Osmanli imparatorluğunun çÖKÜŞ nedenleri

OSMANLI İMPARATORLUĞUNUN ÇÖKÜŞ NEDENLERİ
İÇ NEDENLER

1 Başlangıçta devletin kuruluşunda itici bir güç olarak kullanılmış olan din faktörü yorum farklılığı nedeniyle daha sonraları yıkılışta önemli bir etkiye sahip olmuştur. Özellikle ULEMA adıyla ortaya çıkan din adamları sınıfı batıdaki Katolik kilisesi gibi hareket etmiştir. Bu durum devleti tüm alanlarda özellikle eğitim alanında bir yıkılışa götürmüştür.

2 Devleti yöneten kadrolar başlangıçta Türk kadrolardan oluşuyordu. Fatih’ten sonra devşirme sistemiyle kul adamlar kullanılmaya başlanınca milletle devlet arasında kopukluklar baş göstermiştir.

3 Başlangıçta olan gelir fazlalığı daha sonraki dönemde çeşitli nedenlerle azalınca ekonomi oldukça bozulmuştur. Ekonomi bozulunca toprak sistemi bozuldu. Nüfus artışı nedeniyle ve toprak düzeninin bozulmasıyla göçler başladı. Bu durum iç güvenliği oldukça olumsuz etkilemiştir.

4 Celali Ayaklanmaları, Anadolu insanı başlangıçta devletle hiçbir sorunu olmadığından rahat yaşıyordu. Ancak toprak düzeninin bozulması sonucu halk üzerine yüklenen vergiler artınca halk ya toprağı terk etmiş ya da çevredeki köylülerin birleşmesiyle ayaklanma yolunu seçmiştir. Bu durum Anadolu’nun kan gölü haline gelmesine neden oldu.

5 Sufi Ayaklanmaları, Devlet daha önce medreselerinde okuyan öğrencileri öğrenimleri bitince görevlendirebilirken öğrenci sayısının artışıyla her öğrenciye iş bulamaz hale gelince mezun olan öğrenciler köylülerle birleşerek ayaklanma çıkarmaya başladılar. Bu ayaklanmalara sufi ayaklanmaları denir.

DIŞ NEDENLER

1 Avrupa’da ortaçağın bitmesiyle önemli bir gelişme yaşandı. Rönesans ve Reformla Avrupa dünya uygarlığının yeni lokomotifi haline gelmiş ve teknoloji üretmeye başlamıştır. Doğudan getirilen barut, saat, kağıt, pusula, matbaa daha da geliştirilerek büyük bir gelişme gösterilmiştir.

2 Avrupa’da güçlü devletlerin kurulması. Osmanlı’nın yükselişi sırasında Avrupa'daki karışıklık ve küçük devletlerin oluşu olumlu bir etki sağlarken daha sonraki süreçte büyük ve orta ölçekli ve köklü devletler kurulmaya başladı. Kutsal Roma Germen İmparatorluğu, Fransa Krallığı, Avusturya Macaristan İmp'luğu Rus Çarlığı, İngiltere Krallığı ,İspanya Krallığı gibi ülkeler güçlü devletler olarak Osmanlı Devleti için tehdit oluşturmaya başlamıştır.

3 Rönesans ve Reformun sonuçlarından olmak üzere Deniz keşifleri yine Osmanlı Devletini olumsuz etkilemiştir. Denizden dünyanın keşfedilmesi yeni kıtalar ve yeni yaşam alanları Avrupa’nın fazla nüfusunu buralara göndererek rahatlamalarını sağlamış, Avrupa devletleri bu yerlerden altın, gümüş gibi değerli madenler elde etmişlerdir. Buralardan gelen kaynaklar içerde değerlendirilmiş gelişme hızlandırılmıştır. Deniz yollarının bulunması doğuya gidişi basitleştirmiş ve buradan mal alışverişi kolaylaşmıştır.

4 Fransız Devrimi. Avrupa’daki Rönesans reform hareketleri ve keşifler sonucunda yaşanan gelişim Avrupa insanının beyinsel gelişimini hızlandırmış ve insan hakları alanında önemli gelişmeler sağlanmıştır. Avrupa’da özellikle Fransa’da yaşanan aydınlanma devri sonucunda şehirli Fransızların önderliğinde bir devrim gerçekleştirilmiştir. Fransa’da meydana gelen bu devrim sadece Fransızları etkilememiş Bu devrimin siyasi fikirleri tüm dünyayı etkileyecektir. Bu durun dünyayı etkilediği gibi çok uluslu Osmanlı Devleti’ni de etkilemiştir. İmparatorluk yapısında yer alan uluslar ayaklanmaya başlamış ve devletin yıkılış süreci hızlanmıştır.

5 Ekonomik durumu yeniden düzenlemek ve dengelemek için Osmanlı Devleti tarafından Avrupa devletlerine verilen ekonomik ayrıcalıklar daha sonraki süreçte Osmanlı Toplumunu sömürmenin bir yolu haline gelmiş ve sadece ekonomik alanda kalmamış adli mali alanları da kapsamıştır. Bu devletin siyasi bağımsızlığına daha sonraki süreçte büyük darbeler vurmuştur.

FRANSIZ İHTİLALİ

Rönesans ve Reform u gerçekleştiren Avrupa bilimsel alanda ileriye gitmiş, aynı zamanda kilise otoritesi kırılmaya başlamıştır. Skolastik düşünce dönemi sona ermiş aynı zamanda yeni bir ekonomik anlayış ortaya çıkmıştır. Bu Merkantilist ekonomi anlayışıdır. Yani para ekonomisi. Coğrafi keşifler sonucu bu paraya kavuşulmuş ve sömürgecilik dönemi başlamıştır. Buralardan elde edilen gelirle ticaret kapitalizmine geçilmiştir. Ekonomik gücü bu sistemde Burjuva eline geçirmiştir.

Avrupa’da bu ekonomik gelişimle aynı doğrultuda bir de düşünsel AYDINLANMA dönemi gerçekleşmiştir. Hume, Descartes, Spinoza, Kant, Voltaire, Rousseau, Montesqueu, Diderot gibi düşünürlerin etkisiyle yeni bir sosyal ve siyasi anlayış ortaya çıkmıştır. Buna göre insan aklına değer veren yeni bir düşün sistemi ortaya çıkmıştır.

Avrupa ticaret kapitalizmden bu süreçte sanayi devrimine geçmiştir. Böylece ticari kapitalizmden sanayi kapitalizmine geçilmiştir. Liberalizm bu devirde büyük bir ilerleme göstermiştir. Bu ekonomik sistemden en çok kazançlı çıkan Burjuva sınıfı olmuş ve bu sınıf artık yönetime de katılmak isteyecektir.

FRANSIZ İHTİLALİNİN NEDENLERİ

DIŞ NEDENLER

1 Dış nedenlerden bir tanesi hem düşünsel hem yönetsel nedenlerle İngiltere'dir. İngiltere’de yüzyıllar süren gelişim sonucu oluşan Meşruti monarşi İngiltere’de lordların ve burjuvanın yönetime katılmasını sağlamıştır. Fransız burjuvası bu durumu kendilerine örnek olarak alacaklardır. İngiltere düşünürleri aracılığıyla da Fransa’yı etkilemiştir. Voltaire Montesqueu gibi Fransız düşünürler İngiltere’den etkilenmişlerdir.

2 Dış nedenlerden en önemli olanı ise ABD etkisidir. İngiltere’ye karşı bağımsızlık savaşı veren Amerikalılar 1776 yılında yayınladıkları bağımsızlık bildirisiyle bireyin devlet yönetimindeki yerini ortaya koymuşlardır. Burada demokrasi ve insan hakları ve insan eşitliği ilk defa sistematik olarak ilan edilmiştir. Kuşkusuz bu gelişmeler Fransız İhtilalini etkilemiştir.

3 Fransız ihtilalini Amerikan bağımsızlık savaşı bir başka açıdan da etkilemiştir. Bu da Fransa'nın klasik düşmanı İngiltere'yi sıkıştırmak için Amerikan bağımsızlık savaşında Amerika’yı desteklemesi olmuştur. Fransa Amerika’yı desteklemek için Amerika’ya ekonomik yardımda bulunmuştur. Bu yardımlar Fransız Ekonomisinin bozulmasına yol açmış ve bu durum Fransız ihtilalinin kolaylaşmasına yol açmıştır.

İÇ NEDENLER

1 Fransa’da krallığın mutlak monarşi olması. Bu sert ve tekelci yönetim anlayışı burjuva sınıfının yönetimde ortak olmasını imkansızlaştırıyordu.

2 Toplumsal ve ekonomik yapı bozukluğu. Toplum asiller, ruhban ve köylüler olarak 3 sınıfa ayrılıyordu. Toprakların 2/3'ü asillere ve kiliseye geri kalanı ise nüfusun büyük bir bölümünü oluşturan köylülerin elindedir. Köylülerin çoğunluğu toprak kölesi durumundadır. Asiller ve ruhban vergi vermezken bütün vergiler halktan alınırdı.

3 Burjuva ticari ve sanayi alanında elde ettiği büyük kazançlara rağmen toplumsal ve siyasal hayatta etkisini gösteremiyordu. Yönetime katılamıyordu. Yönetime katılması için gereken her türlü hareketi gösterecektir.

İhtilalin Oluşumu

Asillerin çağrısı üzerine Etats Genereux toplandı. 1788. asiller 285,ruhban 308, halk 621 üyeden oluşuyordu. Ancak oylar gruplar adına kullanıyordu. Halk sınıfı buna karşı çıkınca devrimin fitili ateşlenmiştir. Oylamanın bu şekilde yapılmasına karşı çıkan Asiller ve Ruhban meclisi terk edince halk temsilcileri kendisini 17 Haziran1789 tarihinde "Ulusal Meclis" olarak ilan etti. 9 Temmuz 1789 tarihinde ise kendisini "Kurucu Meclis" olarak ilan etti. Bu yeni bir devletin kuruluş meclisidir. 14 Temmuzda Paris halkı Bastille hapishanesini basıp mahkumları serbest bıraktı. Kurucu Meclis 4-5Ağustos 1789 gecesi Derebeyliği kaldırdı. 28 Ağustos 1789 tarihinde ise "İnsan ve vatandaş hakları bildirisi" yayınlandı.

Fransa’nın bütün devlet ve toplum yapısı çabuk ve kuvvet yoluyla yıkıldı ve yerine yeni bir düzen getirildi. Bu olaya Fransızca "Revaliotion" dendi. 1792'de kralın giyotinle öldürülmesinden sonra sistem cumhuriyete dönüştü.

OSMANLI İMPARATORLUĞUNU KURTARMA ÇALIŞMALARI

Osmanlı Devleti 18 yüzyılda uğramaya başladığı peş peşe yenilgilerden sonra çökmeye başladığını anladı. Bunun nedeni olarak askeri gerileme en önemli neden görüldüğünden askeri tedbirler ilk kurtuluş çalışmaları olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bunların ilk öncülü KUYUCU MURAT PAŞA hareketleridir. Paşa Anadolu’yu kan gölüne çevirerek bir süre için de olsa sükuneti sağlamıştır. GENÇ OSMAN döneminde de askeri çözüm çalışmaları devam etmiş, ancak başarılı olamadan öldürülmüştür. Sertlik metodu IV MURAT döneminde de devam etmiş Murat'ın karizması nedeniyle devlet toparlanmıştır. Koçi Bey risalesi ilk reform belgelerinden olarak bu dönemde yayınlanacaktır. Ancak IV MURAT'ın ölümüyle işler yeniden değişecektir.

Bu süreçte askeri yenileşme çalışmalarının yanında ilk defa ekonomik değişiklik projesi de ortaya atılmıştır. SADRAZAM TARHUNCU AHMET PAŞA ve KEMANKEŞ KARA MUSTAFAPAŞA gelir gider dengesizliğini kemer sıkma politikasıyla çözmeye kalkışınca idam edildiler.

Devleti kurtarma çalışmaları içinde önemle üzerinde durulması gereken bir aşamayı da KÖPRÜLÜ ailesi gerçekleştirmiştir. Sertlik sistemiyle askersel yöntemlerle devleti bir süre düzgün yönetmeye çalışmış olan bu aile KÖPRÜLÜ MEHMET, FAZIL AHMET,MERZİFONLU KARA MUSTAFA PAŞA gibi iyi sadrazamlarla devletin kötü gidişine bir süre dur demişler ancak geriden başka gelen olmayınca durum geriye dönmüştür.

18.YÜZYIL ISLAHAT ÇALIŞMALARI

18. yüzyıl ıslahat hareketleri daha önceki dönemde yapılanlara göre daha verimli ve geniş olmuştur. Bu hareketleri şu şekilde sıralayabiliriz.

1 LALE DEVRİ ISLAHAT HAREKETLERİ

Avrupa devletleri ile daha yakın ilişki kuruldu. Fransa'ya elçi gönderildi. 1727 yılında matbaa Türkiye'ye getirildi. Yeniçerilerden bir itfaiye bölüğü kuruldu. Bilginlerden oluşan bir bilim heyeti oluşturuldu. İstanbul’da birçok eser meydana getirildi.

PATRONA HALİL isyanıyla sona erdi.

2 I MAHMUT DÖNEMİ ISLAHAT HAREKETLERİ

Askeri çalışmalar yapıldı bunlardan olmak üzere KONT DE BONNEVAL HUMBARACI AHMET PAŞA adıyla topçuluk ve humbaracılık alanında yenilik çalışmaları gerçekleştirdi.

1. Mahmut döneminde orduya subay yetiştirmek üzere KARA MÜHENDİSHANESİ açıldı.

3 III. MUSTAFA DÖNEMİ ISLAHAT HAREKETLERİ

Ragıp Paşanın askeri ıslahat çalışmaları olmuştur. Bu dönemde Macar Baron Dö Tot topçu ocağını ıslah etmeye çalıştı. Bu dönemde kara mühendishanesinin yanına MÜHENDİSHANE İ BAHRİ HÜMAYUN adıyla deniz mühendishanesi açıldı. Tersane yenilenmiştir.

4 III. SELİM DÖNEMİ ISLAHAT HAREKETLERİ

III. SELİM döneminde de askeri ıslahatlara devam edilmiş I. Mahmut döneminde açılan kara mühendishanesi genişletilerek MÜHENDİSHANE İ BERRİ HÜMAYUN haline getirilmiştir.

Askeri sistemde değişikliğe giderek NİZAM I CEDİD adıyla yeni bir askeri birlik oluşturdu. Bunun gelirini sağlamak üzere de İRAD I CEDİD adıyla bir hazine oluşturuldu.

Askeri değişiklikler yanında diplomasi alanında da ıslahatlar bu dönemde gerçekleştirildi. Paris, Viyana, Londra, Berlin gibi başlıca Avrupa başkentlerinde dış elçilikler kuruldu.

III. SELİM ıslahatları KABAKÇI MUSTAFA isyanı ile neticelenmiştir.

5 II. MAHMUD DÖNEMİ ISLAHAT HAREKETLERİ

II. Mahmut döneminde de önemli ıslahatlar askeri alanda gerçekleştirilmiştir. Nizam ı Cedid askeri ocağı yerine bu dönemde SEKBAN I CEDİD açıldı. Alemdar Mustafa Paşa öldürülünce bu ocak da kaldırılmış yerine EŞKİNCİ adıyla bir ocak kurulmuştur .Yeniçeriler bu ocaktan da kuşkulanmış ve sonunda ayaklanmışlar fakat bu sefer ayaklanmada başarılı olamamışlar sonucunda Yeniçeri ocağı kaldırılmıştır. Bu olaya Osmanlı tarihinde VAKAYI HAYRİYE 1826 yani hayırlı olay adı verilmiştir. Yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra yerine ASAKİR İ MANSUREYİ MUHAMMEDİYE adıyla yeni bir askeri örgüt kurulmuştur.

Askeri ıslahatlar yanında yönetsel düzenlemeler de gerçekleştirilmiştir. Bunlardan olmak üzere DİVAN sistemi kaldırılmış BAKANLAR KURULU sistemi getirilmiştir. BAŞVEKİL ve BAKANLAR hükümeti oluşturmuştur. İller merkeze bağlanmıştır.

Yine bu dönemin hemen başında Alemdar Mustafa Paşa'nın da baskısıyla SENED İ İTTİFAK ilan edildi bu Türk anayasacı gelişim tarihi için önemli bir nirengi noktasını oluşturacaktır.

DAR I ŞURAYI BAB I ALİ adıyla memurların yargılanacağı bir kurum oluşturulmuştur.

MÜSADERE usulü kaldırılmıştır.

Din ve vicdan özgürlüğü alanında ileri adımlar atılmıştır.

Askeri amaçlı da olsa ilk defa nüfus sayımı yapıldı.

Posta ve karantina servisleri kuruldu.

Kılık kıyafet alanında değişiklikler yapıldı memurlara fes giyme zorunluluğu getirildi. Devlet dairelerinde padişah portreleri asıldı. İlk defa sultan ülke gezisine çıktı yani halk ilk defa kendi gözleriyle sultanını gördü.

Eğitim alanında da çok büyük değişiklikler meydana geldi. Medreselerin yanında yeni okullar açıldı. İlköğretim zorunlu hale getirildi. Yüksek öğretime öğrenci yetiştirmek amacıyla RÜŞTİYE (Ortaokul) açıldı. Yine devlet memuru yetiştirmek amacıyla MEKTEB İ MAARİF İ ADLİYE kuruldu. MEKTEB İ HARBİYE (Harbokulu), MEKTEB İ TIBBİYE (Tık Fakültesi), MIZIKAYI HÜMAYUN (Bando Okulu) gibi yüksek okullar açıldı. Bu dönemde ilk defa Avrupa’ya öğrenci gönderildi.

Yine bu dönemde TAKVİM İ VEKAYI adıyla bir gazete çıkarıldı.

6 ABDÜLMECİD DÖNEMİ ISLAHAT HAREKETLERİ

Abdülmecit döneminde de ıslahat hareketleri devam etmiş ve bu dönem de anayasa tarihimiz açısından önemli bir gelişme gerçekleşmiş ve tarihe TANZİMAT I HAYRİYYE (1839) diye geçen Tanzimat Fermanı ilan edilmiştir. Bu ferman ile can mal ırz ve namus güvenlik altına giriyor, Vergi adaleti isteniyor, Askerlik bir esasa bağlanıyor, Mahkemeler yeniden düzenleniyordu. Bu ferman ile padişah cana ve mala el koyma hakkından vazgeçiyordu. Bu nedenle Anayasal devletin doğuşu açısından önemli bir adımı oluşturur.

Abdülmecit döneminde yine anayasacı gelişim tarihimizin bir başka belgesi olan ISLAHAT FERMANI (1856) da ilan edilmiştir. Bu belgede din ve mezhep özgürlüğü güvence altına alınıyor, Hıristiyan ve Musevilere kaba davranılması yasaklanıyor, Gayri Müslimlerin de devlet memuru olmaları sağlanıyordu. Yine bu fermanla; İşkence dayak ve angaryanın kaldırılması,Vergilerin adalet içinde alınması, askerlik için nakdi bedelin kabul edilmesi, Hıristiyanların il meclislerine üye olması, yabancı uyrukluların mal sahibi olabilmesi, herkesin şirket ve ticari nitelikte kurumlar kurabilmesi sağlanmıştır.