olduğunu açıq-aşkar sübuta yetirir. Yüklə 1,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|