O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi f. I. Xaydarov n. I. Xalilova

I.M.Sechenovning
fikriga ko’ra jismni ko’z bilan idrok qilish uchun ko’z 
o’sha narsani "qidirsin", faqat shundagina maqsadga muvofiq harakat yuzaga 
chiqqan bo’ladi. Hozirgi davrda psixologiya fanida ko’z harakatlari nazariyasi 
ishlab chiqilgan bo’lib, ular makro va mikro ixtiyoriy va ixtiyorsiz ko’rinishlarga 
ajratiladi. Ular quyidagi nomlar bilan ifodalanadi: 
Konvergent, divergent, gorizontal, vertikal, parsimon va boshqalar. Ko’z 
harakati yordami bilan fazoda o’rin almashib turgan jismlarni topish, bilib olish va 
idenfikasiyalash amalga oshiriladi. Ko’z harakatlari uch jufti tashqi muskullari, 
ya'ni miya bosh suyagining III, IV va VI juft nervlari orqali ro’yobga chiqadi, 
ko’zning makro va mikro harakatlari sezgining mexanizmi rolini bajarish 
imkoniyatiga ega.
Jahon psixologiya fani ma'lumotlariga qaraganda sezgilar atrof- muhit 
to’g’risida va o’zimiz haqimizda yagona bilish manbai sifatida xizmat qiladi. 
Sezgilar shunday bir axborot kanaliki, ular tashqi olamdan va ichki tana a'zolaridan 
keladigan barcha holatlar, taassurotlar xuddi shu yo’llar orqali miya po’stiga yetib 
boradi, insonga ta'sirlarga nisbatan to’g’ri javob reaksiyalari qaytarishga yordam 
beradi. 
His etish yoki sezgining filogenetik taraqqiyoti shuni ko’rsatadiki, 
hayvonlarda ma'lum narsani sezish, his etish ularning biologik jihatdan zaruriyat 
ehtiyoj ekanligiga qarab rivojlangan.
Bu holatlar ko’pincha xorij olimlari tomonidan izchil ravishda o’rganilgan, 
ularning o’ziga xos omillar mexanizmlari mavjudligi ta'kidlab o’tilgan. Masalan, 
turli asalari xatti-harakatlari kuzatilganda, gulga o’xshash murakkab geometrik 
shaklga nisbatan asalarining differensirovkasi oson kechgan. Agarda shu murakkab 
geometrik shakl gullarga oid bo’lmasa, u holda arida differensirovka juda 
qiyinchilik bilan vujudga kelgan. Tadqiqotchi Bosning kuzatishicha, jonivorlar 

---

147 
qurt-qumursqalarga xos bo’lgan tovushlarga nisbatan xuddi shu turdagi 
harakatlarga befarqlik bildirmagan, moboda tovushlar qattiq va tez sur'atda kechsa, 
ularga hech qanday e'tibor bermagan. Ushbu vazifani olim biologik 
shartlanganlikdan kelib chiqqan tabiiy ehtiyoj, instinkt bilan uzviy bog’lagan. 
S.V.Kravkov
(1893-1951) ma'lumotlariga ko’ra bir sezgi a'zolarining 
faoliyati ikkinchisining ta'siri tufayli o’zgaradi, tovush asosan ko’rish sezgisi, 
yorug’lik sezuvchanligini orttiradi, shunga o’xshash turli hidlar hamda yorug’lik 
va hid bilishga nisbatan sezgirlikni oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Bunday 
o’zaro ta'sir sababli miya ustuni yuqori qismi va ko’rish bo’rtiqlariga tegishli 
o’simtalarning yaqin joylashganligi tufayli boshqasiga o’tishi osonroq amalga 
oshadi. 
Bundan tashqari sezgilarning o’zaro qo’zg’alishi va tormozlanishini 
o’rganish ham alohida ahamiyatga ega, chunki ayrim hollarda avtomatik 
boshqarish tufayli unga uchishda sun'iy sezgirlikning pasayishi yoki ortishi zarurati 
tug’iladi
. I.P.Pavlov
tomonidan analizatorlarning murakkab o’zaro ta'sir shakllari 
mavjud ekanligi qayd etilgandir. Ular bevosita bosh miya po’stida namoyon bo’lib, 
bir vaqtning o’zida ko’rayotgan jismni, eshitilayotgan tovushni, kelayotgan hidni 
sezishimizda o’z ifodasini topadi. Bu bosh miya po’stida kechadigan fiziologik 
jarayonlarni bosib o’tishi zarur bo’lgan zonalar perekretik zonalar deb nomlanadi. 
Sezgilarning klassifikasiyasi ularning turli spesifik tavsiflariga, ya'ni moddalligiga 
qarab emas, balki tashkil etilishining har xil darajalariga qarab ham ajratiladi. 
Sezgilarni ob'ektiv yo’nalishi bo’yicha