O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta ’ lim vazirligi toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti

2.2. O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati tahlili 
 
Mamlakatda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishning asosiy shartlaridan biri 
kuchli ta mulkdorlar sinfini shakllantirish hisoblanadi.
Prezidentimiz mustaqil taraqqiyot davrining boshidanoq kichik biznes va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish biz uchun muhim vazifa li qolishini 
alohida ati berganlar. Bunda, iqtisodiyotning mazkur sohasi uch asosiy 
masalani hal etishi kerakligiga alohida g berib tilga . Birinchidan, yaqin 5-
10 yil ichida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik e tla i mamlakat yalpi ichki 
mahsulotining 50-60 foiziga yaqinini ishlab chiqarishi kerak. Ikkinchidan, ular 
aholi bandligi va daromadlari i i i g eng muhim manbai lm g i zarur. 
Uchinchi masala – mulkdorlar sinfini mamlakatdagi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
barqarorlikni taminlaydigan asosiy kuch sifatida shakllantirish zarur
23
. 
Hozirda O z e i t a kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishining ta 
mulkdorlar sinfining kengayishiga ta i i nisbatan yaqqolroq namoyon lm q a. 
Buni Prezidentimiz quyidagicha baholaydilar: “Kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlik sohasining mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashning 
ishonchli tayanchi lga mulkdorlar sinfini, ya i ta sinfni shakllantirishdagi 
ulkan ahamiyatini hech narsa bilan qiyoslab lmay i”
24
. 
Aholi 
daromadlari 
tarkibida 
tadbirkorlik 
faoliyatidan 
olinayotgan 
daromadlar ulushi toboraortib bormoqda. Mustaqillik yillarida bu boradagi 
23
Karimov I.A. 2003 yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2004 yilda iqtisodiy islohotlarni 
chuqurlashtirishning asosiy y ali la i i g ag i la ga Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma za i // Ishonch, 2004 yil 10 
fevral, 22-son.
24
Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi: 2010 yilda 
mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilga m l alla ga eng muhim ustuvor y ali la ga 
ag i la ga O z e i t Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma za, 2011 yil 21 yanv. – T.: “O z e i t ”, 
2011, 39-b. 

---

47 
at i 10,6 foizdan 52 foizga i. Bu Mustaqil Davlatlar Ham tligi 
mamlakatlaridagi eng yuqori at i la a biridir.
Bu haqda z yuritganda, sobiq ittifoq hududidagi boshqa mamlakatlardan 
farqli ravishda, O z e i t a daromadlar darajasi yi a aholining keskin 
tabaqalanish holati mavjud emasligini alohida ta i la lozim. Eng p va eng 
kam daromad oladigan aholi ta i agi farq 2000 yildagi 53,3 barobardan bugungi 
kunda 7,8 barobarga tushdi. Bu i a jamiyatda ijtimoiy barqarorlikning mezoni 
hisoblangan bu at i xalqaro me y la ga a, 10 barobar qilib 
belgilanganini aytib ti lozim. 
Jahon tajribasida jamiyatda ijtimoiy tabaqalanish va xavfsizlik darajasini 
baholashning yana bir mezoni – Jini indeksidan keng foydalaniladi. Misol uchun, 
O z e i t a mustaqillik yillarida Jini indeksi at i i 0,40 dan 0,296 ga 
pasaydi. Bu natija, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tavsiyalariga binoan 0,35-0,37 
miqdorida belgilangan xalqaro standartlar nuqtai nazaridan qaraganda, 
aholimizning ijtimoiy farovonligi muttasil i borayotganidan dalolat beradi
25
. 
Umumiy jihatdan mulkdorlar sinfini uchta darajaga ajratish mumkin: 1) quyi 
daraja; 2) ta daraja; 3) yuqori daraja. 
Quyi 
darajada 
shaxsiy 
maqsadda 
foydalaniluvchi 
va 
daromad 
keltirmaydigan mol-mulkka egalik qiluvchi mayda mulkdorlar turadi. Unga z 
mulkida uy-joy, avtomobil, dala-hovli va ijaraga berilmaydigan hamda daromad 
olish maqsadida q lla ilmay iga boshqa mol-mulklarga egalik qiluvchi 
fuqarolar kiradi. 
O ta darajada ta mulkdorlar sinfi li , ular yuqorida sanab tilga
mol-mulkdan tashqari yana tadbirkorlik daromadini olishga m l alla ga
ma mulk (firma, magazin, yuk tashish transporti, sayyohlik byurosi va sh.k.) 
25
Karimov I.A. 2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy zga i la i amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya 
jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng y l ochib berish – ustuvor 
vazifamizdir.Mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga m l alla ga iqtisodiy 
dasturning eng muhim ustuvor y ali la iga ag i la ga Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma za i.Xalq zi gazetasi 
19 yanvar 2015y 

---

48 
ga ham egalik qiladi. Yoki ular q yilga ma lag la a foyda keltiruvchi kapital 
yoki aktsiyalar paketiga egalik qiladi. 
Yuqori daraja z mulkida x ali faoliyatida ishlatishdan katta daromadlar 
keltiruvchi yirik xususiy korxonalar (fabrikalar, zavodlar, banklar)ga ega lga
yirik (yuqori) mulkdorlar sinfini oladi. 
Demak, ta mulkdorlar sinfining asosiy tamoyillari sifatida quyidagilarni 
ati mumkin: 
1) bozor iqtisodiyoti sharoitiga moslashganligi va faol harakat qilishi;
2) iqtisodiy faoliyat ati uchun z resurslariga ega li i; 
3) muayyan darajadagi daromadga egaligi; 
4) jamiyatda ijtimoiy jihatdan z mavqeiga egaligi; 
5) jamiyat taraqqiyotidagi muhim vazifalarni mustaqil hal qilish imkoniyati.
Bundan kelib chiqqan holda, ta mulkdorlar sinfi – bu bozor iqtisodiyotiga 
moslashgan, harakatchan, z resurslaridan foydalanishga y alti ilga aholi 
guruhi li , daromadlari darajasi, ijtimoiy mavqei va boshqa tavsifiy belgilari 
mazkur guruh vakillariga jamiyat taraqqiyotidagi muhim vazifalarni hal etishda 
mustaqil li imkonini beradi
26
. 
Biroq, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini jadal rivojlantirishda 
mamlakatdagi mavjud mulkdorlar sinfi iqtisodiy salohiyatidan foydalanish etarli 
darajada emas. Buni O z e i t a oilaviy biznesni yuritishning moddiy asosi 
mavjudligi, ya i: zla i i g xususiy mulkida shaxsiy turar-joylariga ega oilalar 
alm g i 98% ni, qishloq x ali mahsulotlari etishtirish yoki kichik tadbirkorlik 
faoliyatini yuritish mumkin lga , meros qilib qoldiriladigan tomorqa erlariga 
ega oilalar alm g i 96,7% ni, xususiy mulkda lga shaxsiy turar-joylar uy 
x ali la i aktivlari tarkibining 80% ni tashkil etishiga qarmasdan, oilalarning 
tadbirkorlikdan oladigan daromadlarini ti i a mavjud salohiyatdan etarli 
foydalanilmayotganligi, ya i: uy x ali la i aktivlardan tadbirkorlik orqali 
daromadlar olishda foydalanish atigi 4,1% ni tashkil etayotganligi, uy x ali la i 
26
Abdullaev Yo., Yuldashev Sh. Maliy biznes i predprinimatelstvo: Uchebnik dlya studentov visshix uchebnix zavedeniy, 
obuchayushchixsya po ekonomicheskim napravleniyam i spetsialnostyam. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008, s.33-34. 

---

49 
resurslari asosida oilaviy biznesni tashkil qilish istagida lga la amaldagi 
mavjud sondan 2 marta pligi, xususiy tadbirkorlik bilan g lla i i mumkin 
lga oilalar 25% ni tashkil etishidan ham kuzatish mumkin27. 
Shunga a, hozirgi sharoitda mamlakatimizda ta mulkdorlar sinfi va 
kichik tadbirkorlikni za g liq holda rivojlantirish muhim ahamiyat kasb 
etadi. Zero, ta mulkdorlar sinfining ham, kichik tadbirkorlikning ham z 
rivojlanish xususiyatlari, ularga ta i etuvchi bevosita omillari mavjud li iga 
qaramay, har ikkala tomonning rivojlanishida za g liqli va za ta i
jihatlari mavjud. Shunga a, o ta mulkdorlar sinfi va kichik tadbirkorlikni 
za g liq holda rivojlantirish mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti uchun 
yangi imkoniyatlar yaratadi. 
Ki i iz e a x iy ta i li i g li a i t a 
m ta amla i ay tga i i g zi iqti iy timiz i g ta i i a lay tga
i iy zga i la a al lat e a i. Faqatgi a tga yil i g zi a y timiz a 
26 mingdan ziyod kichik biznes su e ti i la i, e t a fa liyat 
atay tga x ala i g m miy i yil xi iga eli 190 mi gtaga et i.
Bugungi kunda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining qariyb 55,8 foizi 
ayni shu sohada ishlab chiqarilmoqda. Vaholanki, 2000 yilda at i 31 
foizdan iborat edi. Ayni paytda ishlab chiqarilayotgan jami sanoat 
ma l tla i i g 23 f izi, atilay tga z xizmatla i i g eya li a a i, 
ma l t e p ti i g 18 f izi, iqti iy t ta m qla i a i ila a lga
aholining 75 f izi i i iz e l iga t g i elm q a. A a aqamla a
i i t i i i, i i iz e a la i i li iga qa ama a , 
iqti iy timiz i a qa i la ti i , a li i i ila ta mi la m amm i i 
hal etish va xalqimiz farovonligi i y alti i a t a atta l y am q a
28
. 
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatida chiqarilayotgan 
mahsulotning usish atla i va hajmi keyingi yillarda oshib bormoqda, bu 
korxonalar soni, mehnat samaradorligining ortishi va yangi texnologiyalarning 
27
O z e i t Respublikasi aholi farovonligini oshirish loyihasi (Toshkent, 2007) ma l m tla i. 
28
Ka im I.A. “2014 yil y q i i atla i ila i la i , a a ma im iyatla i afa a eti , 
zi i qlaga i l tla t ategiya i i iz il a m etti i yili la i” . T; O z e i t , 2014, 64

---

50 
joriy etishi bilan g li l i. 
Quyidagi 2-jadvalda i tiq l a i i iz e e la i i payi i a la
t m i a ya gi i i la i i ta il etili i yi a ma l m t elti ilga .