O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi jizzax davlat

O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O`RTA
MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
“Biologiya” yo`nalishi 224-18 guruh talabasi
MUXTORQULOVA SADOQATNING
"Brutselyoz qo'zg'atuvchising biomorfologik tuzilishi, profilaktikasi, diognostikasi va mavzuni o`qitishda interfaol metodlar grafikli organayzerlarni qo`llanilishi" mavzusidagi


BITIRUV MALAKAVIY ISHI
Ilmiy rahbar: biologiya fanlari professer Hamrayeva. N
Kafedra mudiri : b.f.n Azimova.D

Jizzax 2022

MUNDARIJA:
KIRISH
I- BOB.Brutselyoz qo`zg`atuvchisining biomorfalogik tuzilishi..........................
1.1 Brutselyoz qo`zg`atuvchisining morfalogoyasi va biologik xossalari.................
1.2 Brutselyoz kasalligi patogenizi patalogik anatomiyasi......................................
1.3 Brutselyoz qo`zg`atuvchisining profilaktikasi epidemologiyasi.........................
II- BOB.Kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlarni o`qitishda grafikli organayzerlarni qo`llash..............................................................................................
2.1 Patogin mikroorganizmlar mavzusini o`qitishda YaPT da o`qitilishi..........
2.2 Grafikli organayzerlar.......................................................................................
Xulosa..........................................................................................................................
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………………

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Ushbu mavzu mikroorgani tuzilishi, oziqlanishi, nafas olishi. bijg`ish jarayonlari mikroorganizmlar genetikasi, azotofiksasiya, amonnifikasiya, nitrifikasiya, denitrifikasiya jarayonlari, patogen, mikroorganizmlar, immunitet Bemorni ko'zdan kechirganda, dastlabki kunlarda yuzi biroz qizargan bo'lsa xam, keyinchalik oqish bo'ladi, Teri oqargan, nam bo'ladi. Ayrim hollarda, izsiz yo'qoladigan, qisqa muddatli toshmalar toshadi. Periferik limfa tugunlarining kattalashishi o'ziga xos xisoblanadi. Bo'yin, qo'ltiq osti, chov bezlari kattaligi loviyadek bo'lishi mumkin, paypaslanganda og'rimaydi. Ba'zan teri ostida (ayniqsa orqada) qattiq paypaslaganda og'riydigan tuguncha -fibrozitlar paydo bo'ladi.Tomir urishi tezlashadi. Qon bosimi pasayadi. Yurak tonlari sust eishitiladi. Jigar va taloq kattalashishi brutsellozga xos alomatlardan hisoblanadi. Bu davrda bo'g'imlarda biroz og'riq bo'lsa xam, tayanch-xarakat apparati sezilarli jarohatlanmaydi.Kasallik to'g'ri davolansa, 2-3 haftadan so'ng alomatlari yo'qolib, bemor tuzalishi mumkin. Lekin, bu kasallikdan to'liq forig' bo'linganini anglatmaydi. Vaqt o'tib, turli stress omillar ta'sirida kasallik qaytalanishi yoki uning surunkali turi alomatlari paydo bo'lishi mumkin. O'z vaqtida davolanmagan yoki noto'g'ri davolangan o'tkir brutselloz doimo surunkali turga o'tadi.Ko'p xollarda brutsellozning dastlabki namoyon bo'lishi surunkali turi alomatlari bilan boshlanadi. Brutsellozning bu turida turli sistema va a'zolarning jaroxatlanishi yaqqol ifodalanadi. Surunkali brutsellozda tayanch-harakat apparati jaroxatlanishi birinchi o'rinda turadi. Bo'g'imlar, bo'g'im xaltachasi va muskullar shikastlanishi (artrit, bursit, tendovaginit, miozit) tufayli bemor kuchli og'riq sezadi, bo'g'im shishadi, harakat to`g`risidagi ta`limotni hamda gen, hujayra va fermentlar injenerligi, texnologik bioenergetika, membrana texnologiyasi, immunobiotexnologiya, ekologik biotexnologiya va bioelektronika bo`limlarni qamrab olgan. Hozirgi vaqtda odam va hayvonlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar patologiyasida viruslar muhim o‘rin tutadi, chunki 75% yuqumli kasalliklarni viruslar qo‘zg‘atib aholining sog`lig`iga putur yetkazadi va davlat iqtisodiyotiga zarar keltiradi. Yangi topilgan viruslar qo`z g `atadigan kasalliklar, xususan viruslaming o'sma kasalliklaridagi o‘smani aniqlash virusologiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Virusologiya keyingi yillarda jadal rivojlanmoqda. Turli soha olimlari va virusologlar oldida turgan vazifalardan biri virusli kasalliklarga aniq va to`g`ri tashxis qo`yish, ularning oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqishdan iborat.XX asming ikkinchi yarmida tibbiyot sohasida yirik kashfiyotlar qilindi. Masalan: genetik kodning tuzilishi va faoliyati, oqsilni sintez qilish mexanizmi, genlarning o'zgaruvchanligi, induksiyasi, repressiyasi va boshqalar aniqlandi. Bu kashfiyotlarda tekshiruv uchun virus va bakteriyalardan foydalanildi. Olingan natijalar mikroorganizmlaming tashqi muhit bilan o `zaro ta`sir mexanizmini ochish imkonini berdi. Mikrobiologiya va virusologiya sohasida qilingan kashfiyotlar yangi fanlar, masalan: molekularbiologiya , genetika, enzimologiya , immunologiya biotexnologiya va boshqalam ing vujudga kelishiga sabab b o `ldi. Ushbu fanlar yordamida mikroorganizm faol moddalar ajratuvchi shtammlari, tibbiyotda qo‘llaniladigan yangi antibiotiklar, tashxis qo'yishda ishlatiladigan omillar, interferon, interleykin, vaksinalar,monoklonal antitelo va boshqalar olindi. Bu preparatlarni qo`llab yuqumli kasalliklarga erta tashxis qo'yish, davolash va oldini olish mumkin.
Mavzuning o`rganganlik darajasi.Keyingi yillarda immunologiya fani juda tez sur`atlarda rivojlanmoqda. Immunitet deganda dastlab kishilami yuqumli kasalliklardan himoya qilish tushunilar edi. Hozir esa, immunitet deganda organizm ichki muhit gomeostazini ham ekzogen (tashqi), ham endogen (ichki) yot omillar ta`siriga nisbatan normada ushlab turuvchi tizim tushuniladi. Tibbiyot mikrobiologiyasi, virusologiyasi va immunologiyasining vazifasi yuqumli kasallik qo'zg'atuvchilarini aniqlash, bunday kasalliklarni oldini olish, ularn iloji boricha kamaytirish va patogen mikroorganizmlarni bartaraf etish hisoblanadi. Bunday ishlar sanitariya-epidem iologiya stansiyasi, bakteriologik, virusologik, parazitologik va boshqa maxsus laboratoriyalar, ilmiy tekshirish institutlari hamda tibbiyot oliy o'quv yurtlarining mikrobiologiya, virusologiya, immunologiya kafedralarida amalga oshiriladi. Bularda tashkiliy, ilmiy-tekshirish va amaliy ishlar ham nazorat qilib turiladi.Brutselloz qo'zg'atuvchisi atrof muhitda keng tarqalgan, u past haroratlarda yashashga moslashgan, shuningdek, tuproq va suvda ham ko'payishi mumkin. Mikrobakteriyalar uchun eng yaxshi yashash joyi go'sht va sut mahsulotlari bo'lib, bu erda kasallikning qo'zg'atuvchisi olti oygacha yashashi mumkin. Kasallikning qo'zg'atuvchisi polimorf tuzilishdan tashkil topgan va virulent-patogen xususiyatlarga ega bo'lgan mikroorganizmlardir. Odamlarda brutsellyoz oziq-ovqat tarkibida bo'lgan kasallikning qo'zg'atuvchisi tanaga kirgandan keyin paydo bo'ladi. Ko'pincha asosiy mahsulotlar go'sht yoki hayvon suti bo'lib, ularda Brucella mikroorganizmlari ko'payadi. Patogenlar inson tanasiga nafas olish yoki ovqat hazm qilish tizimi orqali kiradi. Odam kasallikni yuqtirgan hayvon bilan aloqa qilgandan keyin ham qo'lidagi yara yoki ishqalanish orqali yuqtirish odatiy holdir. Xavfli zonaga hayvonlar bilan doimiy aloqada bo'lgan odamlar kiradi: veterinarlar, fermerlar, sog'uvchilar va chorvachilik mutaxassislari.INFEKTSION jarayoni patogenning inson tanasiga kirishi natijasida yuzaga keladi, bu erda bakteriyalar limfa tugunlarida ma'lum miqdorda to'planadi, so'ngra qon oqimiga kiradi va butun tanaga tarqaladi. Sabablari Odamlarda brutsellyozning sabablarini eng oddiy deb atash mumkin, chunki ular eng oddiylarini o'z ichiga oladi: pasterizatsiya qilinmagan yoki qayta ishlanmagan kasal hayvonning sut mahsulotlaridan foydalanish. Shunday qilib, kasallikning manbai har kuni odam bilan aloqa qiladigan hayvonlardir. Siz nafaqat qoramoldan yuqishingiz mumkin, balki xavf guruhiga odam bilan aloqa qiladigan barcha kasal hayvonlar kiradi. INFEKTSION uch yo'l bilan amalga oshiriladi:OLDINI OLISH Sutni pasterizatsiya qilish yoki qaynatish; Hayvonlarni veterinariya nazoratidan o`tkazib turish; Hayvonlar va ularning mahsulotlari bilan ishlaydigan aholini sanitariya-gigiena qoidalari bilan tanishtirish.
Ishning ilmiy yangiligi. Bitiruv-malakaviy ishi jarayonida hayvonlarni ommaviy ravishda emlash kuzatigan natijani berdi. Brutselyoz qo`g`atuvchisining turlari Brutsellyozning 6 tur qo`zg`atuvchisi va 17 ta biovari aniqlangan. Odamlar uchun uchtasi patogen hisoblanadi: Mayda shoxli mollar: echki, qo`ylar brutsellyozi qo`zg`atuvchisi (Brucella melitensis); Yirik shoxli qoramollar: sigir brutsellyozi qo`zg`atuvchisi (Brucella abortus); Cho`chqalar brutsellyozi qo`zg`atuvchisi (Brucella suis).Ba`zi manbalarda itlar brutsellyozi qo`zg`atuvchilari (Brucella canis) ham inson uchun xavfli deb ko`rsatilgan. Hayvonlar bakteriyalarni sut, siydik, amniotik suyuqlik orqali tarqatadi, shuningdek, Stomaxys calcitrans pashshasi ham brutsellyoz tashuvchisi hisoblanadi. Inson zararlanishi kasallik tashuvchi hayvonlar bilan bevosita kontakt qilishda yoki zararlangan oziq-ovqatlar — xom sut, pasterizatsiyalanmagan sutdan tayyorlangan pishloq iste`mol qilishda sodir bo`ladi.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. .Tuzilishi, morfologiyasi, biologiyasi, fiziologik va biokimyoviy xossalari, ularning tabiatda tarqalish qonuniyatlari, BruLsellyoz (qora oqsoq) keng tarqalgan zoonoz kasallik, asosan, hayvonlar kasallanadi. Kasallik ko'pincha hayvonlar bilan muloqotda bo‘ladigan odamlardagina uchraydi. Shu jihatdan brutsellyoz kasb kasalligi hisoblanadi. Brutsellyozni Vrucella urug'iga mansub mikroorganizmlar qo'zg'atadi. Brutsellyoz qo'zg'atuvchisini dastlab ingliz vrachi D. Bryus (1886- yili) Malta orolida topgan. Bu mikrob qo'zg'atgan kasallikka Malta isitmasi deb nom berilgan. Olim 1887-yili kasallikning sofkulturasini ajratib olgan va uni Micrococcus melitensis deb atagan. B.bang va B.Stribolt 1897-yili sigim ing bolasi tushgan vaqtda undan yangi qo'zg'atuvchini ajratib oladi va unga Bacteria avortus bovis deb nom beradi. J.Traum 1914-yili, Gud va Smitlar 1916-yili cho'chqaning bolasi tushgan (abort bo'lgan) paytda ulardan uchinchi qo'zg'atuvchini ajratib oldilar va uni Vasteria abortus suis deb atadilar. Miyer va Fiyezerlar 1920-yili ajratib olingan uchta qo'zg'atuvchini, ularning birinchi urug'ini topgan ingliz olimi Bryus nomi bilan Bruselladeb atashni tavsiya etadi. Shuning uchun ular qo'zg'atgan kasallik brutsellyoz deb yuritila boshlandi. Keyingi yillarda brutsellaning yana bir necha turi ajratib olindi. Odam larda brutsellyozni, asosan, Br. melitensis, Br. bovis, Br. suis qo'zg'atadi. Brutsellalar 1 bo'lim , 4 guruhga kiritilgan. Ular olti turga

(jad'val), Br. melitensis, Br. abortus, Br. suis biovarlarga bo'linadi.o`rganish usullarini klassifikasiyasi genetikasi ekologigiyasi va ularning tabiatda moddalar almashinuvidagi ahamiyati, kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlar. Immunitet turlari, Qattiq ozuqa muhitida o`stirilgan mikroorganizmlarni kuzatish va yozib borish, tajribada foydalanayotgan asbob-uskunalarni yaxshi o`rganish, mikroorganizmlarni ko`paytirish usullarini urganadi- bakalavrlarni fanining maqsad va vazifalari bilan tanishtirish, fanining rivojlanish tarixi, A.V.Levenguk, A.Paster, R.Kox, S.N.Vinogradskiy, V.Omelyansk, N.A.Krasil`nikov va boshqalarning mikrobiologiya sohasiga o‘z hissalarini qo‘shgan hozirgi zamon mikrobiologiyasi rivojlanishining ustivor yo`nalishlari.

-mikroorganizmlarni o`rganish usullari, oziqlanishi, nafas olish, ko`payishi, mikroorganizmlarni klassifikasiyasi, genetika asoslari,mikroorganizmlarning ekologiyasi va ularning tabiatda moddalar almashinuvidagi ahamiyati mikrobiologiyasi, mikrobiologik sintezlarni o`rganadi.Umumiy mikrobiologiya o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalari doirasida bakalavr:
- Mikroorganizmlarning anatomiyasi oziqlanishi nafas olishlari ularning bijg`ish jarayonlarida ishtirok etishlarini irsiyat va o`zgaruvchailik mikroorganizmlarni roli, seleksiya va urug`chilik, chorvachilik va o`simlikshunoslikdagi dolzarb muammolarni, mikrobiologik sanoat, jumladan, veterinariya sohasida yangi preparatlar olish va ularni ishlatish texnologiyalari haqida tasavvurga ega bo`lishi;
- mikroorgnizmlarni o`rganish usullarini klassifikasiyasi genetikasi ekologigiyasi va ularning tabiatda moddalar almashinuvidagi ahamiyati, kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlar. Immunitet turlari, Qattiq ozuqa muhitida o`stirilgan mikroorganizmlarni kuzatish va yozib borish, tajribada foydalanayotgan asbob-uskunalarni yaxshi o`rganish, mikroorganizmlarni ko`paytirish usullarini bilishi va ulardan foydalana olishi;
- Mikrorganizmlar tuzilishining asosiy tamoyillari va mikrorganizmlarning ahamiyati, oziqlanishi va ko`payishi to`g`risidagi tasavvurga ega bo`lishi. Mikrorganizmlar o`simlik kasalliklarini qo`zg`atuvchisi ekanligi.Oddiy mikrobiologik analizlarni bajara olishi, tuproq, suv, havo mikroflorasi va chorva oziqasini tayyorlashda mikroorganizmlarning roli. O`simliklarda, hayvon va odamlarda parazit yashab kasallik qo`zg`atuvchi
mikroorganizmlarni ko`payish jarayonlarini boshqarish. Oddiy mikrobiologik laboratoriya tahlillarini boshqarish usullarini tahlil qilish va biotexnologiyaning zamonaviy yo`nalishlari ekologiya va molekulyar biotexnologiya, o`simliklar gen injenerligi,hayvon hujayrasining gen muhandisligi kabi ko`nikmalariga ega bo`lishi kerak.
Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Mikrobiologiya fanining rivojlanishi bilan yuqumli kasalliklar haqidagi ta`limot ham ilgarilab ketdi.
Mikrobiologik tekshiruvlaming turli-tumanligi bois barcha yuqumli kasallik qo'zg'atuvchi mikroblaming organizmga tushishi, ularning xos a`zolarga joylashib olishi (a`zoni tanlashii), bemor organizmidan chiqib, atrof-muhitga tarqalishi kabi ko'pgina masalalar oson hal qilina boshlandi. Yuqumli kasalliklaming etiologiyasi, patogenezi, laboratoriya usullari bilan tashxis qo'yish hamda davolash va oldini olish masalalariga tegishli ma‘lumotlaming birin-ketin vujudga kelishi olimlarni yana ham buyuk kashfiyotlar sari yetakladi. Bunday yutuqlardan yana biri odessalik G.N. Minx va O.O. Mochutkovskiylarga nasib etdi, ular qaytalama va toshmali terlamada infeksiyaning yuqish mexanizmini o'rgandilar, bemor qonini o'zlariga kiritib kasallangandan so'ng terlamalaming qo'zg'atuvchilari qon so'ruvchi hasharotlar yordamida bemordan sog'lom odam larga yuqishi mumkin degan xulosaga keldilar. Ayni vaqtda 0‘zbekiston Respublikasi va umuman O 'rta Osiyo mintaqasi uchun xos bo'lgan yuqumli kasalliklarga qarshi kurash borasida ham muhim yangiliklar qo'lga kiritildi. A.D. Grekov (1873-1957) O 'rta Osiyoda mikrobiologiya fanining rivojlanishiga asos soldi. U 1917-yili Toshkentda harbiy gospital tarkibida birinchi bakteriologik laboratoriyani, 1918-yili o'lka bakteriologik institutini tashkil qildi, keyinchalik bu O 'rta Osiyoda yagona vaksina va zardob ilmiy tekshirish institutiga aylantirildi. A.D. Grekov 1938-yili Toshkent vrachlar malakasini oshirish institutida birinchi mikrobiologiya kafedrasini tashkil etib, umrining oxirigacha unga rahbarlik qildi. U o'lkaga xos yuqumli kasalliklar: bezgak, chinchechak, ich terlam a va boshqa kasalliklar ustida tadqiqot olib bordi. Toshkentda chinchechakka qarshi vaksina ishlab chiqarishni va u bilan emlashni yo'lga qo'ydi.Mikrobiologiya fanining rivojlanishi bilan yuqumli kasalliklar haqidagi ta`limot ham ilgarilab ketdi. Mikrobiologik tekshiruvlaming turli-tumanligi bois barcha yuqumli kasallik qo'zg'atuvchi mikroblaming organizm ga tushishi, ularning xos a`zolarga joylashib olishi (a`zoni tanlashii), bemor organizmidan chiqib, atrof-muhitga tarqalishi kabi ko'pgina masalalar oson hal qilina boshlandi. Mikrobiologiya sohasida erish ilg an ilmiy yutuqlar yuqumli kasalliklarga qarshi kurashish usullarining takomillashishida, virusologiya,
epidemiologiya, immunologiya, jarrohlik, gigiyena va boshqa fanlaming rivojlanishida muhim rol o `ynaydi. Ayni paytda tibbiyotda erishilayotgan barcha yutuqlarda mikrobiologiya fanining hissasi salmoqli bo'lmoqda. XIX asrning oxiriga kelib bu fanning rivojlanishi tufayli nafaqat tibbiyot, balki xalq xo'jaligining boshqa sohalarida ham muhim yangiliklarga erishildi. S.N. Vinogradskiy (L856-1953) qishloq xo'jaligi bo'yicha azotning tabiatda almashinish jarayonida nitrifikatsiya qiluvchi bakteriyalarning faoliyati haqida ma`lumot berdi va shu bilan tuproq mikrbiologiyasining shakllanishiga asos soldi. 1875-yili rus olimi F.A. Lesli ichburug' bilan xastalangan bemorlar najasida amyobani ko'rib, itlarda o'tkazilgan tajribalar yordamida Entam oeba coli, Entam oebahistolytica shu kasallikning qo'zg'atuvchisi ekanligini isbotiadi. 1898- yilda P.F. Borovskiy Toshkentda teri leyshmaniozi mikrobini topdi.Rus olimi D.I. Ivanovskiy 1892-yilda tamaki bargi kasalligini suzgichdan o'tuvchi viruslar qo‘zg‘ata olishini isbotiadi va bu yangilik keyinchalik virusologiya faninig shakllanishiga asos bo‘ldii. Uning kashfiyotlaridan m a`lum bo'ldiki, tabiatda hujayra shakliga eg a bo'lgan va oddiy mikroskoplarda ko'rinadigan tirik sistemadan tashqari bakterial suzgichlar teshigidan bemalol o‘tuvchi oddiy mikroskopda ko'rinmaydigan, hujayra shakliga ega bo'lmagan mayda tuzilmalar viruslar ham bor ekan. D.I. Ivanovskiyning ilmiy tadqiqotlari viruslar borasida muhim ma‘lumotlar berdi, ana shu yangiliklarga asoslanib,1897- yilda F. Leffler bilan R Frosh oqsim (yashur) kasalligining virusindi topdilar va keyinchalik ko'p yuqumli kasalliklaming virusli etiologiyasi aniqlandi. Mikrobiologiya fanining rivojlanishida L. Paster I.I Mechnikov safdoshlari N.F. Gamaleyaning (1859-1949) ham hissasi katta. U 1892- yilda yuqumli kasallik qo'zg'atuvchisi bo'lgan bakteriyalarning virusbakteriofag faoliyati bilan tanishdi va 1917-yilda fransuz olimi D . Erel bu virus xususiyatlarini atroflicha tekshirib, uni bakteriofag deb nomladi.N.F. Gamaleya Rossiyada birinchi bakteriologiya markazi va quturish kasalligiga qarshi kurashish vazifasini bajaruvchi Paster stansiyasini I.I. Mechnikov bilan birga tashkil qildi. Uning ilmiy kashfiyodari infeksiya va immunitet muommolariga, mikroorganizmlarning o'zgaruvchanligi, toshmali terlama, chinchechak, o'lat, vabo va shu kabi kasalliklarning oldini olishga qaratilgan.
I-BOB Brutselyoz qo`zg`atuvchisining biomorfalogik tuzilishi.
Brutsellalar mayda, tayoqchasimon, uzunligi 0,6-2,5 mkm, tuxumsimon, kokksimon, diametri 0,6-1,5 mkm bo'lib, alohida, juft-juft; yoki guruh-guruh joylashadi. Qo‘y-ehki va qoramollarda kasallik qo`z:g`atuvchisi
brutsellalar, asosan, kokksimon, cho'chqalarda esa tayoqchasimon shaklga ega bo'Iadi. Brutsellyoz qo‘zg 'atuvchilari polimorf, shuning uchun ular morfologiyasi fizik, kimyoviy va biologik omillar ta`sirida o'zgaradi. Brutsellalar sporasiz, xivchinsiz, shu sababli harakatlanmaydi va kapsula hosil qilmaydi, ammo ayrim shtammlari ma`lum sharoitlarda nozik kapsulada bo`Iadi. Ular barcha anilin bo'yoqlari bilan yaxshi bo'yaladi. Gram usuli bilan esa, manfiy bo'yaladi (64-rasm). Nukleoiddagi DNKda G+S 56-58% ni tashkil etadi. Kokklar (lot. soccus – don, sharsimon mikroorganizm). Sharsimon shakllar doirasimon, ellipissimon, burchoqsimon, lansetsimon. Joylanishiga, bo‘linishiga va biologik xususiyatiga qarab: mikrokokklar, diplokokklar, streptokokklar, tetrakokklar, sarsinalar, stafilakokklarga bo‘linadi. Mikrokokklar (lot. micrococcus) – yakka, juft yoki tartibsiz joylashgan xujayralardan iborat. Ular havo, suvda saprofit tarzda hayot kechiradigan mikroorganizmlar. (Masalan, M. roseus va boshqalar). Diplokokklar (lot. diplococcus - qo‘shaloq) bitta tekslikda bo‘linib, juft kokklarni xosil etadi. Diplokokklarga minigokokk – meningitningqo‘zg‘atuvchisi, gonokokk – gonareyani qo‘zg‘atuvchilari kiradi.
1.1 Brutselyoz qo‘zg‘atuvchisining morfalogiyasi va biologik xossalari. Br. melitensis, Br. abortus, Br. suis biovarlarga bo'linadi. Morfologiyasi. Brutsellalar mayda, tayoqchasimon, uzunligi 0,6-2,5 mkm, tuxumsimon, kokksimon, diametri 0,6-1,5 mkm bo'lib, alohida, juftjuft; yoki guruh-guruh joylashadi. Qo‘y-echki va qoramollarda kasallik qo`zg`atuvchisi brutsellalar, asosan, kokksimon, cho'chqalarda esa tayoqchasimon shaklga ega bo'Iadi. Brutsellyoz qo‘zg 'atuvchilari polimorf, shuning uchun ular morfologiyasi fizik, kimyoviy va biologik omillar ta`sirida o'zgaradi.Brutsellalar sporasiz, xivchinsiz, shu sababli harakatlanmaydi va kapsula hosil qilmaydi, ammo ayrim shtammlari ma`lum sharoitlarda nozik kapsulada bo`Iadi. Ular barcha anilin bo'yoqlari bilan yaxshi bo'yaladi. Gram usuli bilan esa, manfiy bo'yaladi. Nukleoiddagi DNKda G+S 56-58% ni tashkil etadi. 0‘sishi. Brutsellalar - qat`iy aerob. Juda sekin (3-10 kunda, ayrim hollarda 15 kunda, asosan, 30 kunda) o'sadi. Oziq muhitlarga talabchan 37°C temperaturada va pH 6,8-7,4 bo'lgan oziq muhitlarda, shuningdek, vitaminlar qo'shilgan oddiy oziq muhitlarda, jigarli agar va , zardobglyukozali agar, zardobli kartoshka suvidagi agar, qonli agar, triptozazardobli agar, 5% li glitserin qo'shilgan muhitlarda yaxshi o'sadi. Jigarli agarda yumaloq, rangsiz, silliq, burtgan, S ko`rinishidagi koloniyalar, jigarli bulonda esa bir xil quyqa, cho'kmalar hosil qiladi. Ularni 10- 12 kunlik tovuq embrionining sariq xaltachasida ham o'stirish mumkin. Br.abortusning birinchi generatsiyasi 5-10% CO2 bo'lgan sharoitda yaxshi o‘sadi chunki u o 'stiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Brutsellalarning sof kulturasini ajratib olish uchun elektiv oziq muhitga ma`lum bo'yoqlar, antibiotiklar, jumladan, polimiksin-B qo'shiIadi. Brutsellalarda dissotsiatsiya natijasida koloniyalar S-shakldan R -shaklga o'tishi mumkin. L-shakldagilarham borligi aniqlangan. Brutsellalar oziq muhitlarda uzoq muddat saqlansa, ularning virulentlik xususiyati kamayadi, Vi- antigen esa yo'qoladi. Fermentativ xususiyati. Brutsellalar qandlar va oqsillarni parchalay olmaydi, jelatinani suyultirmaydi. Ayrim turlari vodorod sulfid hosil qiladi, mochevina va asparaginlarni parchalaydi, nitratlarni nitritlargacha qaytaradi. Oqsil pepton, aminokislotala ammiak va vodorod sulfid hosil qilib gidrolizlaydi.Toksin hosil qilishi. Brutsellalar endotoksin hosil qiladi, u bakteriya hujayralarining parchalanishi natijasida ajralib, allergenlik xususiyatiga ega, shu sababli teri-allergik sinamasini qo'yishda foydalanish mumkin. Antigen tuzilishi. Kastellani (1932-y.) serologik usullar bilan brutsellalarning antigen tuzilishini chuqur tekshirib, ularning barcha turlarida A, M, G va R antigenlar borligini va bu antigenlar brutsellalar tarkibida turli nisbatda bo‘lishini aniqladi. Qoramol brutsellalarida Antigen, qo`y-echkilar brutsellasida esa M -antigen ko‘p bo‘ladi. Bu antigenlar brutsella hujayrasining yuzasida joylashgan. Brutsellaning har bir turida maxsus va umumiy antigenlar mavjud. A-antigen Br.abortus, M-antigen Br.melitensis uchun maxsusdir. G-antigen Brucella urug'i uchun umumiy antigen hisoblanadi. R -antigen esa R -shaklidagi brutsellaning barcha turlarida bo‘ladi. Brutsellalar tulyaremiya va vabo vibrionlari bilan umumiy antigenlariga ega. Brutsellalarning ichak guruhidagi bakteriyalarga o'xshash haroratga chidamli O-antigen va haroratga chidamsiz, yuza joylashgan, virulent Vi-antigenlari ham mavjud. Chidamliligi. Brutsellalar tashqi muhitda ancha vaqt saqlanishi mumkin. Ular past temperaturada 4 oy saqlanadi. Suvda 90 kun, sutda 10-1 6 kun, tuproq, siydik, go'ng, xashak, yemlarda 4-5 oy, moy, pishloq, qo'y terisi va yungida 4 oygacha, go'shtda esa 20 kun yashaydi. Yuqori temperatura va dezinfeksion moddalar ta `siriga chidam siz. 60°C qizdirilganda 30 daqiqada, qaynatilganda esa bir necha soniyada, 2% li fenol eritmasi, 1 % li kreolin. 1-5% li xlorli ohak, 0,5% li lizol, 0,2% li formalin, 0,2-1 % li xloramin ta`sirida tezda o'ladi. Hayvonlarga nisbatan patogenligi. Brutsellyoz bilan qo'y, echki, qoramollar, cho'chqa, shimol bug‘usi, ot va it hamda qator kemiruvchilar (kalamush, sichqon va boshqalar) kasallanadi. U umurtqali hayvonlarning 60 dan ortiq turiga yuqishi mumkin. Kasal bo‘g‘oz hayvon bola tashlaydi yoki o'lik bola tug'adi. Hayvonlarning chiqindilari (siydigi, najasi, homila suyuqligi, qin ajralmasi), ayniqsa, echki va qo'ylarning sut mahsulotlari juda yuqumli hisoblanadi. Dengiz cho'chqachasi juda qulay tajriba hayvoni, ularga brutsulla yuqtirilganda 3 oy davomida kasallanadi va suyak-bo'g'im , tog‘ay hamda ko'zlarining qattiq jarohatlanishi oqibatida o'ladi. Kosallikning odamlardagi patogenezi. Brutsellyoz odamlarga kasal mollarning xom suti va sut mahsulotlari (pishloq, moy, tvorog, brinza), shuningdek, chala qovurilgan yoki chala pishirilgan go‘sht iste`mol qilinganda yoki ular bilan bevosita muloqotda bo‘lganda yuqadi. Mikrob organizmga, aloqa va havo-tomchi yo‘llari orqali tushadi. Bu kasbga xos kasallik bo‘lganligi uchun, asosan, veterinar, zootexnik, cho`pon, sut, mol fermalari, qushxona, pishloq tayyorlovchi korxonalar xizmatchilari, shuningdek, yung, teri qabul qiluvchilar kasallanadi. Brutsellyoz faslga bog‘liq bo‘lib, qishloq joylarda, asosan, qo‘zilatish davri, ya`ni mart-may oylarida ko`p uchraydi. Shahar sharoitida esa yil davomida uchrashi mumkin.Kasallikning yashirin davri 1-3 hafta, ba`zan bir necha oy bo‘lishi mumkin. Organizmga tushgan brutsellalar limfa tugunlarida, retikul-endotelial sistemada joylashadi, shu yerda ko'payadi va limfa yo‘llari orqali qonga o‘tadi, natijada uzoq davom etadigan bakteriyemiya holati kuzatiladi. Qon orqali brutsellalar taloq, ko'mik, limfa tugunlariga tushib ko'payadi.Odam va hayvonlarda kasallikning birinchi kunlaridanoq sekin rivojlanadigan o`ta sezgirlik,ya`ni allergiya holati rivojlanadi, bu holat kasallik davomida va bemor sog'aygandan keyin ham uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi.Brutsellyoz o‘tkir septik va surunkali kasallik bo‘lib , ko‘pincha odamlarda klinik belgilari xilma-xil tarzda surunkali kechadi. Kasallikning dastlabki davrida bemoming harorati asta-sekin ko'tarilib, 1-2 haftada 40°C gacha yetadi, so'ng pasayaboshlaydi, 4—14 kundan keyin yana qaytalaydi. Bunday holat bir necha bor takrorlanishi mumkin. Isitma chiqqanda bemorning eti uvishib qaltiraydi, darmoni quriydi, isitma pasayganda g'araq-g'araq terlaydi, badaniga turli toshmalar toshadi. Brutsellyoz surunkali kechganida jinsiy bezlar zararlanadi, natijada orxit, epididimit, ayollarda esa ofarit, mastit rivojlanishi mumkin. Ayrim hollarda infeksiya oqibatida erkak va ayollarda bepushtlik, bola tashlashlar kuzatiladi.Brutsellalar hujayra ichiga kirib yashaganligi sababli dori kor qilmaydi, ular vaqti-vaqti bilan ko‘payib qaytadan qonga tushadi, kasallik yangilanadi, shuning uchun brutsellyoz uzoq davom etadi va (qaytalanish) beradi. Kasallikning yengil, simptomsiz shakllarini aniqlash birmuncha qiyin, shuning uchun bu infeksiyaga faqat laboratoriya tekshiruvlari yordamida tashxis qo'yiladi. Odamlardagi brutsellyozning ko'p klinik belgilari bezgak, sil, revmatizm, qorin tifi va toshmali tif, Ku-isitmasi belgilariga o'xshab ketadi shuning uchun differensial diagnostika muhim ahamiyatga ega. Brutsellyozdan sog'aygan kishilarda steril konesterial
immunitet hosil bo'Iadi; hujayraviy va gumoral immunitetlar kishilarning infeksiyaga chidamliligini ta`minlaydi. Immunitet asosida makrofag va T-limfotsitlar faolligi muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, fagositoz va allergik holat brutsellalarning organizmda tarqalishiga qarshilik qiladi.Gumaral omillar (agglutinin, komplementni biriktiruvchi antitelolar) brutsellalarni tezda biriktirib oladi va organizmni mikrobdan tozalaydi, bemorning sog`ayishi davrida paydo bo'ladigan bakteriofaglar ham shunday vazifani o'taydi.
1.2 Brutselyoz kasalligi patogenizi patologik anatomiyasi.
Bakteriyalarning kirish darvozasi — terining, ovqat hazm qilish a`zolari va nafas yo`llarining shilliq qavati mikrojarohatlari hisoblanadi. Darvoza hududida va regionar limfa tugunlarining limfa yo`llarida hech qanday o`zgarish bo`lmaydi. Brutsellyozda limfadenopatiya yalpi hisoblanadi, bu mikroblarning gematogen tarqalishini ko`rsatadi. Ko`payishi va to`planishi limfa tugunlarida, ba`zan esa qonda sodir bo`ladi. Qo`zg`atuvchidan tozalanganidan keyin ham uzoq vaqt davomida organizmning sezilarli allergik reorganizatsiyasi, keskin sezilarli sekinlashgan tipdagi gipersezuvchanligi saqlanib qoladi. Brutsellyoz surunkali kechishga moyilligi bilan ajralib turadi. Kasallanishdan keyin immunitet shakllanadi, lekin uzoq saqlanmaydi (3-5 yildan so`ng qayta infektsiyalanish mumkin). Brutsellyozning klinik ko`rinishiga kasallikka sabab bo`lgan brutsella turi ham sezilarli darajada ta`sir ko`rsatadi. Brutsellyozning eng og`ir kechishi — melitensis, qolganlari kasallikning yengil shakllarga olib keladi. Brutsellyoz bilan shikastlangan a`zolar va to`qimalar mikroskop ostida tekshirilganda, sil kasalligiga juda o`xshash xarakterli granulyomalar ko`rinadi, kamdan-kam hollarda esa kazeoz nekrozga uchraydi. Mustasnolik B. suis infektsiyasi bo`lib, unda ko`pincha abstsesslar kuzatiladi. Brutsellyoz odamlarga kasal molning xom suti va sut mahsulotlari (pishloq, moy, tvorog, brinza), shuningdek, chala qovurilgan yoki chala pishirilgan go‘sht iste`mol qilinganda yoki ular bilan bevosita muloqotda bo‘lganda yuqadi. Mikrob organizmga havo-tomchi yo‘ila ri orqali tushadi. Bu kasbga xos kasallik bo‘lganligi uchun, asosan, veterinar, zootexnik, cho`pon, sut, mol fermalari, qushxona, pishloq tayyorlovchi korxonalar xizmatchilari, shuningdek, yung, teri qabul qiluvchilar kasallanadi.Brutsellyoz faslga bog‘lq boiib , qishloq joylarda, asosan, qo'zilatish davri, ya`ni mart-may oylarida ko`p uchraydi. Shahar sharoitida esa yil davomida uchrashi mumkin. Kasallikning yashirin davri 1-3 hafta, ba`zan bir necha oy bolishi mumkin. Organizmga tushgan brutsellalar limfa tugunlarida, retikul-endotelial sistemada joylashadi, shu yerda ko'payadi va limfa yo‘llari orqali qonga o‘tadi, natijada uzoq davom etadigan bakteriyemiya holati kuzatiladi. Qon orqali brutsellalar taloq, ko'mik, limfa tugunlariga tushib ko'payadi.Odam va hayvonlarda kasallikning birinchi kunlaridanoq sekin rivojlanadigan o`ta sezgirlik, ya`ni allergiya holati rivojlanadi, bu holat kasallik davomida va bemor sog'aygandan keyin ham uzoq vaqtgacha saqlajiib qoladi. Brutsellyoz o'tkir septik va surunkali kasallik bo‘lib, ko‘pincha odamlarda klinik belgilari xilma-xil tarzda surunkali kechadi. Kasallikning dastlabki davrida bemoming harorati asta-sekin ko'tarilib, 1-2 haftada 40°C gacha yetadi, so'ng pasayaboshlaydi, 4—14 kundan keyin yana qaytalaydi. Bunday holat bir necha bor takrorlanishi mumkin. Isitma chiqqanda bemorning eti uvishib qaltiraydi, darmoni quriydi, isitma pasayganda g'araq-g'araq terlaydi, badaniga turli toshmalar toshadi. Brutsellyoz surunkali kechganida jinsiy bezlar zararlanadi, natijada orxit, epididimit, ayollarda esa ofarit, mastit rivojlanishi mumkin. Ayrim hollarda infeksiya oqibatida erkak va ayollarda bepushtlik, bola tashlashlar kuzatiladi. Brutsellalar hujayra ichiga kirib yashaganligi sababli dori kor qilmaydi, ular vaqti-vaqti bilan ko‘payib qaytadan qonga tushadi, kasallik yangilanadi, shuning uchun brutsellyoz uzoq davom etadi va retsidivlar (qaytalanish) beradi. Kasallikning yengil, simptomsiz shakllarini aniqlash birmuncha qiyin, shuning uchun bu infeksiyaga faqat laboratoriya tekshiruvlari yordamida tashxis qo'yiladi.Odamlardagi brutsellyozning ko'p klinik belgilari bezgak, sil, revmatizm, qorin tifi va toshmali tif, Ku-isitmasi belgilariga o'xshab ketadi, shuning uchun differensial diagnostika muhim ahamiyatga ega.
1.3 Brutselyoz qo`zg`atuvchisining profilaktikasi epidemologiyasi.
Bemorni ko'zdan kechirganda, dastlabki kunlarda yuzi biroz qizargan bo'lsa xam, keyinchalik oqish bo'ladi, Teri oqargan, nam bo'ladi. Ayrim hollarda, izsiz yo'qoladigan, qisqa muddatli toshmalar toshadi. Periferik limfa tugunlarining kattalashishi o'ziga xos xisoblanadi. Bo'yin, qo'ltiq osti, chov bezlari kattaligi loviyadek bo'lishi mumkin, paypaslanganda og'rimaydi. Ba'zan teri ostida (ayniqsa orqada) qattiq paypaslaganda og'riydigan tuguncha -fibrozitlar paydo bo'ladi. Tomir urishi tezlashadi. Qon bosimi pasayadi. Yurak tonlari sust eishitiladi. Jigar va taloq kattalashishi brutsellozga xos alomatlardan hisoblanadi. Bu davrda bo'g'imlarda biroz og'riq bo'lsa xam, tayanch-xarakat apparati sezilarli jarohatlanmaydi. Kasallik to'g'ri davolansa, 2-3 haftadan so'ng alomatlari yo'qolib, bemor tuzalishi mumkin. Lekin, bu kasallikdan to'liq forig' bo'linganini anglatmaydi. Vaqt o'tib, turli stress omillar ta'sirida kasallik qaytalanishi yoki uning surunkali turi alomatlari paydo bo'lishi mumkin. O'z vaqtida davolanmagan yoki noto'g'ri davolangan o'tkir brutselloz doimo surunkali turga o'tadi. Ko'p xollarda brutsellozning dastlabki namoyon bo'lishi surunkali turli alomatlar bilan boshlanadi. Brutsellozning bu turida turli sistema va a'zolarning jaroxatlanishi yaqqol ifodalanadi. Surunkali brutsellozda tayanch-harakat apparati jaroxatlanishi birinchi o'rinda turadi. Bo'g'imlar, bo'g'im xaltachasi va muskullar shikastlanishi (artrit, bursit, tendovaginit, miozit) tufayli bemor kuchli og'riq sezadi, bo'g'im shishadi, harakat organlariga juda yomon ta‘ sir etadi. Bemorlarni yarim sintetik antibiotiklar, tetratsiklin, eritromitsin, streptomitsin va rifampitsilinlar bilan davolaniladi. Surunkali brutsellyozda esa vaksina va brutsellin yuboriladi. Qaytalanishlaming oldini olish uchun brutsellyozga qarshi gammaglobulin qilinadi. Ko'pincha kasallikning simptomlariga qarab davo choralari ko'riladi, ba`zan bemorlarga sanatoriy va kurortlarda davolanish tavsiya etiladi. Kasallikning oldini olishda veterinariya va sog'liqni saqlash xodimlari birgalikda umumiy va maxsus choralar ko'rishlari lozim. Bu choralar: kasallik manbaini yo'qotish; kasallikni yuqtiruvchi omillar va yuqish mexanizimiga qarshi kurashish; alohida kasallikka nisbatan chidamlikni ta`minlashdan iborat. Brutsellyoz tarqalgan joylarda bevosita mollar bilan muloqotda bo'ladigan kishilarga yuqadi. P.F.Zdorodovskiy va P.A.Vershilovalar topgan tirik (B.abortus 19-BA shtammi) vaksina bilan emlanadi. Bu vaksina ma`lum darajada asoratlar berganligi sababli, hozir brutsellalarning hujayra devoridagi oqsil-polisaxarid birikmasidan tayyorlangan kimyoviy vaksina sinovdan o'tkazilmoqda. Bakteriologik tekshiruv uchun bemorning qoni, orqa miya suyuqligi, homila suyuqligi, najasi va siydigi olinadi. Qo`zg`atuvchini ajratib olish uchun sut va sut mahsulotlari, agglutininlami topish uchun esa bemor zardobi tekshiriladi. Brutsellyoz tashxisini mikrobiologik usulda aniqlashda dastlab bemor organizmidan brutsellalarni topishga harakat qilinadi. Buning uchun bemoming venasidan 5-10 ml qon olinadi va ikkita 50-Kyu ml jigarli bulon quyigan kolbaga ekiladi. Ulardan biri Br melitensis ajratib olish uchun oddiy aerob sharoitda, ikkinchisi Br. abortus esa 10% CO2 bo'lgan sharoitda, termostatda o‘stiriladi. Brutsellaning birinchi generatsiyasi juda sekin o'sganligi uchun ekmani termostatda bir oy saqlanadi. Ammo sof kulturani olish va identifikatsiya qilish uchun har 4 -5 kunda qiyalantirilgan agarga ekiladi. Bunda brutsellalar rangsiz, tovlanuvchi, yaltiroq S - shaklidagi koloniyalar hosil qiladi. Olingan kulturalam identifikatsiya qilish uchun maxsus agglutinatsiya beruvchi zardob bilan buyum oynachasida agglutinatsiya reaksiyasi qo'yiladi va maxsus fagga nisbatan sezgirligi aniqlanadi. Brutsellalar barcha turlari qandlarni parchalash faoliyati past darajada. Ularni H,S hosil qilishi CO2 va anilin suyuqliklar ta `siriga sezuvchanligiga ko‘ra differensiatsiya qilinadi. Kasallikning 10- 12-kunidan boshlab bemor qonida ko‘p miqdorda agglutinlar to‘planadi. Ularni aniqlash uchun kengaytirilgan agglutinatsiya (Rayt) reaksiyasi qo'yiladi. Uning diagnostik titri 1:200. Ko'pchilikni tezda tekshirish uchun shisha oynachada bemorni qoni va brutsella diagnostikumi bilan Xedlson reaksiyasi qo'yiladi. Brutsellyozaga serologik tashxis qo'yishda BGAR, IFR, opsonfagosi toz reaksiya, KB reaksiyalaridan foydalaniladi. Kasallikning so'nggi davrlarida Byurnening teri-allergik sinainasi va Kumbc reaksiyalari katta diagnostik ahamiyatga ega. Byurnening teri-allergik sinamasini qo'yish uchun bilak terisi orasiga 0,1 ml brutsellin yuboriladi, 24 soatdan so'ng shu joy qizarib, shishib chiqsa, natija musbat hisoblanadi. Brutsellalarni boshqa mikroblardan ajratib olish yoki ular patologik materialda kam bo'lsa, ko'paytirish maqsadida biologik sinamadan foydalaniladi, ya‘ni tekshirilayotgan material dengiz cho'chqachalari ga yuqtiriladi va 30 kundan so'ng ularni yorib, ichki a`zolari, limfa tugunlaridan autopsiya olib maxsus oziq muhitga
ekiladi va sof kultura ajratib olinib, so`ngra identifikatsiya qilinadi. Brutsellyozdan sog'aygan kishilarda steril kinosteril immunitet hosil bo'Iadi; hujayraviy va gumoral immunitetlar kishilarning infeksiyaga chidamliligini ta`minlaydi. Immunitet asosida makrofag va T -limfotsitlar faolligi muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, fagositoz va allergik holat brutsellalarning organizmda tarqalishiga qarshilik qiladi.Gumaral omillar (agglutinin, komplementni biriktiruvchi va to‘liq antitelolar) brutsellalarni tezda biriktirib oladi va organizmni mikrobdan tozalaydi, bemorning sog`ayishi davrida paydo bo'ladigan bakteriofaglar ham shunday vazifani o'taydi. Epidemiologiya Infektsiyaning asosiy manbai va rezervuari- Qo'y, echki, qoramol va cho'chqalar. Odamlarning bug'ulardan brutsellyoz bilan kasallanish holatlari qayd etilgan. Kamdan kam hollarda infektsiyaning manbai otlar, tuyalar, patogenni sut, siydik, najas, amniotik suyuqlik bilan chiqaradigan boshqa hayvonlar bo'lishi mumkin. Brutsellyoz odamga ko'pincha mayda chorva mollaridan yuqadi, uning qo'zg'atuvchisi (B. melitensis) kasallikning og'ir shakllarining aksariyat qismini keltirib chiqaradi. Shuningdek, odam ko'pincha qoramoldan B. abortus bilan kasallanadi, ammo klinik jihatdan ahamiyatli infektsiya alohida hollarda qayd etiladi. Kasallikning kechishi engil; kasal odam boshqalar uchun xavfli emas.Asosiy epidemiologik belgilar. Brutselloz hamma joyda uchraydigan infeksiya hisoblanadi; barcha qit'alarda kasallik o'choqlari aniqlangan. Shu bilan birga, u kasallanishning aniq kasbiy tabiati bilan tavsiflanadi: chorvachilik ishchilari orasida qishloq joylarida ko'proq uchraydi. Odamlarning kasallanishi qoramol, qo'y va echkilar o'rtasidagi epizootiya bilan chambarchas bog'liq. Ba'zi hollarda brusellaning biologik moslashgan xo'jayindan boshqa hayvonlarga ko'chib o'tish ehtimoli muhim o'rin tutadi. Migratsiya ko'pincha turli hayvonlar turlarini birgalikda boqish yoki birgalikda o'tlash orqali osonlashadi. Eng katta xavf B. melitensisning qoramollarga ko'chishi bilan ifodalanadi. Ko'pincha hayvonlar bilan ishlaydigan odamlar kasallanadi: cho'ponlar, sog'uvchilar, veterinariya va zootexnika xodimlari, bakteriologik laboratoriyalar xodimlari, go'sht, so'yish sexlari, junni qayta ishlash zavodlari xodimlari. Brutselloz bilan kasallangan hayvonlarning xom go'shti, terisi, junini qayta ishlash jarayonida infektsiya paydo bo'lishi mumkin. Bunday hollarda brusellaning inson tanasiga kirib borishi teri, ko'zning shilliq pardalari, burun va og'iz bo'shlig'i orqali sodir bo'ladi. Chorvadorlarni laboratoriya tekshiruvida brutsellyoz qo'zg'atuvchilariga antitelalar bo'lgan shaxslarning 1,5-2 foizi aniqlanadi. Brutsellyozning tarqalishi hududlarda bir xil emas, asosan chorvachilik hududlarida qayd etilgan. MDH mamlakatlarida, asosan, Qozogʻiston va Oʻrta Osiyo mamlakatlarida epizootiya va brutsellyozning yuqori darajasi saqlanib qolmoqda, bu yerlardan yuqtirilgan xomashyo Ukrainaga kirib kelishi mumkin. Echki-qo'y tipidagi brutsellyozning maksimal soni bahor-yoz davriga to'g'ri keladi. Qoramoldan brutsellyoz bilan kasallanganda mavsumiylik kamroq seziladi, bu uzoq laktatsiya davri va asosan sut va sut mahsulotlari orqali yuqishi bilan izohlanadi. Brutsellyoz davrida patogenezi (nima bo'ladi?). Brucella inson tanasiga shilliq pardalar yoki shikastlangan teri orqali kirib, kirish eshigi hududida hech qanday o'zgarish qoldirmaydi. Limfogen yo'l bilan patogenlar mintaqaviy limfa tugunlariga olib kelinadi va ularda to'planadi. Infektsiyaning bu bosqichi limfogen deb ataladi va kasallikning inkubatsiya davriga to'g'ri keladi. Uning davomiyligi har xil bo'lishi mumkin va patogenlar (infektsion doza) faolligi va tananing himoya kuchlari nisbatiga bog'liq. Brusellaning limfa tugunlarida uzoq muddatli saqlanishi bilan tananing immunologik qayta tuzilishi sodir bo'ladi, serologik reaktsiyalarda aniqlangan antikorlar to'planadi, brutsellin bilan terining allergik testi ijobiy bo'ladi, ammo klinik ko'rinishlar rivojlanmaydi (birlamchi yashirin faza). Undan keyin gematogen faza (gematogen drift fazasi) keladi. Bakteremiya va endotoksinemiya rivojlanadi, o'tkir brutsellyozning klinik belgilari paydo bo'ladi. Bu namoyishlar endotoksin va toksik-allergik reaktsiyalar ta'sirida avtonom nerv tizimining funktsional buzilishlari bilan bog'liq Brutsellyozning belgilari Inkubatsiya davri 1-4 haftaga teng, ammo yashirin infektsiyaning rivojlanishi bilan 2-3 oygacha uzaytirilishi mumkin. G.P.ning umumiy qabul qilingan tasnifiga asoslangan zamonaviy klinik tasnifga ko'ra. Rudnev, o'tkir (1,5 oygacha davom etadigan), subakut (4 oygacha), surunkali (4 oydan ortiq) va qoldiq (oqibatlar klinikasi) shakllari mavjud. O'tkir brutsellyoz. U asta-sekin (ko'pincha qariyalarda) yoki tez rivojlanishi mumkin. Kasallikning turli davrlarda (bir necha kundan bir necha haftagacha) bosqichma-bosqich boshlanishi bilan bemorlar bezovtalik, charchoq, uyqu buzilishi, ishlashning pasayishi, bo'g'imlarda, turli mushak guruhlarida va belning pastki qismida og'riqlar haqida shikoyat qiladilar. Tekshiruv paytida subfebril holat qayd etiladi, ba'zida mikropoliadenopatiya turi bo'yicha periferik limfa tugunlarining ko'payishi kuzatiladi. Kelajakda intoksikatsiya belgilari asta-sekin o'sib boradi, tana harorati ko'tariladi, titroq va kuchli terlar paydo bo'ladi, jigar va taloq kattalashadi. Tez rivojlanishi bilan o'tkir brutsellyoz kasallikning dastlabki 1-2 kunida tana haroratining yuqori raqamlarga (39 ° C va undan yuqori) ko'tarilishi bilan namoyon bo'ladi. Remitant, to'lqinli yoki intervalgacha xarakterdagi isitma kuchli titroq bilan birga keladi va kuchli terlash bilan yakunlanadi. Febril reaktsiya odatda bir necha kun davom etadi, lekin to'lqinga o'xshash xarakterga ega bo'lib, 3-4 haftagacha uzaytirilishi mumkin. Shu bilan birga, aksariyat hollarda o'rtacha intoksikatsiya tufayli bemorlarning sog'lig'i yuqori tana harorati va sezilarli ob'ektiv o'zgarishlar fonida ham nisbatan qoniqarli bo'lib qolmoqda. Brutsellyozga xos bo'lgan bu klinik xususiyat ko'pincha kasallikning differensial tashxisida qiyinchiliklar tug'diradi. Bemorlar bosh og'rig'i, hissiy beqarorlik, asabiylashish, uyqu buzilishi, mushaklar va bo'g'imlarning og'rig'idan shikoyat qiladilar. Isitma balandligida qaralganda, yuz va bo'yin giperemiyasi, magistral va ekstremita terisining rangsizligi qayd etiladi. Periferik limfa tugunlari, ayniqsa bachadon bo'yni va aksillar, hajmi biroz kattalashadi, palpatsiya paytida biroz og'riqli bo'lishi mumkin. Brutsellyozning erta klinik belgisi hisoblangan mikropoliadenopatiya so'nggi paytlarda kamdan-kam uchraydi (20-25% dan ko'p emas). Ba'zida teri osti to'qimasida, lekin ko'pincha mushaklar va tendonlar sohasida og'riqli zich tugunlar yoki no'xatdan kichik tovuq tuxumigacha bo'lgan tugunlarni paypaslash mumkin - fibrozit va selulit, garchi ularning ko'rinishi bo'lsa ham, bemorlar brutsellyozning keyingi, subakut shakliga ko'proq xosdir. Jigar va taloq kattalashgan, palpatsiyaga sezgir. 10-15% hollarda, kasallikning o'tkir davrida, tayanch-harakat tizimi, jinsiy a'zolar va periferik asab tizimining organ lezyonlari mos keladigan fokal simptomlar bilan rivojlanadi. Brutsellyozning og'irligi ko'p jihatdan patogenning turiga (uning virulentligiga) bog'liq. Odatda, B.abortus keltirib chiqaradigan kasalliklar B.melitensisga qaraganda engilroq. Subakut shakli. Bu qaytalanuvchi kurs bilan tavsiflanadi. Har xil zo'ravonlik va davomiylikdagi harorat reaktsiyasi bilan (odatda bir necha kun) isitma davrlari apireksiya davrlari bilan almashinadi. Ko'tarilish paytida haroratning egri chizig'i tartibsiz bo'ladi, harorat darajasi kun davomida ham sezilarli tebranishlarga duchor bo'ladi. Bemorlar juda ko'p turli xil shikoyatlarni bildiradilar. Mushaklar, suyaklar va bo'g'imlarda diffuz og'riqlar, paresteziya, tushkun kayfiyat bilan bezovtalanadi. Uyqu yomonlashadi, mushaklar kuchsizligi rivojlanadi, quruq og'iz, chanqoqlik va ichqotishi paydo bo'ladi. Bemorlarni tekshirganda ko'pincha fibrozit va selulit aniqlanadi. Yurak-qon tomir tizimi tomonidan nisbiy bradikardiya isitma balandligida va tana harorati normal bo'lgan davrda engil taxikardiya, yurak tovushlari bo'g'iq bo'lgan davrda qayd etiladi. Og'ir holatlarda yuqumli-allergik miokardit, endokardit va perikardit belgilari aniqlanishi mumkin. Nafas olish organlarining patologiyasi kamdan-kam hollarda aniqlanadi (kataral tonzillit, faringit, bronxit, bronxopnevmoniya). Ovqat hazm qilish organlaridagi o'zgarishlar funktsionaldir, bu bemorlarning shikoyatlarida namoyon bo'ladi. Og'ir holatlarda meningizm va sekin seroz meningit rivojlanishi mumkin. O'tkir brutsellyozga qaraganda ko'proq organlarning shikastlanishi va allergik reaktsiyalar (ekzantema, dermatit, terining sirt tomirlaridan reaktsiyalar va boshqalar) rivojlanadi. Avvalo, mushak-skelet tizimining shikastlanishi kuzatiladi: artrit va poliartrit, sinovit, bursit, tendovaginit va boshqalar. Jinsiy hududning tipik lezyonlari - erkaklarda, orxit va epididimit, ayollarda, hayz davrining buzilishi, endometrit, spontan abortlar. Asab tizimining shikastlanishi pleksit, ischioradikulit shaklida o'zini namoyon qilishi mumkin. Surunkali brutsellyoz. Klinik ko'rinishlarning o'zgaruvchanligi va relaps kursi bilan tavsiflanadi. Harorat reaktsiyasi va intoksikatsiyaning boshqa ko'rinishlari zaif yoki o'rtacha darajada aniqlanadi. Kuchlanish davrlari remissiyalar bilan almashtiriladi, ularning davomiyligi 1-2 oyga etishi mumkin. Yangi jarayonlar sodir bo'lganda buzilish kuzatiladi. Surunkali brutsellyozning klinik ko'rinishida turli organlar va tizimlarning o'choqli shikastlanishlari ustunlik qiladi. Tayanch-harakat tizimidagi o'zgarishlarning belgilari periartikulyar to'qimalarning tez-tez ishtirok etishi (periartrit), bursit, tendovaginit, periostit, perixondrit bilan takrorlanuvchi, uzoq muddatli artritning rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Lomber-sakral mintaqada va tirsak bo'g'imlari ustidagi tipik fibrozit va selulit. Orqa miyaning turli qismlarining shikastlanishi kuchli og'riqlar, harakatlarning cheklanishi, deformatsiyalar va halokatli o'zgarishlar bilan namoyon bo'ladi. Asab tizimining lezyonlari radikulit, pleksit, qovurg'alararo nevralgiya, eshitish va ko'rish nervlarining nevritlari va sezuvchanlik buzilishi shaklida namoyon bo'ladi. Kamdan kam hollarda meningoensefalit, diensefalik sindrom rivojlanishi mumkin. Avtonom nerv sistemasidagi o'zgarishlar giperhidrozni, vegetativ-qon tomir distoni hodisalarini keltirib chiqaradi. Ko'pincha nevrozlar va reaktiv holatlar shakllanadi (bemorlarning "qiyin xarakteri"). Urogenital patologiya erkaklarda orxit va epididimit, ayollarda oophorit, salpingit, endometrit va hayz davrining buzilishi bilan namoyon bo'ladi. Abort qilish, dismenoreya, bepushtlik bilan tavsiflanadi. Surunkali brutsellyozda ko'pincha organlarning murakkab lezyonlari (aralash shakl) rivojlanadi. Surunkali faol brutsellyoz 2-3 yilgacha, takroriy infektsiya bilan esa ancha uzoq davom etishi mumkin. Uning surunkali faol bo'lmagan shaklga o'tishi yangi o'choqlarning shakllanishi va intoksikatsiyasining yo'qligi, funktsional buzilishlarning ustunligi, sarum antikorlarining uzoq muddatli saqlanishi va ijobiy teri-allergik test (Burne testi) bilan tavsiflanadi. Brutsellyozning oqibatlari (qoldiq brutselloz). Ular inson tanasida patogen yo'qligida davom etadi. Qoldiq ta'sirlar, asosan, immunoallergik qayta qurish va avtonom nerv tizimining buzilishlari tufayli funktsional xususiyatga ega: terlash, asabiylashish, neyropsik sohadagi o'zgarishlar, artralgiya va ba'zan subfebril holat. O'tkir brutsellyozda etiotrop terapiya samarali bo'ladi; subakut va surunkali shakllari bo'lgan bemorlarda jarayon faollashganda kamroq ta'sir kuzatiladi. Ikkita antibiotikni buyurish maqbul deb hisoblanadi, ulardan biri hujayra membranasiga kirib borishi kerak. Kontrendikatsiyalarni (15 yoshgacha bo'lgan bolalar, homiladorlik, laktatsiya, epilepsiya) hisobga olgan holda quyidagi kombinatsiyalardan birini qo'llang.
- Rifampitsin (600-900 mg / kun) va doksisiklin (200 mg / kun) og'iz orqali uzluksiz kursda, kamida 6 hafta davom etadi. Relaps bo'lsa, davolash kursi takrorlanadi.
- Doksisiklin (kuniga 2 marta 100 mg) 3-6 hafta va streptomitsin (1 g mushak ichiga kuniga 2 marta) 2 hafta. Bu kombinatsiya avvalgisidan ko'ra samaraliroq, ayniqsa spondilitda, ammo ishlatiladigan dorilar juda zaharli.
- Ofloksatsin (kuniga 2 marta 200-300 mg) og'iz orqali va rifampitsin yuqorida ko'rsatilgan dozalarda. Giyohvand moddalarni iste'mol qilish muddati bemorlar tomonidan ularning iste'mol qilinishini kuzatishning maqsadga muvofiqligini tushuntiradi. Brutsellyozni kompleks davolashda detoksifikatsiya qiluvchi vositalar ulardan foydalanishning umumiy tamoyillari bo'yicha ATP, metionin, engil immunostimulyatorlar (dibazol, pentoksil, timalin va boshqalar) qo'llaniladi. Keng qo'llaniladigan yallig'lanishga qarshi preparatlar - steroid bo'lmagan yallig'lanishga qarshi preparatlar (indometazin, brufen va boshqalar). Og'riq (nevrit, nevralgiya, vegetativ tabiatning og'rig'i) uchun simptomatik terapiya novokainning 1% eritmasi bilan novokain blokadalari shaklida, ortib borayotgan dozalarda novokainning 0,25% eritmasini tomir ichiga yuborish shaklida amalga oshiriladi. Glyukokortikoidlarni qo'llash juda ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilishi kerak. Ularni tayinlash markaziy asab tizimining shikastlanishi (meningit, meningoensefalit), shuningdek, aniq yallig'lanish o'zgarishlari (orxit, nevrit va boshqalar) va boshqa yallig'lanishga qarshi dorilarning ta'sirining yo'qligi bilan majburiydir. Terapevtik (o'ldirilgan) brutselloz vaktsinasi so'nggi yillarda bemorlarni davolash uchun kamroq va kamroq qo'llanilmoqda, chunki u immunitetni susaytirishi, relapslar ehtimolini oshirishi, otoimmun reaktsiyalar va uning tarkibidagi balast moddalariga reaktsiyalarni keltirib chiqarishi mumkin. Surunkali shaklda va qoldiq brutsellyozda barqaror remissiya davrida fizioterapiya mashqlari, fizioterapiya va kurort davolash (UHF, kvarts, kerosin ilovalari, radon vannalari) buyuriladi. Brutsellyozning oldini olish
Epidemiologik nazorat epizootik va epidemik vaziyatni baholash natijalariga ko'ra. Shu munosabat bilan brutsellyozga qarshi kurash tadbirlarini tashkil etish va o`tkazishda hayvonlar va odamlar o`rtasida kasalliklarni aniqlash va ularning paydo bo`lishining xavf omillarini baholash bo`yicha veterinariya-sanitariya-epidemiologiya xizmatlarining o`z vaqtida ma`lumot almashishi muhim o`rin tutadi. Brutsellyozning oldini olish va unga qarshi kurashish qishloq xoʻjaligi hayvonlarining brutselloz bilan kasallanishini kamaytirish va bartaraf etishga qaratilgan veterinariya-sanitariya va tibbiy-sanitariya tadbirlari majmuasini amalga oshirishga asoslangan. Noqulay hududlardagi hayvonlarning chorva mollari kasal hayvonlarni o`z vaqtida aniqlash va ularni yo`q qilish maqsadida serologik va allergologik tekshiruvlardan foydalangan holda brutsellyoz bo`yicha tizimli tekshiruvdan o`tkazilishi kerak. Yordamchi chora sifatida brutsellyoz uchun endemik hududlarda hayvonlarda brutsellyozning faol immunoprofilaktikasi tirik vaksinani kiritish orqali amalga oshiriladi. Emlashlar, shuningdek, chorvachilikda doimiy va vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, go'shtni qayta ishlash korxonalari ishchilari tomonidan amalga oshiriladi. Xom ashyo va chorvachilik mahsulotlarini zararsizlantirish, sut va sut mahsulotlarini qaynatish va pasterizatsiya qilish va boshqa tadbirlar katta ahamiyatga ega. Chorva mollari saqlanadigan binolarga alohida e'tibor berilishi kerak. Go'ngni olib tashlash yoki abort qilingan homila va yo'ldoshni olib tashlashdan keyin xonani 20% oqartiruvchi eritma, 2% formaldegid eritmasi yoki sovun-kreozol aralashmasining 5% eritmasi bilan dezinfektsiya qilish kerak. O'smirlar, homilador ayollar va surunkali kasalliklarga chalingan shaxslar hayvonlarni parvarish qilishda ishlashga ruxsat etilmaydi. Hayvonlar bilan ishlashga ruxsat berilgan barcha shaxslar kiyim-kechak bilan ta'minlanishi kerak, shuningdek, dezinfektsiyalash vositalaridan foydalanish qobiliyati ham zarur. Shaxsiy gigiena qoidalariga qat'iy rioya qilish katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, hayvonlar bilan ishlashga jalb qilingan xodimlarning tizimli profilaktik tekshiruvi (yiliga kamida bir marta) o'tkaziladi. Brutsellyoz uchun noqulay bo'lgan fermer xo'jaliklarining hayvonlarning tuklaridan foydalangan holda, xom sut va pishirilmagan pishloq va oq pishloq iste'mol qilishning zarari haqida tushuntirish ishlari muhim rol o'ynaydi. Epidemiyaga qaratilgan tadbirlar Bemorlarni kasalxonaga yotqizish faqat klinik ko'rsatkichlar bo'yicha amalga oshiriladi, chunki kasal odam epidemiologik xavf tug'dirmaydi. Bemorni dispanser kuzatuvi klinik tuzalgandan keyin 2 yil ichida amalga oshiriladi. Kasal hayvonlar bilan aloqada bo'lgan shaxslar klinik va laboratoriya tekshiruvidan o'tkaziladi, 3 oydan keyin takrorlanadi. Favqulodda profilaktika sifatida rifampitsin (kuniga 2 marta 0,3 g), doksisiklin (kuniga 0,2 g 1 marta), tetratsiklin (kuniga 3 marta 0,5 g) 10 kun davomida og'iz orqali buyuriladi.
II- BOB Kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlarni o`qitishda grafikli organezerlarni qo`llash.
-Darsning maqsadi.
a)Ta`limiy. Talabalarga kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlar haqida umumiy tushuncha berish.
b)Tarbiyaviy maqsad.Talabalarga mikroorganizmlarning tuzilishi, morfologiyasi, biologiyasi, fiziologik va biokimyoviy xossalari, ularning tabiatda tarqalish qonuniyatlari, qishloq va xalq xo`jaligidagi ahamiyati va hozirgi vaqtda seleksiya va urug`chilik, chorvachilik va o`simlikshunoslikdagi dolzarb muammolarni, mikrobiologik sanoat, jumladan, veterinariya sohasida yangi preparatlar olish va ularni ishlatish texnologiyalarini o`rgatishdan iborat.
c) Rivojlantiruvchi.Talabalarni darslik bilan ishlash qo`shimcha adabiyotlardan foydalanish enternet ma`lumotlaridan foydalanish va mustaqil ishlash ko`nikmalarni rivojlantirish.
Darsga kerakli jihozlar.
Kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizlarga oid plakat, slayt, kadaskop.
Darsda qo`llaniladigan metodlar:
Test, Zanjir, Aqliy hujum.
Darsning borishi.
- Tashkiliy qism: Salomlashish sinf holatini kuzatish, davomatni so`rash.2 min
-O`tilgan mavzuni so`rash 15 -16 min.
1) Test metodi.
1)Mikrobiologoya so`zing ma`nosi?
a) Lotin tilida mikrobiologiya - micros mayda, bios-hayot logis fan.
b) Inglis tilida mikros mayda bios hayot.
c) Fransuz tilidan olingan bo`lib bios hayot degan ma`noni anglatadi.
d) a va b javoblar.
2) Miqdor jihatdan hujayra tarkibini necha % ini suv tashkil qiladi.
a) 75-85%
b) 80-90%
c) 20-30%
d) 40-50%
3) Quruq moddalar ulushiga qanday organik va mineral birikmalar kiradi.
a) Oqsil, nuklein kislota.
b) Uglevod mineral tuzlar.
c) Yog` anorganik moddalar.
d) a va b javoblar
4) Tashqi ko`rinishi jihatdan bakteriyalar nechta ko`rinishga ega.
a) 4
b) 3
c) 5
d) 2
5) Qaysi olim kuydirgi qo`zg`atuvchisida sun`iy yo`l bilan qaytmas o`zgarishlar hosil qildi va shu kasalliklardan saqlaydigan vaksinalar ishlab chiqdi.
a) Lui Paster
b) N.F Gamoleya
c) N.Gryu
d) R. Guk.
1) a 2) a 3) a 4)a 5) a
2. Zanjir metodi.
Immunitet.-??
Immunitet-?? 1.Immunologiya fannni rivojlantirishda Lui Paster,I. I. Mechnikov, Ru.Bering, L.S.Senkovskiy, G.N.Gabrichevskiy, Borde, Erlix va boshqalar o`z xissalarini qo`shganlar. 2.Immunitet turlari va shakllarining turli klassifikatsiyasi ma`lum. Shulardan eng oddiy klassifikatsiyaga muvofiq: tabiiy imunitet (buning tug`ma turga aloqador turi va hayot davomida orttirilgan turi ma`lum) .3. Sun`iy immunitet (buni vaksinatsiyadan keyin paydo bo`ladigan aktiv immunitet va organizmga shifobaxsh zardoblar yoki gamma globulinlar yuborilganidan keyin hosil bo`ladigan passiv immunitet) dir.4. Tabiiy immunitet. Bu immunitetnnng tug`ma turi, kasallikka berilmaslikni vujudga keltiradi. U organizmning biologik xusuyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, odamlar qoramol o`lati, tovuq vabosi va boshqa kasalliklar bilan kasallanmaydi. 5. Tug`ma immunitetda hujayralarda ro`y beradigan bioximiyaviy jarayonlar katta
ahamiyatga ega. Odam yuqumli kasallik bilan kasallanib bo`lganidan so`ng uning organizmida immunitet paydo bo`ladi, bu hayotda orttirilgan turidir.Immunitetning bu turi nasldan naslga o`tmaydi. Masalan, odam bir marta ko`k-yo`tal, qizamiq, tulyaremiya bilan kasallanganidan keyin hosil bo`lgan immunitet umr bo`yi saqlanadi. Lekin ba`zi bir kasalliklardan keyin hosil bo`lgan immunitet uzoq muddatli bo`lmaydi va organizm bir necha marta og`rishi mumkin. 6. Masalan, A tipdagi virusdan paydo bo`lgan grippdan so`ng immunitet 1-2 yil, V tipdagi virusdan paydo bo`lgan grippdan so`ng 3-6 yil davom etadi. 7. Gripp virusining shtammlarining ko`pligi, ularni doimo o`zgarib turishi bir shtamga xosil bo`lgan immunitet boshqa shtamdan saqlay olmaydi. Gripp virusidagi neyraminidazani va gemagglyutinini 10 dan ortiq varinatlari bo`lib, biriga H1N1 varianti H2N2 variantidan saqlay olmaydi.
3. Aqliy hujum metodi.
1) Mikrobiologiya fanining maqsadi.
2) Mikrobiologiya fanining vazifasi.
3) Bakterialarning morfologiyasi va tuzilishi haqida ma`lumot bering.
4) Mikroorganizmlarning morfologiyasi nima.
5) Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi.
Javoblari:
1) Talabalarga mikroorganizmlarning tuzilishi, morfologiyasi, biologiyasi, fiziologik va biokimyoviy xossalari, ularning tabiatda tarqalish qonuniyatlari, qishloq va xalq xo`jaligidagi ahamiyati va hozirgi vaqtda seleksiya va urug`chilik, chorvachilik va o`simlikshunoslikdagi dolzarb muammolarni, mikrobiologik sanoat, jumladan, veterinariya sohasida yangi preparatlar olish va ularni ishlatish texnologiyalarini o`rgatishdan iborat.
2) Bakalavrlarni fanining maqsad va vazifalari bilan tanishtirish; fanining rivojlanish tarixi, A.V.Levenguk, A.Paster, R.Kox, S.N.Vinogradskiy, V.Omelyansk, N.A.Krasil`nikov va boshqalarning mikrobiologiya sohasidagi ishlari, hozirgi zamon mikrobiologiyasi rivojlanishining ustivor yo`nalishlari. mikroorganizmlarni o`rganish usullari, oziqlanishi, nafas olish, ko`payishi, mikroorganizmlarni klassifikasiyasi, genetika asoslari, mikroorganizmlarning ekologiyasi va ularning tabiatda moddalar almashinuvidagi ahamiyati mikrobiologiyasi, mikrobiologik sintezlarni o`rganadi. Umumiy mikrobiologiya o`quv fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalari doirasida bakalavr: Mikroorganizmlarning anatomiyasi oziqlanishi nafas olishlari ularning bijg`ish jarayonlarida ishtirok etishlarini irsiyat va o`zgaruvchailik mikroorganizmlarni roli, seleksiya va urug`chilik, chorvachilik va o`simlikshunoslikdagi dolzarb muammolarni, mikrobiologik sanoat, jumladan, veterinariya sohasida yangi preparatlar olish va ularni ishlatish texnologiyalari haqida tasavvurga ega bo`lishi;
3)Mikroorganizmlarning shakli ham, o`lchamlari ham doimiy emas. Ularning bu o`zgarishlari modifikatsion bo`lib, nasldan-naslga berilmaydi. Tashqi sharoit nisbatan turg`un bo`lsa, ularning evolyusion jarayon natijasidagi shakli saqlanib qolinadi. Tashqi ko‘rinishi jihatida bakteriyalar 4 ta ko‘rinishda bo‘ladilar: sharsimon (kokklar), tayoqchasimon (bakteriyalar, batsillalar, klostridiylar), buralgan (vibrionlar, spirillalar, spiroxetalar), ipsimon(xlamidobakteriyalar).Bakteriya tuzilishi jihatidan o‘simlik va hayvon xujayrasidan farq qiladi. Prokariotlar – gaploid organizmlar, odatda ularda bitta gen mavjud bo‘lib, sitoplazmadan maxsus membrana bilan ajralmagan, ularda mitoxondriya va Goldji apparati yo`q. Bakteriya qobiq, sitoplazma, nukleoid, har xil kiritmalar va boshqalardan iborat.
4)Kokklar (lot. soccus – don, sharsimon mikroorganizm). Sharsimon shakllar doirasimon, ellipissimon, burchoqsimon, lansetsimon. Joylanishiga, bo`linishiga va biologik xususiyatiga qarab: mikrokokklar, diplokokklar, streptokokklar, tetrakokklar, sarsinalar, stafilakokklarga bo`inadi. Mikrokokklar (lot. micrococcus) – yakka, juft yoki tartibsiz joylashgan xujayralardan iborat. Ular havo, suvda saprofit tarzda hayot kechiradigan mikroorganizmlar. (Masalan, M. roseus va boshqalar). Diplokokklar (lot. diplococcus - qo`shaloq) bitta tekslikda bo`linib, juft kokklarni xosil etadi. Diplokokklarga minigokokk – meningitning qo`zg`atuvchisi, gonokokk – gonareyani qo`zg`atuvchilari kiradi.
5) Mikroorganizmlar tashqi muhitda keng tarqalgan. Ular tuproqda, suvda, havoda, odam va hayvon organizmlarida uchraydi. Mikroor- ganizmlar moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi. Ular tashqi muhitdagi turli sharoitga moslanish xossasiga ega va turli miqdorda uchrashi mumkin. Har bir obyekt o`ziga xos xarakterga, mikrofloraga ega. Mikroorganizmlar haqidagi bilimimiz yuqumli kasalliklar tarqalishi va ularni yo`qotish imkonini beradi. Ma‘lumki, mikroorganizmlarning hayot faoliyati tashqi muhit bilan chambarchas bog‘likdir. Tashqi muhit faktorlari turli-tuman bo‘lib, ularni uch gruppaga ajratish mumkin: I. Fizik faktorlar: temperatura, namlik, yorug‘lik, eritmalar konsentratsiyasi va boshqalar.II. Ximiyaviy faktorlar: muhitning, oksidlanpsh va qaytarilish sharoiti, turli ximiyaviy moddalarning ta`siri. III. Biologik faktorlar: mikroorganizmlar orasidagi antagonizm, simbioz, metabioz, antibiotiklarning ta`siri, vitaminlar, faglar va boshqa faktorlar. Mikroorganizmlarga temperaturaning ta`siri. Mikroorganizmlar yuksak o`simliklarga qaraganda temperaturaga ancha chidamli bo`ladi. Masalan, Qo`ruqchilik saprofit bakteriyalar 20° dan 35° gacha temperaturada rivojlana oladi, patogen mikroorganizmlar esa 36-37° da rivojlanadi. Bundan yuqori temperaturada ular nobud bo`ladi. Mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun temperatura 3 nuqtada bo`lishi mumkin: minimum, optimum va maksimum nuqtalari. Optimum nuqtasi eng kulay bo`lib, bunday temperaturada mikroorganizmlar tez ko`payadi va yaxshi rivojlanadi, minimum va maksimum nuqtalari esa ancha chegaralidir.
Yangi mavzuni o`rganish.
Mavzu: Kasallik qo`zg`atuvchi mikroorganizmlarning faoliyati.
Mikroorganizmlarni ma`lum bir sistematikaga (tasnifga) solish uchun quyidagilar e`tiborga olinadi: Shakli va o`lchami; Xarakati (xivchinlarning bor-yo`qligi va joylashishi); Kapsulasining bor-yo`qligi; Endospora xosil qilishi; Gram usulida bo`yalishi; Moddalar almashinuvining o`ziga xosligi; Energiya olishi; Tashqi muhit bilan aloqasi.Molekulyar biologiyaning yutuqlari evaziga mikroorganizmlarning genotip xususiyatlarini o`rganish mumkin bo`ldi. Bunda mikroorganizm nukleotid tarkibi, purin va pirimidin asoslarining bir-biriga nisbati o`rganiladi va ikki guruhga kiruvchi mikroorganizmlarning farqlari aniqlanadi. Mikroorganizmlarning oziqlanishi va nafas olishi. Barcha mikroorganizmlarning oziqlanish, nafas olish, bo`linib ko`payish jarayonini amalga oishirish uchun oziq moddalar zarur. Mikroorganizmlar energiya manbai va oziq modda sifatida turli xil organik moddalar va noorganik birikmalardan foydalaniladi, shuningdek, normal hayot kechirish uchun ularga mikroelementlar va o`sish omillari talab qilinadi. Mikroorganizmlarning nafas olishi (yoki biologik oksidlanish) biokimyoviy jarayonning yig`indisi hisoblanadi, natijada mikrob hujayrasining hayoti uchun zarur bo`lgan energiya ajraladi. Barcha fiziologik jarayonlarda mikroorganizmlarning harakatlanishi, o`sishi, bo`linib ko`payishi, spora va kapsula hosil qilishi, toksinni ishlab chiqarishi faqat energiyaning quyilib kelishi natijasidagina vujudga kelishi mumkin. Mikroorganizmlar turli xil kimyoviy birikmalari, uglevodlar (ko`pincha glukozalarni), spirtlar, organik kislotalar, yog`lar va boshqalarni oksidlashi natijasida energiya hosil qiladi. Oksidlanishning ma`nosi shundan iboratki, oksidlanuvchi moddalar elektronlarni beradi, tiklanuvchi esa uni qabul qiladi. Mikroorganizmlarning genetikasi. Mikroorganizmlarda ham, xuddi boshqa tirik jonivorlardagi kabi, muayyan turga xos belgilar nasldan-naslga o`tadi. Lekin tashqi muhit ta‘siri ostida bir turdagi morfologik, fiziologik xossalar o‘zgarishi mumkin. Masalan, Lui Paster kuydirgi qo‘zg‘atuvchisida sun‘iy yo‘l bilan qaytmas o‘zgarishlar hosil qildi va shu kasalliklardan saqlaydigan vaksinalar ishlab chiqdi. N.F.Gamaleya oziqa muhitiga litiy xlorid qo‘shilganida, vabo vibrionining morfologiyasi o‘zgarishini kuzatdi. Bu misollar yashash sharoitiga qarab, mikroorganizmlar o‘z xossalarini o‘zgartira olishini ko‘rsatadi. Irsiyat bilan o‘zgaruvchanlik bir-biri bilan chambarchas bog`liq ikki jarayon bo`lib, tiriklikning asosini tashkil etadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarning irsiy xususiyatlari va o`zgaruvchanligi boshqa organizmlarnikiga qaraganda yaxshi o`rganilgan. Barcha tirik organizmlar yig`indisi, planetamizning biomassasini tashkil etadi. Biosfera - yer qobig`ining tiriklik bo`lgan ustki qavatidir. Biosferada esa o`simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, odamlarning geologik faoliyati namoyon bo`ladi. Biosferaning yuqori chegarasi 10 km bo`lsa, u butun quruqlikni, pastliklarni o`z ichiga oladi, okeanlardagi chegarasi 4-10 km chuqurlikkacha tushadi. Biosfera biomassasini ko`paytirishda o`simliklar, hayvonlar vamikroorganizmlarning ahamiyati katta.V.I.Vernadskiy fikricha, tog` jinslarining o`zgarishida mikroorganizmlar kuchli agentlardan biri bo`ladi, chunki juda tez ko`payishi, ko`p mikdordagi moddalarni o`zgartirib, hayot uchun zarur bo`lgan energiyadan foydalanishi bilan xarakterli. Masalan, temir bakteriyalari 1g tanasini qurish uchun 464 g GeSO3 ni, ammonifikatorlar 20 g NH3, nitrifikatorlar 72 g HNO2 ni oksidlashi kerak bo`ladi. Achitqi zamburg`larr bir necha yuz tonnalab maxsulotlarni o`zgartirib, spirtga aylantiradi. Spirtli bijg`ish jarayoni bijg‘ish jarayoni har xil taksonomik guruhlarga mansub bo‘lgan mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladi. Biotexnologiyaning asosiy vazifalaridan biri, tirik mikroorganizmlarga xos bo‘lgan ochiq yoki yopiq tizimdagi biotexnologik jarayonlardan sanoat sharoitida foydalanishdan iboratdir. Spirtli bijg`ish, u yoki bu mahsulotni qayta ishlashni natijasida spirtga aylanadigan biotexnologik jarayondir. Bijg`ish, hujayrada sodir bo`ladigan modda almashinuvini energetikasi bilan chambarchas bog`liqdir. 1861 yilda L.Paster spirtli bijg`ishni achitqi zamburug`arining faoliyati bilan bogpliqligini o`rgangandan keyin bu jarayon biologik jarayon sifatida qaraladigan bo`ldi. Byuxner va Xan tomonidan spirtli bijg`ish jarayonini o`rganilishi bijg`ish jarayonining tabiati haqida zamonaviy tasavvurni paydo bo`lishiga olib keldi. Ammonifikatsiya jarayoni yer yuzidagi barcha tirik organizmlar qachonlardir o`lik materiyadan hosil bo`lgan, shu bilan birga o`lik materiyadan keskin farq qiladi, lekin u bilan doim munosabatda bo`ladi. Ya`ni jonsiz va jonli tabiatdagi o`zgarishlar doimiy va uzluksizdir, moddalar bir holatdan ikkinchi holatga o`tib turadi, organik moddalar hosil bo`ladi, ular yana parchalanib turadi. Bu moddalarning kichik biologik aylanish doirasidir. Bu doirada tirik moddani tashkil etgan ximiyaviy elementlardan S, N, S, R ning tabiatda aylanishi muxim ahamiyatga ega, chunki bu elementlar oqsil tarkibiga kiradilar. O`simliklar atmosferadagi erkin azotni va organnk moddalar tarkibidagi azotni o`zlashtira olmaydi. Ular faqat mineral holdagi azotli birikmalardan: ammoniyli va azotli tuzlardan. foydalanadilar, xolos. Agar podzol tuproqlar haydalma qatlamining 1 gektarida 6000 kg azot bo`lsa, shundan o`simliklar o`zlashtira oladigani 1% ni tashkil etadi. Lekin bu azot, ekinlardan hatto bir marta yaxshi hosil olish uchun ham yetmaydi. O`simliklar va hayvonlar qoldig`ida juda ko`p miqdorda organik moddalar bo`ladi. Ularning mineral moddalarga aylanishi o`simliklarning azot bilan oziqlanishi uchun muxim ahamiyatga ega. Oqsillarning chirishi jarayonida NH3 hosil bo`lgani uchun ammonifikatsiya jarayoni deyiladi. Chirish jarayoni aerob va anaerob sharoitda boraveradi, lekin aerob sharoitda tezlashadi. Chirituvchi mikroorganizmlar gruppasiga xilma-xil bakteriyalar misol bo`ladi. Anaeroblardan eng keng tarqalgani tayoqcha shaklida, uzunligi 5-6 nm, diametri 0,6-0,8 nm, peritrixa tipda xivchinlangan, spora hosil qiladigan, hujayrasi baraban tayoqchasi shaklidan bakteriyalardir. Bunday bakteriyalar asosan oqsillarni parchalaydilar. Patogen chirituvchi bakteriyalarga qoqshol kasalligini keltirib chikaruvchilar misol bo`la oladilar.