Oğru və qazı

بچهره ریخت سنبل پرپیچ تاب را ،

در حلقه کمند نگر آفتاب را.

Çöhrəsinə tökdü qıvrım, parlaq saçları,

Kəməndin halqasında günəşə nəzər et.
Çün dilarami-kəbki-xüramanın nəzəri cəvanın cəmali- ədimülmisalinə düşdi, bədihətən bu əbyati oxudi.

Beyt:

یار با سلسله زلف گرهگیر آمد،

دل دیوانه خبر باش که زنجیر آمد.

تیر مژگان به کمان و به کمین زلف کمند،

ترک خونخوار من امروز به نخجیر آمد.

شب همه تا به سحر بود خیالش بنظر،

صلح طالع شد و تدبیر به تقدیر آمد.

Yar buruq saçları ilə gəldi.

Dəli ürək bil ki, qəm-qüssə gəldi.

Kaman qaşları zülfün kəmininə kəmənd vurdu.

Mənim qaniçən türküm (gözəl) bu gün ova gəldi.

Gecə sübhədək xəyala dalmış idi,

Sübh açıldı və tədbir alındı.
Ərus çün tavusi-məst damadın hüsni-cəmalın müşahidəsindən təməttö`i-ruh aparurdı. Nagah cəvanun nəzəri dilarama düşdi. Bu beyti oxudı.

Beyt:

به چهره پرورد آنماه زلف مشکینرا،

که آفتاب دهد ترتیب ریاحین را.

Ay üzlü qara zülfünü üzünə tökdü

Ki, günəş saçların oxşasın.
Dilaram cavabında dedi:

Beyt:

شرفیاب حضور بزم جانانم سعادت بین

شهی را با گدای التفات بی نهایت بین.

بدل گفتم که کاش از لعل لب یک بوسه ام بخشد.

به ابرو گفت می بخشم اشارت بین بشارت بین.
Məclisi şərəfləndirməyi özünə səadət bil, cananım,

Şahın gədayə iltifatını saysız gör.

Ürəyimə dedim ki, kaş ləbinin ləlindən bir busə

bağışlasın,

Qaşına dedi:- Bağışlayaram işarə eylədi və müjdə verdi

Ta bir saat söhbətə məşğul olub, bir-birindən ləzzəti-ruhani apardilar. Çün məclisi-söhbət təmamü şərbəti-vüsal zəhri- məcranə əncam oldı. Aləmi-vidada dilaram ərz eylədi:

Beyt:

در عهد ما به کشور دل دست دست تست،

در شهر ما بلای سیه چشم مست تست.

در ملک دل چو یوسف مصری نشسته،

بنشین عزیز من که مقام نشست تست.
Ədimizdə qəlb məmləkətində əl sənin əlindir.

Bizim şəhərdə qaragözlü bəla sənsən.

Qəlb mülkündə Misirli Yusif kimi oturmusan,

Əyləş əzizim ki, əyləşmə məqamı sənindir.
Cəvan cəvabında həmin şeri oxudı.

Beyt:

خرم دلم که گنج به ویرانه می برم.
Ürəyim şaddır ki, xəzinəni viranəyə aparıram.
Öz mənzilinə müraciət qıldı. Məhzi-vürud qazi ilən məclisi- əqd münəqid olub, ərusi cəvanə tapşurdilər. Və bir-birindən kami-dil hasil qılub, eyş-işrətə məşğul oldilər. Düzd axər öz hüsni-tədbir və kəmali-binəziri səbəbindən kövkəbi bəxti- həzizdən övci-əlayə intiqal salub, kamrani-məratibü mənsəbi-məvacib təhsil qılandan sonra mütəəlqayətin və pədərü madərin izzəti-təmamü hörməti-malakəlam ilən həman vilayətə götürüb baqiyyə ömrlərin istirahət ilən keçürdilər.Bu dastani-qəribə və hekayəti-əcibə olsa da, ərəzi-ruzigarda yadigar qaldı.


Katib qeydi: Əsəri fars dilindən tərcümə edən və katibi Məhəmməd Qasım Qudyali Azərbaycani. 1263-cü ildə Salyanda köçürülmüşdür.

Ərəb və fars mənşəli sözlərin lüğəti

-A- arastə - bəzənmiş ariz – yanaq azim – yola düşən -B- babət – xüsusi, barə badisərsər – soyuq külək badiyənəvərd – səhrada dolaşan bala puşi – üst geyimi bam – dam bədiəl cəmal – gözəl bəşarət – şad xəbər bəyyinə - dəlil, sübut beşkən – sındır bidiriğ – yazdığı gəlmədən bidət – küfr bişümar – saysız bilittifaq – birlikdə bimürvətlik – insafsızlıq bineyl – məqsədə nail olmama biniyaz – ehtiyacı olmayan birun olmaq – çıxmaq biyabannişin – səhrada yaşayan buy – iy buqə - ölkə; torpaq bülənd oldu – yüksəldi burəhnə - çılpaq -Ə- əbginə - şüşə əbrişəm – barama əcz - acizlik əda etmək – yerinə yetirmək ədimülmisal – tayı bərabəri olmayan əhbab – dost əhdas – yaranma əhvalpürsanlıq – hal-əhval tutma əhsənülhal – vəziyyətin gözəlliyi əkrad – kürdlər əqd – nigah, kəbin; bağlama əqdəs - ən müqəddəs əlam - əlamət əlamacəri – tam təfsilatı ilə ələlsabeh – sübh çağı əlbab – ürəklər; ağılar əlhacət dərgahı – Allahdan bir şey diləmək əlxəfiyyat – gizli işlər ənadil – bülbüllər ənbərsereştən – bərsaçan, ənbər xilqətli əncampəzir – yerinə yetirilmiş əndək-əndək – az-az əşk – göz yaşı ətsə vurmaq – asqırmaq -X- xan – süfrə xarəngiz – tikan kimi xərbizə - yemiş xəşm – qəzəb xunxar – zalım xüram – naz ilə hərəkət etmə xürdə - xırda, incə -İ- iblaq – çatdırma, yetişdirmə ictinab – çəkinmə inkisar – tabe intiqal salmq – keçmə; yerini dəyişmə istehlal – verilən söz, and, vəd istima – dinləmə istiğasə - yalvarıb-yaxarma istixbar qılmaq – xəbər bilmək istixlas – xilas olma istihar – məşhur -K- kar – iş kəbir – böyük kəbk – kəklik kəffarə - günahın bağışlanması üçün dini vəziyyət kəkiləfşan – saçın dağınıqlığı -M- madərzad – anadangəlmə malakəlam – sözlə ifadə edilə bilməyən manehal – çətinlik yaratma, əngəl olma mayəhtac – gərəkli şeylər məcruh – yaralanmış məhal – burada: iş məhlikə - təhlükə məhliqa – ay üzlü məxlut – qarışmış məng – burada: aradan qalxma mərğüb – sevilən, bəyənilən mərbut – bağlanmış; aid, mənsub mərkəb – minik heyvanı mərrix – Mars planeti məsdud – bağlı məsmu – eşidilmiş məstucəb – xahişi qəbul olunan məstur oldu – gizləndi məşhun – dolu mətin –möhkəm məyyitə - meyit məzmum – danlanmış, məzəmmət olunmuş Mina xakı – Məkkə şəhərində olan yer adı mivəçinlik – meyvə yığma mukünan muyəkünan – ağlaya-aglaya müzahim – zəhmət verən -N- nadidə - görmədən narəsidə - hələ kama çatmamış nədim – gözəl hekayələr danışan adam nəhs – uğursuz nikusurət – gözəl, gözəl üzlü nisfül leyl – gecə yarı nizul – nazil olma nücum – astronomiya nümudar – görünən, zahir olma -Ö- övsaf – vəsflər -P- pey – ardınca peyğam – xəbər pərhizkar – çəkinən pəsəndidəsurət – surəti bəyənilmiş pirastə - bəzənmiş pürxətər – təhlükəli -T- teyyib – yaxşı, gözəl təaqüb – bir-birinin ardınca təcdid – təzələmə tə`dad etmək – sadalamaq təfaül etmək – fal açma təfəhhüs – diqqətlə araşdırma təfzih – biabır etmə təhəmmül – səbr, dözüm təxvis – təhvil təkəllüm – söhbət təla – qızıl təlx – acı təməttö aparmaq - əylənmə, həvəs etmək təmhid – burada: tədarük tənavül etmək – yemək-içmə tənab – ip tərrən – bütünlüklə təvəqqüf – dayanmaq, durma təzərv – qırqovul tiğ – qılınc tövzih - izah etmə tülu – doğma, çıxma (günəş haqqında)

-C- camə - paltar canib – tərəf cöv – aclıq cübbə - üst geyim növü -D- danişmənd – alim dəfətən – birdən-birə; birdəfəlik dəstgir – dustaq edilmiş, tutulmuş didə - göz dihat – kəndli dilculuq – nəvaziş göstərmək dilgir – qəmli dilkəş – üzək istəyən; sevgili dimaq – burun dirazquş – uzunqulaq dübarə - ikinci dəfə dürüq – doğru -E- ehtimam – səy, çalışma -F- faxir – gözəl fariq – boş, asudə farüğülbal – asudə, rahat fazil – yüksək əxlaqlı fəmən yəməl – bir kəs, yaxşılıq etsə fəramuş – unutma fərəhnak – sevincək fərzənd – övlad fəsihlisan – fəsahətli dili olan fəvaki – meyvə, bəhər filfövr – dərhal fövt - əldən vermə; geçib getmə -G- gərdən – boyun guhərbar – gövhər bəxş edən gülfam – gülkimi -H- həmcəlis – yoldaş hərəm - ərli qadın həvalə qılmaq – tapşırmaq həziz – ən aşağı, alçaq yer hoda – doğru yol kələndam – iri cüssəli kəminkin – pusqu yeri kəşti – gəmi kəvakib – ulduzlar kəzlək – bıçaq kizb – yalan kunə-kunə - növbənöv künh – bir şeyin sonu, ən son nöqtəsi -Q- qafilə - karvan; atlılar dəstəsi qaim – ayaq üstə duran; namaz qılan qəbalə - qəbz qəvi – güclü qət – kəsmə qəttaültəriq – yolkəsən, oğru qəssal – mürdəşir, ölü yuyan qılaf – qın qurestan – qəbirsanlıq qürfə - otaq qüdum – uzaq yoldan gəlib çıxma -L- labəkarlıq – yalvarmaq layələm – cahil ləfz – deyiliş, tələffüz ləhm - ət ləmhə - gizlicə nəzər salma; an lüxt – üryan, çılpaq murçə - qarışqa mübəddəl - əvəz edilmiş mühərrik – hərəkətə gətirən; qızışdıran mühəyya – hazırlanmış, tədarük edilmiş mühib – sözündə duran adam, sadiq müqəddər – miqdarı müəyyən edilmiş müqəddər – yaxın münim – səxavətli; varlı münkər – inkar müraciət qılmaq – qayıtmaq mürasilə - yazışma, məktub mərğzar – çəmənlik mürtəkib olmaq – günaha əl atmaq mürur – keçmə, ötmə müsafihə - əl verib görüşmə müsəddə - dərd verən müstəhəq – haqlı olan müstəme – qulaq asanlar müşərrəf olmaq – vidalaşmaq mütalibə qılmaq – haqqıni tələb etmə mütəfərriq – dağınıq mütəqəyyir - əsəbləşmək mütəhəkkim – hakim olan mütəhəyyir – çaşmış müttəsil – ardıcıl; daimi müvacihətən - üzbəüz -R- rəxtxab – çarpayı rəml çəkmək – fala baxmaq rəncidə etmək – incitmək rida - əba rüğən – yağ -S- sail – dilənçi saimül nəhar – gündüz oruclu olan samit – səssiz sane – yaradan sariq – oğru seyd – ov sə`d – uğurlu siməndam – gümüş əndamlı sut – səs -Ş- şeyn – biabır şəcərə - ağac şəmm – iyləmə, qoxulama şəmşir – qılınc şikəm – qarın şohər - ər şurizar – şoran torpaq -Ü- übur etmək – keçmək üqubəti dareyn – hər iki dünya əzabı ümurat - əmrlər, işlər üruc – göyə qalxma -V- vafi – kifayət edən vaqe – yerləşən, mövcud olan vəlviradxan – təkrar-təkrar zikr edən - Z- zağ – qarğa zaviyənişin – tərki dünya zəmin – torpaq zəmmə - əlavə etmə, qatma, artırma zərxəridə - qızılla alınmış zircamə - alt paltarı

M Ü N D Ə R İ C A T

Ön söz (Möhsün Nağısoylu)............................................. 3-12

I ”Düzd və Qazi”, (farsca əlyazmadan tərcümə)...........................................................................13-19
II “Düzd və Qazi”, (farsca daşbasma çapından tərcümə)........................................................................... 20-45
III “Düzd və Qazi” (əlyazmanın mətninin transfoneliterasiyası).........................................................46-52
IV “Düzd və Qazi” (daşbasma çapının mətninin transfoneliterasiyası) ........................................................53-83
Ərəb və fars mənşəli sözlərin lüğəti................................. 84-89

1 Türk əlyazmaları kataloqu. Folklor abidələri və müəllifsiz əlyazmalar. I cild. Təsvir və tərtib edənlər:. Ş.Cəmşidov, Ə.Məmmədbağıroğlu. Bakı, “Elm”, 2007.

1 Araz Dadaşzadə, Qasım Cahani. XVIII əsrin bədii nəsr nümunəsi. –“Azərbaycan” jurnalı, 1970, №1.

2 Həmid Araslı. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, Bakı, 1956.

³ Araz Dadaşzadə,. XVIII əsrin bədii nəsr nümunəsi. – “Azərbaycan” jurnalı, 1970, səh.190.

⁴ Əlyar Səfərli. XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan epik şeiri. Bakı, 1982, səh.171.

3

4

1 Altay Məmmədov. Azərbaycan hekayəsi. Bakı, 1984, səh. 9.

2 Туманович Н.Н. Описание персидских и таджикских рукописей Института Востоковедения. Москва, 1981.

3 Туманович Н.Н. Göstərilən əsəri s.37-38; احمد منزوی. فهرست نسخه های خطی فارسی، جلد پنجم، تهران، ١٣٥١، ٣۷١۴-٣۷١٣

4 Arabishe, türkische und persische handschriften der Universitats bibliothek in Bratislava. Bratislava, 1961.

5 Собрание восточных рукописей АН Узбекской ССР, т VII, Ташкент, 1964, c.242-243.

6 Собрание восточных рукописей АН Узбекской ССР, т VII, Ташкент, 1964, c.243.

7 Fars mənşəli “düzd” sözü “oğru” deməkdir və bu sözün dilimizə uyğunlaşdırılmış tələffüz formasıdır. Əsərin farscası ilə türkcə variantlarını fərqləndirmək üçün fars dilində olan hekayəti elə həmin dildə olduğu kimi –“Dozd və qazi” şəklində verməyi məqsədəuyğun saydıq.

1 Əlyazma məcmuəsi: B-2228, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, 168b.

2 Arabishe, türkische und persische handschriften der Universitats bibliothek in Bratislava. Bratislava, 1961.

1 Arabishe, türkische und persische handschriften der Universitats bibliothek in Bratislava. Bratislava, 1961, s.370.

2 Arabishe, türkische und persische handschriften der Universitats bibliothek in Bratislava. Bratislava, 1961, s.370.

1 “Düzd və qazi”, daşbasma çapı, III-50/977. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, s.3 .

1Əlyazma məcmuəsi: B-2228, AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, v.47a.

² احمد منزوی. فهرست نسخه های خطی فارسی، جلد پنجم، تهران، ١٣٥١

3 Туманович Н.Н. Göstərilən əsəri s.37-38; احمد منزوی. فهرست نسخه های خطی فارسی، جلد پنجم، تهران، ١٣٥١، ٣۷١۴-٣۷١٣،

4 احمد گلچین معانی. فهرست خطی کتابخانه آستان قدس رضوی. جلد هفتم، مشهد، ١٣٤٦

5 احمد منزوی. فهرست نسخه های خطی فارسی، جلد پنجم، تهران، ١٣٥١

1 Möhsün Nağıyev. “Düzd və qazi” hekayəsinin əlyazma və variantları. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri”, ədəbiyyat, dil və incəsənət seriyası, 1988, №3, s.105-108.

1 Quran, Bəqərə:173.

2 Həmin ayənin davamı.

3 Hədis.

4 Quran, Bəqərə: 195.

1 Quran, Maidə : 38.

2 Hədis.

3 Quran, Məryəm: 83.

1 Həmd olsun aləmlərin rəbbi Allaha və Allahın səlat və salamı olsun Allahın ən xeyirli məxluqu olan Məhəmməd peyğəmbərə(s) , pak əhli- beytinə və cəmi səhabələrinə.

1 Allahdan bağışlanma diləyirəm və tövbə edirəm.

2 Böyük və uca Allahdan başqa güc və qüvvət yoxdur.

1

2¹ Quran, Zöhröv: 32.

² Hədis.

3 Hədis.

4 Quran, Maidə: 38.

1 Hədis.

2 “Biz göy üzünü ulduzlarla bəzədik”. Quran, Saffat: 6.

2

1 “Biz səmada bürcləri yaratdıq”. Quran, Hicr:16.

2 “Biz ay üçün müəyyən etdik”. Quran, Yasin: 39.

3 “Ulduzları əmrinə boyun əymiş halda…” Quran, Ə`raf: 54.

4 “Ulduzların mənzillərinə and olsun ki...” Quran, Vaqiə: 75.

5 “İllərin sayını və hesabı bilmək üçün....” Quran, İsra: 12.

6 “Yollarını ulduzlar vasitəsilə taparlar” Quran, Nəhl: 16.

7 “Günəş də özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər. Bu yenilməz qüvvət sahibi olan, hər şeyi bilən Allahın təqdiridir” Quran,Yasin: 38.

8 “And olsun bürclər sahibi olan göyə.” Quran, Büruc: 1.

1 Hədis.

2 Məhəmməd peyğəmbər (s).

1 Quran, Nəcm: 39.

2 Hədis.

1 Quran, Məryəm: 83.

1 Quran, Hud: 18.

2 Quran, Yunis: 81.

3 Quran, Buruc: 12.

1 Hədis.

2 Hədis.

1 Hədis.

2 Hədis.

1 Quran, Rə`d: 39.

1 Hədis.

2 Hədis.

3 Quran, Bəqərə: 195.

1 Hədis.

 Dedi.

1 Hədis .“Bütün münəccimlər yalançıdırlar”.

2 Hədis.

1 Hədis.

2 Quran, Buruc: 12.

1 Quran, Ə`raf : 31.

1 Həmd olsun aləmlərin rəbbi Allaha və Allahın səlat və salamı olsun Allahın ən xeyirli məxluqu olan Məhəmməd peyğəmbərə(s) , pak əhli- beytinə və cəmi səhabələrinə.

1 Allahdan bağışlanma diləyirəm və tövbə edirəm.

2 Quran, Zöhröv: 32.

1 Quran, Maidə : 38.

1 Hədis.

2 “Biz göy üzünü ulduzlarla bəzədik”. Quran, Saffat: 6.

³ “Biz səmada bürcləri yaratdıq”. Quran, Hicr:16..

3

1 “Biz ay üçün müəyyən etdik”. Quran, Yasin: 39.

2 “Ulduzları əmrinə boyun əymiş halda…” Quran, Ə`raf: 54.

3 “Ulduzların mənzillərinə and olsun ki...” Quran, Vaqiə: 75.

4 “İllərin sayını və hesabı bilmək üçün....” Quran, İsra: 12.

5 “Yollarını ulduzlar vasitəsilə taparlar” Quran, Nəhl: 16.

5

6 “Günəş də özü üçün müəyyən olunmuş yerdə seyr edər. Bu yenilməz qüvvət sahibi olan, hər şeyi bilən Allahın təqdiridir” Quran,Yasin: 38.

7 “And olsun bürclər sahibi olan göyə.” Quran, Büruc: 1.

1 Quran, Nəcm: 39 .

2 Hədis “Oğrular varlanar”.

1 Quran, Məryəm: 83

1 Hədis.

2 Hədis.

1 Quran, Hud: 18.

1 Quran, Rə`d: 39.

2 Hədis.

1 Quran, Bəqərə: 195.