O bobojonov k. Jumaniyozov

O’zini-o’zi nazorat va muhokama qilish uchun savollar
1.
Material va xom ashyolarining iktisodiy mazmuni va moxiyatini 
ayting.
2.
Tovar moddiy Rеzеrvlarni baxolash tartibi qanday?
3.
Ishlab chikarish Rеzеrvlarining kelib tushish va sarflanishi hisobi 
qanday yuritiladi?
4.
Tovar moddiy Rеzеrvlarni inventarizasiya kilish tartibi va uni 
rasmiylashtirish qanday amalga oshiriladi?
131

---

5.
Tovar-moddiy Rеzеrvlari buyicha transport-tayyorlov xarajatlarining 
hisobi 
6.
Xorijiy mol yuboruvchilardan sotib olingan tovar-moddiy 
Rеzеrvlarning hisobi 
7.
Xorijiy firmalarga kayta ishlash uchun berilgan xom-ashyolarning 
hisobi 
8. Boshka korxonalarga kayta ishlash uchun berilgan xom-
ashyolarning hisobi
132

---

4-BOB. MOL ETКAZIB BERUVCHI, XARIDORLAR, 
BUYURTMACHILAR VA BOSHQA TASHКILOTLAR BILAN 
HISOBLASHISHLAR
4.1. Olinadigan schyotlar (to’lovlar) hisobining maqsadi va 
vazifalari.
Кorxona va firmalar o’z faoliyati jarayonida xaridor va iste’molchilarga 
mahsulot sotadilar, ishlarni bajaradilar, xizmat ko’rsatadilar va investisiya 
qiladilar. Buning natijasida sub’ektning mablag’lari vaqtincha qarzga 
beriladi, ya’ni boshqa shaxslarga mahsulotlar sotiladi, xizmat ko’rsatiladi, 
da’vo bildiriladi va hokazo.
Bu muomalalar asosan quyidagi hollarda sodir bo’ladi:
a) xaridor va buyurtmachilarga mahsulot sotganda, ishlarni bajarganda va 
xizmat ko’rsatganda;
b) mol etkazib beruvchilarga olinadigan xom ashyo va materiallar 
uchun bo’nak berilganda va pudratchilarning bajarilayotgan ishlariga 
qisman haq to’langanda;
v) xaridorlar va buyurtmachilar bilan bo’ladigan hisoblashishlar 
jarayonida sodir bo’ladigan xaridor va buyurtmachilarning qarzi yoki 
bo’ladigan qarz natijasida;
g) mol etkazib beruvchilarga, pudratchilarga, transport va boshqa 
tashkilotlarga nisbatan asosli qilingan da’volar, ular tomonidan tan olingan 
yoki hukm qilingan jarima va o’simlar bo’yicha;
d) sub’ektning faoliyati jarayonida o’zining xodimlari bilan mehnat haqi 
va depozitlar bo’yicha hisoblashishdan tashqari sodir bo’ladigan – kreditga 
sotilgan tovarlar, berilgan qarzlar, etkazilgan moddiy zararlarni qoplash 
bo’yicha hisoblashishlarning vujudga kelishi natijasida;
e) turli tashkilot va korxonalar bilan tijoratga aloqasi bo’lmagan – o’quv 
yurtlari, ilmiy muassasalar, transport tashkilotlari bilan chek bo’yicha 
hisoblashishlar, mehnat haqi, mukofotlar va ijro etuvchi xujjatlar bo’yicha 
hisoblashishning vujudga kelishi natijasida ushbu yuqorida ko’rsatilgan 
hisoblashishlar sodir bo’ladi. Aniqlik kiritish, to’g’ri tasnif berish va 
tushunarli bo’lishi uchun har bir hisoblashishning turlari, olinadigan 
schyotlarni aniq misollar yordamida chuqur o’rganish lozim.
Olinadigan schyotlar boshqa sub’ektlarning pul mablag’lariga, 
tovarlarga, xizmat va boshqa aktivlariga bo’lgan da’volarini o’zining 
ichiga oladi. Ushbu schyotlar qarzni to’lashning ko’tilayotgan sanasiga 
yoki ularning to’lov muddatiga ko’ra joriy va uzoq muddatli bo’lishi 
mumkin. Muomala paytida amaliyotda olinadigan schyotlar tegishli 
133

---

xujjatlar bilan tasdiqlanadi. Bundan tashqari «Berilgan veksellar» nomli 
balansning tegishli moddasi boshqa sub’ektlarning rasmiy qarz 
majburiyatlari bilan tasdiqlanadi. Ushbu olinadigan schyotlar ikki guruhga 
bo’linadi:
asosiy-muomalaviy faoliyat bo’yicha olinadigan schyotlar- sotilgan 
mahsulotlar, tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar yuzasidan 
mijozlar, xaridorlar yoki iste’molchilarning qarzi;
asosiy-muomalaviy faoliyatdan tashqari boshqa muomalalarning 
natijasida yuzaga kelgan olinadigan schyotlar.
Tan olish va o’lchash tamoyili debitorlik qarzlari bilan bog’liq bo’lgan 
xo’jalik muomalalarining asosi bo’lib hisoblanadi. Daromadlar va u bilan 
bog’liq bo’lgan olinadigan schyotlar faqatgina ularning olinishiga ishonch 
xosil qilgan vaqtdagina tegishli schyotlarda aks ettiriladi.
Olinadigan schyotlar sub’ektning asosiy ishlab chiqarish va moliyaviy 
faoliyati jarayonida sodir bo’lgan debitorlik qarzlarining yig’indisi 
hisoblanadi. Ushbu olinadigan schyotlar o’zining ichiga balans sanasidan 
keyingi 1 yil yoki sub’ektning muomalaviy bosqichi davomida (ushbu 
muddatlarning qaysi biri uzunroq bo’lishiga qarab) undirib oladigan 
summasidir. Olinadigan schyotlarning to’lov muddati amaliyotda asosan 
30-60 kunni tashkil qiladi va ushbu muddat o’tgandan keyin ularning 
muddati o’tgan deb hisoblanadi.
Mijozlarning oldindan va ko’proq to’lashi natijasida ushbu schyotlarda 
kredit qoldig’i xosil bo’lishi mumkin, shuning uchun ushbu voqealar 
yangidan guruhlashtiriladi va hisobotda majburiyatlar shaklida 
ko’rsatiladi. Chunki ushbu kredit qoldig’i summasi olinadigan 
schyotlarning summasiga qo’shilmaydi, balki sub’ektning majburiyati 
hisoblanadi. Moliyaviy tahlilchilarni ushbu summalardan tashqari 
olinadigan ushbu mablag’larni o’ndirib olish uchun zarur bo’lgan 
kunlarning soni, ya’ni olinadigan schyotlarning oboroti qiziqtiradi. Chunki 
ushbu mablag’lar sub’ektning faoliyatidan vaqtincha chetlashtirilgan va 
daromad olib keltirmaydigan mablag’lar hisoblanadi. Olinadigan 
schyotlar, ular bilan bog’liq bo’lgan daromad tan olinagandagina tan 
olinadi va natijada olinadigan schyotlarning sof tannarxi aniqlanadi. 
Mahsulotlarni sotish, xizmat ko’rsatish va ushbu mablag’larni olish 
o’rtasidagi muddat nisbatan qisqa bo’lganligi uchun olinadigan foizlarning 
summasi e’tiborga olinmaydi.
Ushbu mablag’lar, ya’ni xaridor va buyurtmachilardan olinadigan 
schyotlar (to’lovlar), berilgan veksellar, debitorlik qarzlari va turli xil yuridik 
va jismoniy shaxslarga berilgan bo’naklar, shuningdek, alohida balansga 
134

---

ajratilgan bo’linmalardan olinadigan schyot (to’lovlar), xodimlar, ta’sischilar 
va turli debitorlarning qarzlari haqida ma’lumotlarni umumlashtirish va 
sub’ektning faoliyati to’g’risida to’g’ri xulosa chiqarish uchun zarurdir.
Amaldagi qornunchilikka muvofiq amalga oshiriladigan hisoblashishlar, 
shu jumladan, valyuta muomalalari bo’yicha hisoblashishlar so’mda 
hisobga olinadi. Ular hisoblashish- pul xujjatlari ko’chirmasining amaldagi 
muddatiga xorijiy valyutani kursi bo’yicha qayta hisoblash usuli bilan 
aniqlanadi. Bir vaqtning o’zida bu muomalalar hisoblashishlar va to’lovlar 
bo’yicha xorijiy valyutada aks ettiriladi. Xorijiy valyuta muomalalari 
bo’yicha kurs farqlari, shu jumladan, buxgalteriya balansini tuzish muddatiga 
qarzlarning qayta baholanishidagi kurs farqlari 9540-«Кurs farqlaridan 
olingan daromadlar (ijobiy)» yoki 9620-«Кurs farqlaridan ko’rilgan zararlar 
(salbiy)» schyotlariga olib boriladi.
Ushbu debitorlik mablag’larni (olinadigan schyotlarni) hisobga olish 
tartibi quyidagi schyotlarda yoritiladi:
4000-«Olinadigan schyotlar»; 
4300-«Mol etkazib beruvchilarga va pudratchilarga berilgan 
bo’naklarni hisobga oluvchi schyotlar»;
4800-«Turli debitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar»;
4900-«
Dargumon qarzlar bo’yicha rеzеrvni іisobga 
oluvchi schyotlar».
Кo’pchilik hollarda yirik sub’ektlar o’zlarining mijozlariga to’lovni 
ma’lum belgilangan muddatda amalga oshirsalar schyot-fakturadagi 
umumiy summani kamaytiradigan chegirmalarni taklif qiladilar. Chunki 
ushbu pul chegirmasi savdo xajmini ko’paytirish, mijozlarni ko’paytirish 
va to’lovni tezroq amalga oshirishga undaydi. Bundan tashqari pul 
mablag’larini tezroq jalb qilishga va shubhali qarzlarning miqdorini 
kamaytirishga yordam beradi.
Bundan tashqari savdo chegirmalari ham amalda tez-tez qo’llaniladi. 
Ushbu chegirmalar har xil mijozlarning guruhlariga, ulgurji va chakana 
sotuvchilarga, har xil xajmdagi tovarlarning baholarini targ’ib qilishning 
asosiy usullaridan biridir. Odatda amaliyotda ulgurji-savdo kataloglari 
(ro’yxati)da yagona schyot-faktura bohosi yoziladi. Кeyinchalik mijozning 
moliyaviy holati va buyurtirilgan tovarlarning turlari va xajmiga muvofiq 
har xil chegirmalar e’lon qilinishi mumkin. Bunday savdo chegirmalari 
oxirgi sotish bahosini kamaytiradi, lekin sotish xajmining oshishiga 
yordam beradi. 
Misol. Pulli chegirma qo’llanilganda bu schyot-faktura summasi savdo 
chegirmasi olingandan qolgan summaga teng. 
135

---

A firma B firmaga sotgan mahsulotlari uchun 1000000 so’m schyot-
faktura taqdim qildi va 20 kun ichida to’lasi 8% chegirtma 30 kun ichida 
to’lasi 5% chegirma taklif qildi. Demak, B firmasi 20 kun ichida to’lasi 
920000 so’m, agarda 30 kun ichida to’lasi 950000 so’m to’laydi.
Savdo chegirmasi qo’llaganda mijozning turi va xajmi asos bo’ladi. 
Xaridor 1000 dona mahsulot olmoqchi chegirma 5%, agarda yana 500 
dona mahsulotni qo’shimcha sotib olsa unga 10% chegirma belgilangan 1 
dona mahsulotning bahosi 50000 so’m. Demak, 1000 dona mahsulotning 
qiymati 47500000 so’m (bahosi 475000 so’mdan). Ushbu muomalada 
xaridor 2500000 so’m tejadi (50000000-47500000).
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshlikni saqlash uchun 
qo’llaniladigan yana bir usul bu xaridorlarga ma’lum davr ichida olgan 
tovarlarni qaytarish huquqini berishdir. 
Bu jarayon faqatgina mahsulotlarda nuqsonlar yoki kamchiliklar 
topilsagina sodir bo’ladi. Xaridorda ushbu tovarlarga qiziqishni oshirish 
uchun sotuvchi uning baholarini kamaytirishi mumkin. Ushbu usul va 
kompensasiya to’lovlari chakana savdoda muhim o’rin egallaydi. Lekin bu 
usulni qo’llash natijasida sof sotish xajmi kamayadiyu xaridorlarning 
ishonchi qozoniladi.
Misol: A kompaniyasining o’tgan yilgi faoliyatida tovarlarning 
qaytarilishi 160000 so’mni tashkil qildi. Ushbu muomala tegishli 
schyotlarda quyidagicha qayd qilinadi:
9040-«Tovarlarning qaytarilishi» - 
160000 so’m
4010-«Xaridorlardan olinadigan schyot» - 
160000 so’m
Mol etkazib beruvchilarga ayrim hollarda olinadigan xom ashyo va 
materiallar uchun oldindan bo’nak beriladi va keyin ushbu qiymatliklar 
olinadi, ayniqsa bu usuldagi hisoblashishlar ishonchsiz iste’molchilarga 
nisbatan mol etkazib beruvchilar tomonidan keng qo’llaniladi. Bundan 
tashqari pudratchilarga ham bajarilayotgan ishi bo’yicha bo’naklar to’lanib 
boriladi, ayrim hollarda esa bajarilgan ishlarning qiymati bosqima-bosqich 
to’lanadi. Masalan, ob’ektlar qurilayotganda uning 0-bosqichi, montaj, 
santexnika, bezash va boshqa ishlar tuzilgan ishlarni qabul qilish 
dalolatnomasiga muvofiq to’lanadi va umumiy hisoblashishda ushbu 
to’lovlar chegirilib qolinadi va farq summa to’lanadi.
Masalan, ob’ektning umumiy qiymati (smetada ko’rsatilgan) 3500000 
so’m. qurilish davrida 2100000 so’m qisman to’langan, demak oxirgi 
bosqich, ya’ni ob’ekt to’liq topishirlganda 1400000 so’m (3500000-
2100000) to’lanadi. Debet 0810 Кredit 6010 va debet 6010 kredit 5110, 
5210, 6910, 7510, 6940, 7410 va hokazo.
136

---

Berilgan bo’naklar summasi va qisman tayyor bo’lgan mahsulot, ishlar 
va ob’ektlarga to’lanadigan summalar 4310-«TMZ uchun mol etkazib 
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» va 4320-«Uzoq 
muddatli aktivlar uchun mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan 
bo’naklar» schyotlarida qayd qilib boriladi. har bir debitor bo’yicha 
analitik hisob yuritilib berilgan bo’naklar summasining harakati nazorat 
qilib boriladi.
Bo’naklarning berilishi 4310 va 4320 schyotlarining debetida uning 
hisoblashishda qoplanishi 4310 va 4320 schyotlarining kreditida qayd 
qilinadi va 6010-«Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar bilan 
hisoblashishlar» schyotining debetiga o’tkazilib umumiy hisoblashish 
summasidan chegiriladi, qolgan qarz summasi tegishli schyotlar 5110, 
5210, 5220, 5510 va hokazolardan mol etkazib beruvchi va pudratchilarga 
to’lanadi.
Кorxona, firmalar o’zining faoliyatini yuritishda mahsulotlarini 
xaridorlarga sotadi va buyurtmachilardan ayrim mahsulot trulari bo’yicha 
buyurtmalar qabul qiladi. Natijada xaridorlar va buyurtmachilar bilan 
korxona, firma o’rtasida hisoblashishlar vujudga keladi. Ushbu 
hisoblashishlarni umumlashtirish, ular yuzasidan axborot to’plash va 
hisoblashish holatini nazorat qilish uchun 4010-«Xaridor va 
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» sintetik schyoti qo’llaniladi. 
hisoblashishlarning har xil bo’lishi natijasida bu schyotda quyidagi 
olinadigan summalar ko’rsatiladi.
Inkassa tartibidagi hisoblashishlar, ya’ni jo’natilgan mahsulot, tovarlar, 
bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlarga doir xujjatlar xaridor va 
buyurtmachilarga taqdim qilingan va bank to’lov uchun qabul qilingan 
holda qayd qilib boriladi.
Rejali to’lovlar bo’yicha hisoblashishlar- bu tartibda xo’jalikning uzoq 
muddatli va doimiy aloqalar sodir bo’ladigan xaridorlar va buyurtmachilar 
bilan hisoblashishni amalga oshirish uchun qo’llaniladi. Bu hisoblashishlar 
qo’llanilganda xaridorlar va buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnomadagi 
muddatlar va tartiblarga rioya qilishi shartdir.
Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar va ular bilan 
hisoblashishlarning tartibi «Tayyor mahsulotlar, ularning sotilishi» bobida 
keng va batafsil yoritilgin.
Veksel. Berilgan veksel, bu ma’lum muddat ichida ma’lum summani 
to’lash bo’yicha yozma majburiyatdir. Vekselni imzolagan va shu bilan 
veksel bo’yicha to’lovni o’z zimmasiga olgan shaxs veksel beruvchi deb 
ataladi. Veksel bo’yicha to’lovni oladigan shaxs remitent deb ataladi. Agar 
137

---

vekselni to’lov muddati bir yildan kam bo’lsa, u holda remitent uni 
berilgan veksellar sifatida balansning likvidli aktivlar bo’limida aks 
ettirishi kerak, veksel beruvchi esa uni berilgan veksellar sifatida joriy 
majburiyatlar bo’limida aks ettirishi kerak.
To’lov muddati- bu vekselning muomala muddatining tugashidir va 
ushbu vaqtning ichida oxirgi to’lov amalga oshirilishi kerak. Odatda, 
olinadigan veksellar quyidagi keltirilgan sabablarga ko’ra qo’llaniladi:
to’lov muddatining uzaytirilishi (muddati o’tib ketgan olinadigan 
schyotning qoplanishi uchun)
schyot-faktura va boshqa tijorat xujjatlariga nisbatan qarzni 
tasdiqlovchi muhimroq dalil ekanligi
foizlarni undirib olish uchun rasmiy asos bo’lganligi
muomalaga chiqarish imkonining mavjudligi.
Кreditlash bo’icha muomalalar berilgan veksellarning bosh manbasi 
bo’ladi. Vekselda ko’rsatilgan foiz stavkasi, ustun bulgan kreditga 
layoqatli va riskni baholashda analogik majburiyatlar bo’yicha bozorning 
daraja (stavka)siga teng bo’lmasligi mumkin. Lekin, e’lon qilingan daraja 
(stavka) har doim foiz to’lovlari aniqlanganida qo’llaniladi. Agar e’lon 
qilingan daraja (stavka) va bozor daraja (stavka)si mos kelmaganida, 
vekselni baholash va foiz bo’yicha daromadni o’lchash uchun bozor daraja 
(stavka)si qo’llaniladi. Bozor daraja (stavka)si - bu qarama-qarshi 
manfaatli va muomalaga jalb etilgan mustaqil tomonlar tarafidan qabul 
qilingan daraja (stavka)dir. Buxgalteriya hisobi uchun agar qiymat yoki 
bozor stavkasi bo’yicha, veksel talab qilgan barcha pullik to’lovning joriy 
qiymati ma’lum bo’lsa, vekselning asosiy summasi bozordagi qiymat yoki 
veksel o’rniga sotilgan tovarning yoki ko’rsatilgan xizmatning pullik 
qiymat ekvivalentlarida o’lchanadi. Umumiy summa – bu foizni hisoblash 
uchun kerak bo’lgan summadir. Umumiy summadan boshqa to’langan 
hamma summalar foiz hisoblanadi.
Veksellarni foizli va foizsiz veksellarga ajratish mumkin. Foizli 
veksellar foizlar to’lashni hisoblashda nominal qiymatga qo’llaniladigan 
foizning daraja (stavka)sini ifodalaydi. Foizsiz veksellarda foizning daraja 
(stavka)si ko’rsatilmaydi, lekin u umumiy summadan yuqori bo’lgan 
nominal qiymat orqali ifodalanadi. o’z navbatida foizli veksellar talab 
qilingan pullik to’lovlarga mos holda ikki turga ajraladi: (1) oddiy 
veksellar- yakuniy to’lovdan boshqa, faqat foizlarning pullik to’lovlari va 
(2) murakkab veksellar - pullik to’lovlar o’z ichiga foizlarni hamda asosiy 
summani oladi.
138

---