Ona tili o‘qitish metodiкasi
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
| «Berilgan qolip
asosida kim ko‘p so‘z hosil qiladi?» o‘yin-topshirig‘idan foydalansa bo‘ladi. O‘quvchilarga «Bir + ot + lar» shaklli hosilalarni yaratish topshiriladi. Belgilangan vaqtda mazkur hosilalarni (masalan, bir zamonlar, bir paytlar, bir vaqtlar, bir mahallar va h.k.) to‘g‘ri hosil qilgan o‘quvchilar o‘yin g‘oliblari hisoblanadi. O‘zbek tilida qadimdan qo‘llanilgan va ma’nosi ko‘pchilikka tushunarli bo‘lmagan lak, tuman, botmon, chaqirim, farsax, tanob, sadyak, misqol, qirot; baynalmilal fut, duym, funt, mil kabi so‘zlarning lug‘aviy ma’nosi ustida ishlash, shuningdek, millimetr (m), santimetr (sm), desimetr (dm), metr (m), kilometr (km), kilogramm (kg), sentner (s), tonna(t), gektar (ga), million, milliard kabi so‘zlarning ma’nosi va qo‘llanilishi ustida to‘xtalish ham o‘ta foydalidir. Tilimizda lak, tuman, botmon, chaqirim, tanob, misqol, qirot, fut, funt, duym, mil singari otlar mavjudki, ularning har biri muayyan miqdoriy ko‘rsatkichni ifodalab keladi. Masalan, bir botmon 7,8 kgga teng, bir tanob 0,24ga (gektarning to‘rtdan biri), bir misqol – 2 gramm, mil – 1,8 km, bir pud – 16 kg, funt – pul birligi, ya’ni Angliya funt-sterlingi va h.k. Bu so‘zlar ifodalab kelgan o‘lchov birliklarini «Izohli lug‘at»dan foydalanib aniqlash o‘quvchilarga topshiriladi. Bu ish musobaqa tarzida o‘tkaziladigan bo‘lsa, u o‘yin xarakterida bo‘ladi. Ma’lumki, o‘quvchilar millimetr (mm), santimetr (sm), desimetr (dm), kilogramm (kg), kilometr (km), sentner (s), tonna (t), gektar (ga) kabi so‘zlar ma’nosini ham to‘la tushunmasliklari sababli, zarur paytlarda bu so‘zlardan o‘rinli foydalana olmaydilar. Shuni nazarda tutib, berilgan so‘zlar ifodalaydigan miqdoriy ko‘rsatkichlarni topish o‘quvchilarga mustaqil ish sifatida topshirilishi mumkin. Mazkur so‘zlar aralash holda berilib (masalan, metr, millimetr, kilometr va h.k.) ularni tartib bilan joylashtirish o‘quvchilarga tapshirilishi mumkin. Shuningdek, berilgan sonlarni qisqartma shaklda (masalan, o‘n kilometr–10 km kabi) yozish, ular yordamida gaplar hosil qilish, muayyan miqdoriy ko‘rsatkichlarni ifodalovchi so‘zlar ishtirokida 208 matnlar tuzish singari ijodiy-amaliy ishlar o‘quvchilarning nutqiy faoliyatini rivojlantirishda muhim o‘rin egallaydi. Sonlarning ko‘chma ma’nosini sharhlash (masalan, aza marosimlarini ifodalovchi uch, etti, qirq kabi so‘zlar), ular yordamida gaplar tuzish, sonlar ishtirok etgan xalq maqollari (masalan, Bir qo‘y ketidan ming qo‘y to‘yadi. Bir qo‘llab sochasan, ikki qo‘llab o‘rasan. Bir qo‘chqorning shoxi singuncha, yuzta qo‘yning boshi ketadi. Yetti o‘lchab bir kes. Yetti yashar safardan kelsa, yetmish yashar ko‘rgani kelar ) ustida ishlash singari ijodiy-amaliy ishlar o‘quvchilar nutqini boyitishda muhim ahamiyatga ega. «Son» so‘z turkumini o‘rganishda o‘yin-topshiriqlar, topishmoqlardan keng foydalaniladi. Bu topishmoq va topshiriqlar sonlarning ichki ma’no guruhlari, ma’lum bir ma’no guruhidan boshqa bir ma’no guruhidagi so‘zlar hosil qilish, sonlar sinonimiyasi, ularning imlosi kabi muhim masalalarga bag‘ishlansa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mazkur so‘z turkumini o‘rganishda, ayniqsa, «Maktabimiz tarixi», «Qishlog‘imiz tarixi», «Xo‘jaligimiz tarixi», «Maktabimiz ustaxonasi jihozlarini topshirish va qabul qilish» kabi mavzularda matnlar yozdirish o‘ta foydalidir. Sanoq sonlar o‘rganilar ekan, shu sonlarni o‘z ichiga olgan xalq maqollari va hikmatli so‘zlar topish bo‘yicha «Topqirlar bellashuvi» o‘tkazish yaxshi samara beradi. O‘quvchilar nafaqat «Bir bolaga etti mahalla ota-ona», «Sanamay sakkiz dema», «Bir yil tut ekkan kishi, yuz yil gavhar teradi», «Bir dehqon omoch bilan, ettovlon cho‘mich bilan», «Bir kalla–kalla, ikki kalla–tilla», «Bir kun janjal bo‘lgan uydan qirq kun baraka uchadi», «Bir ko‘ngil imorati–ming Makka ziyorati» singari xalq maqollarini topib, ulardan sanoq sonlarni aniqlaydilar, balki shu maqollarning ma’nolari ustida ham ish olib boradilar. Masalan, «Bir ko‘ngil imorati ming Makka ziyorati» maqolida yaxshilik qilib, bir kishining ko‘nglini shod va xursand qilish Makkaga yuz marta borib haj qilib kelishdan yaxshiroq va xayrliroq ekanligini tushuntiradilar. Shu o‘rinda o‘qituvchi buyuk bobokalon shoirimiz Alisher Navoiyning « К imki bir ko‘ngli buzuqning xotirin shod aylagay, oncha borkim, К a’ba vayron bo‘lsa 209 obod aylagay», baytini keltirib, bu baytning ma’nosini tushuntirishni talab qilishi mumkin. O‘quvchilar mazkur baytda ham yuqoridagi mazmun ifodalanganligini aytishadi. Sanoq sonlarni o‘z ichiga olgan so‘zlarni belgilangan miqdorga etkazib, ularning ma’nosini tushungan va izohlab bera olgan o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan rag‘batlantiriladi. Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|