O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 

Tayanch  so’z  va  iboralar:«Badoe-al-lug’at»,  «Abushqa»,  Mirza  Mehdixon  asari, 

«Muntaxab-al-lugat»,Fath Alixon Kojariy lugati. 

 

Eski  o'zbek  adabiy  tili,  xususan,  Alisher  Navoiy  asarlari  tili  bo'yicha  yaratilgan  dastlabki 

lugatlardan biri  «Badoe-al-lug'at» asaridir. Lug'at muallifi Toli Imoniy Hiraviyning hayoti to'grisida 

ma'lumot  yo'q.  Asarni Husayn Boyqaro  farmoniga kffra  yozgani  esa uning Navoiy bilan bir davrda 

yashaganidan dalolat beradi. 

Lug'atning kirish qismida muallif turkiycha lug'atlardan foydalangani haqida yozadi. Bu fakt 

o'sha davrda Hirotda boy turkiycha lugatshunoslik an'anasi mavjud bo'lganini ko'rsatadi. 

«Badoe-al-lug’at»da  so'zlar  alfavit  tamoyili  asosida  joylashtirilgan  va  turkiycha  so'zlarning 

ma'nolari  fors  tilida  izohlangan.  So'zlar  izohida,  leksik-semantik  ta'rif  (izoh,  tushuntirish)  bilan  bir 

qatorda,  fonetik,  orfografik  va  morfologik  ma'lumotlar  ham  keltirilgan.  Fonetik-orfografik 

ma'lumotlar so'zning talaffuzi va yozilishi xususidagi qoidalardan tashkil topgan. Lug'at muallifi bir 

xil yoziladigan so'zlarni qanday diakritik belgi bilan ta'minlash kerakligiga alohida e'tibor bergan. 

Lug’atda so'zlarning morfologiyasi arab filologik an'anasi asosida puxta ishlangan. Ot so'zlar 

bosh kelishikda, birlik sonda, fe'l so'zlar esa masdar shaklida (-moq  va —mak shaklida)  keltirilgan. 

Yordamchi so'zlar alohida berilgan. 

Lug'atning illyustrativ materiali Alisher Navoiyning «Xamsa», «Chor devon» asarlaridan olingan. 

Toli  Imoniy  Hiraviyning  «Badoe-al-lug'at»  asari  boyicha  bir  qancha  ilmiy  tadqiqot  ishlari 

amalga  oshirildi.  Bu  lugatning  fotokopiyasi  bilan  ruscha  tarjimasi  alohida  kitob  holida 

A.K.Borovkov tomonidan nashr ettirildi. 

«Abushqa»  Alisher  Navoiydan  keyin  uning  boy  adabiy  va  ilmiy  merosni  izohlash,  uning 

asarlarida  qo'llangan  so'zlarni,  so'z  shakllarini  fors  va  boshqa  turkiy  tillarga  tarjima  qilish  kabi 

filologik  ishlar  bajarildi.  Shu  munosabat  bilan  keyinchalik  olimlar  tomonidan  «chigatoy  form» 

(chig'atoy tili termini «eski o'zbek tili» ma'nosida qo'llangan), «chig'atoy-titrk»,kabi lug'atlar tnzildi. 

«Abushqa»ning  bizga  ma'lum  bo'lgan  nusxasi  1560  yilda  yozilgan.  Tadqiqotchilar  bu 

lug'atdagi birinchi so'zni unga nom sifatida qoilab, «Abushqa» («qariya», «chol») deb ataydilar. 

«Abushqa»  birinchi  marta  1862  yilda  qisqartirilgan  holda  vengr  otimi  German  Vamberi 

tomonidan nashr qilinadi. To'la holda 1868 yilda V.V.Velngyaminov-Zernov tomonidan Peterburgda 

nashr qilinadi, 

“Abushqa” lugatining nomi ham, muallifi ham noma'lum. Lug'at ichidagi birinchi so'z bilan 

«Abushqa»  deb  atab  kelinadi.  Bu  lug'at  «Badoe-al-lugat»  asariga  ko'p  jihatdan  yaqin.  «Badoe-al-

lug'at» XV asrda  yaratilgan bo'lsa,  "Abushqa" XVI asrning birinchi  yarmida  yaratilgan. Har  ikkala 

lugatda misollar Alisher Navoiy asarlaridan olingan. 

A.K.Borovkovning ta'kidlashicha,  "Abushqa"ning muallifi  "Badoe-al-lugat"ni  yaxshi bilgan. 

Bu  lug'atlar  orasidagi  yaqinlik  ularda  kafp  so'zlarning  bir  xil  izohlanishi  va  ularda  keltirilgan 

---

27 

 

illyustrativ  materialning  bir-biriga  (fxshash  ekanligida  kdrinadi.  Lekin  bu  o'xshashliklar  "Abushqa" 

"Badoe-al-lugaf'ning  kafchirmasi  ekan  degan  ma'noni  anglatmaydi.  Bu  lug'atlar  orasida  bir  qancha 

farqlar  mavjud.  Masalan,  Toli  Imoniy  Hiraviyning  lug'atida  forslar  uchun  tushunarsiz  bo'lgan  eski 

o'zbekcha  so'zlarning  ma'nolari  fors  tilida  izohlangan,  "Abushqa"da  esa  turklar  (usmonli  turklar) 

uchun tushunarsiz bo'lgan eski o'zbekcha so'zlarning ma'nolari turk tilida izohlangan. Shuning uchun 

bu lug'atlarning mundarijasi katta farq qiladi.