O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus (texnikum) professional ta’limning

________________ _____________________________

7-Mavzu: Ijodiy rivojlanish sohasi
Reja:
1. Dunyoni badiiy tasavvur etish
2. Badiiy-ijodiy qobiliyatlar

Bolalarning badiiy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun maktabgacha ta'lim tashkilotida ishlash quyidagi prinsiplarga asoslanadi: - yosh xususiyatlariga mos keladigan xalq amaliy san'ati (musiqa, nutq, san'at va qo'l san'atlari) uchun badiiy materialni puxta tanlash lozim. Sehrli rasmlar har bir bola u yoki bu narsaning obrazini yaratib, syujetini yetkazib, o'z his-tuyg'ularini, tushunishini tasvirga olib keladi.

Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida ijodiy faoliyat bo'yicha tarbiyaviy ishlar tizimini rivojlantirish, yaratilgan shart-sharoitlarni yaxshilash, bolalarning tasviriy ko'nikma va malakalarini shakllantirishga, bolalarning yoshi va individual ususiyatlarini hisobga olgan holda badiiy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga ko'maklashish, go'zallik javonlari bilan ishlashni takomillashtirish, rasmlarning, dekorativ va amaliy san'at namunalarini guruhlarda bo’lishi, bolalarning guruhlarda erkin mustaqil faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish lozim. Bolalarning badiiy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda tarbiyachilar, ota-onalar bilan o'zaro munosabatlarni yaxshilash katta ahamiyatga ega.
Ijodiy tasavvurni rivojlantirish: Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirishning yo'nalishi-tasavvurni rivojlantirish.
Hayol – bu ongda hayotiy tajriba elementlaridan (taassurotlar, g'oyalar, bilimlar, tajribalar) yangi kombinatsiyalar orqali ilgari sezilganidan oshib ketadigan yangi narsalarga korrelyatsiya (bog‘liqligini aniqlash) qilish qobiliyatidir.
Hayol – barcha ijodiy faoliyatning asosi. Bu odamga tafakkur inersiyasidan xalos bo'lishga yordam beradi, xotira tasvirini o'zgartiradi va shu bilan yakuniy tahlilda qasddan yangisini yaratishni ta'minlaydi. Shu ma'noda, bizni o'rab turgan va inson qo'li bilan yaratilgan hamma narsa, butun madaniyat olami, tabiiy dunyodan farqli o'laroq – bularning barchasi ijodiy tasavvurning mahsulidir. Maktabgacha bolalik – bu tasavvurni rivojlantirish uchun sezgir davr. Bir qarashda, maktabgacha yoshdagi bolalarning tasavvurini rivojlantirish zarurati o'rinli bo'lib tuyulishi mumkin.
Axir, bolaning tasavvuri kattalarnikidan ko'ra boyroq, o'ziga xosroq ekanligi keng tarqalgan.
Ijodiy qobiliyat – bu shaxsning har xil turdagi ijodiy faoliyatining muvaffaqiyatini belgilaydigan individual xususiyatlar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish bo'yicha mashg'ulotlar bolaning shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu sohada olimlar va psixologlar tomonidan olib borilgan barcha tadqiqotlar, ijod qobiliyatiga ega bo'lgan bolalarning yanada barqaror ruhga ega ekanligi, ular bilan muloqot qilish va do'stona munosabatda bo'lishlarini isbotlaydi. Kichik yoshda, kompleks rivojlanishga, ya'ni maktabgacha yoshdagi bolalarning adabiy, badiiy va musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishga alohida e'tibor berish tavsiya etiladi. O'yin orqali ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish eng yaxshisidir.
Bolalarni teatr tomoshalarida ishtirok etishida, tasavvuri rivojlantiriladi, badiiy ko'rish, asarlarning yaxlitligini idrok etish qobiliyatlari rivojlantiriladi. Ota-onalarning ham ishtiroki ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun juda muhimdir.
Ular bolaning faoliyatiga katta qiziqish bildirishlari va uyda rivojlanayotgan o'yinlarda u bilan o'ynashlari kerak.
Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev “Kuy, qo‘shiqqa, san’atga muhabbat, musiqa madaniyati xalqimizda bolalikdan boshlab, oila sharoitida shakllanadi. Uyida dutor, doira yoki boshqa cholg‘u asbobi bo‘lmagan, musiqaning hayotbaxsh ta’sirini o‘z hayotida sezmasdan yashaydigan odamni bizning yurtimizda topish qiyin, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi” Musiqa san’ati va ta’lim-tarbiyasi kishidagi insoniy fazilatlarni rivojlantirib, ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, insonning ichki olamini boyitadigan, iymon-e’tiqodini, irodasini mustahkamlaydigan, ijodini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuch – ma’naviyatning yuksalishini ta’minlaydi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqaviy idrokni o‘stirmay, ularning musiqaga mehr-muhabbatini yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy boy, ma’naviy va qat’iy axloqiy sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi.
Musiqaga yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqaviy rivojiga kuchli ta’sir o‘tkazadi, boshqa ko‘nikma va didlarning shakillanishini ta’minlaydi, yaxshi musiqali didni tarbiyalaydi. Musiqa estetik va ma’naviy kayfiyatning ulkan manbayidir. Musiqaning bola hissiyoti va shakillanishiga, uning mazmuninmi tushunish va his etishga katta ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks ettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi. Musiqali obrazlar shakillanishining asosiy manbayi tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrof-olamdagi go‘zallikni idrok etishiga bevosita bog‘liqdir.
Musiqali idrok etishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiyasi vazifalar bilan bog‘liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatga jalb etish, badiiy musiqaga estetik idrok etishni va emotsional o‘zlashtirishni rivojlantirish, unga muhabbatni tarbiyalash, musiqali qobiliyatni o‘stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalarda badiiy ijodkorlik iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, mazmuniga va his etishiga katta ta’sirini hisobga olganda, haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks ettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi. Musiqiy san’at uchun odamning fikrlash va ifodalash hissiyoti asos bo‘lib xizmat qiladi.
Musiqa tovush bilan hamohanglik rivojida dastlab nutq va raqs bilan bog‘liq bo‘lgan edi. Musiqa mehnat harakati ritmi bilan moslashib, bir maqsadga intilayotgan kishilarni bir-birlariga birlashtirishni osonlashtiradi.
Nutq ohanglarini, mehnat jarayonlari ritmlari va musiqali ohanglarning umumlashuvi natijasida xalq musiqasi shakllanadi. Xalq san’ati manbalariga asoslangan musiqa hamisha jozibador bo‘lib, qalbda turli his-hayajonlar uyg‘otadi. Shu bilan birga, musiqada tovushlarga va tasviriy holatlarga taqlid qilish hollari bor, ammo masalaning mohiyati bular bilan belgilanmaydi. Musiqali obraz o‘zining aniq ko‘rinishi bilan bog‘liqdir.
Har bir bola musiqaning qaysi yo‘nalishini o‘rganishidan qat’iy nazar uning yosh xususiyatlarini, psixologik rivojini musiqa rahbari nazarda tutishi lozim.Unda uzluksiz davom etadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonining belgilovchi ilk turi “maktabgacha ta’lim” deb ataladi. Unga ko‘ra bolalarni musiqiy-estetik tarbiya uchun quyidagilarga rioya qilish kerak:
-Musiqiy-estetik faoliyatni atrof-muhit hamda zamon bilan hamohangligi;
-Musiqaning san’at sifatida o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olish;
-Bolalarning musiqiy rivojlanishlarida uzviylikni ta’minlash;
-Bolalarning qobiliyat va imkoniyatlaridan qat’i nazar ularning musiqiy tarbiyalariga qo‘yiladigan majburiyatlar.
Hozirgi kun talabi maktabgacha ta’lim tashkilotlari oldiga musiqiy-estetik tarbiya berish borasida aniq vazifalarni qo‘yadi:
-bolalarni tabiat go‘zalliklarini, badiiy asarlarni idrok etish;
-estetik did va hissiyotni shakllantirish;
-hayotda go‘zallik tushunchasini to‘liqligicha anglashni o‘rgatish;
-bolalarga badiiy ijodkorlikni shakllantirish;
-bolalarda go‘zallikni o‘z hayotlariga, o‘z faoliyatlariga olib kirishni o‘rgatish va hokazo.
Musiqa qobiliyatini rivojlantirishning shart-sharoitlari:
Qobiliyat – ma’lum bir turdagi faoliyatni muvaffaqiyatli amalga oshirishning subyektiv sharti bo‘lib hisoblanuvchi shaxsning individual xususiyatidir.
Qobiliyat – faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi. Psixologiya fanining ko‘rsatishicha, inson bolasi tayyor qobiliyat bilan emas, balki biron-bir qobiliyatning ro‘yobga chiqish va rivojlanish manbai layoqat bilan tug‘iladi. Layoqat o‘z holicha rivojlana olmaydi, uning rivojlanishi uchun qulay muhit kerak. Bola musiqaga layoqat bilan tug‘ilishi mumkin, lekin uning musiqiy xususiyatlari shakllanishi uchun qulay muhit yaratilmasa, musiqaga bo‘lgan layoqati rivojlanmay qoladi. Insonning shaxs sifatida shakllanishida yetakchi omillardan biri muhitdir. Muhit deganda kishiga ta’sir etadigan tashqi voqealar yig‘indisi tushuniladi. Muhit o‘z navbatida – tabiiy muhit, ijtimoiy muhit, oila muhiti va boshqalarga bo‘linadi. Insondagi musiqiy layoqatning rivojlanishi va shakllanishi uchun ijtimoiy va oila muhiti muhimdir. Inson bolasi, agar insoniy muhitga tushmay, hayvonlar muhitiga tushib qolsa, unda irsiy belgilarning ayrim biologik ko‘rinishlari saqlanadi, lekin insoniy fikr, faoliyat, xatti-harakat shakllanmaydi. Odob, axloq, fe’l-atvor – shaxsning barcha ruhiy sifatlari faqat muhit va tarbiyaning o‘zaro ta’siri asosida vujudga keladi. Bolalarning musiqa ijrochiligi malakalarini rivojlantirishdagi eng muhim shartlardan biri – ularning musiqiy qobiliyatlarini shakllantirishdir. Chunki musiqiy qobiliyatlar – musiqani ritmik his qilish, musiqiy eshitish, musiqiy xotira, musiqaga emotsional ta’sirchanlik bolalarda ijrochilik malakalarini rivojlantirish omili hisoblanadi. Pedagog N.V.Vetlugina “... musiqa kechinmalari aslini olganda doimo sensor qobiliyatga asoslanadi, chunki musiqa eng oddiy ohanglar, murakkab obrazlar va eng avvalo hissiyotlar orqali idrok etiladi va musiqiy qobiliyat rivojlanadi”, – deb ta’kidlagan.
Qobiliyatning eng yuqori darajasi – talantdir. Talant – insonga qaysidir murakkab faoliyatni muvaffaqiyatli, mustaqil va o‘ziga xos ravishda amalga oshirish imkoni qobiliyatdir. Shu o‘rinda bir narsani aytish kerak, musiqiy qobiliyati bo‘lgan barcha insonlarning avlodlari ham musiqiy qobiliyatga ega bo‘ladi, degan fikrga qo‘shilmaymiz. Ularning bolalarida musiqaga layoqat bo‘lishi mumkin, lekin shu layoqat rivojlantirilmasa, layoqat qobiliyatga aylanmay, ya’ni shakllanmay qoladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning musiqiy qobiliyatlarini ham ularning asl qobiliyatidan qat'i nazar, rivojlantirish kerak. Bolalarning musiqiy qobiliyatini rivojlantirish bolalar musiqa asarlari va asboblari bilan tanishishdan boshlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning musiqiy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish ya’ni ijod qobiliyatlari intellektual rivojlanish bilan bir xil muhim rol o'ynaydi. Axir biz bilimni aqliy uchun oziq-ovqat deb hisoblasak, unda ijodkorlik ruh uchun oziq-ovqat deb nomlanishi mumkin.
Maktabgacha ta’limning vazifasi bolalarni xalqning boy milliy, madaniy-tarixiy merosi va ma’naviy axloqiy jihatdan tarbiyalash: bolalarda milliy vatanparvarlik hislarini shakllantirish, maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim olish ehtiyojini, o‘qishga intilish moyilliklarini shakllantirib, ularni muntazam ravishda ta’lim jarayoniga tayyorlash, bolalarning tafakkurini rivojlantirish, o‘zining fikrini mustaqil va erkin ifodalash malakalarini shakllantirish, bolalarning jismoniy va ruhiy sog‘ligini ta’minlashdan iborat.
Asosiy maqsadlardan yana biri zamonaviy tasviriy san’at orqali bolalardagi qobiliyat hamda imkoniyatlarni aniqlab, ularni to‘g‘ri shakllantirish va yuzaga chiqarishdir. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat vositasida bolalarning estetik qobiliyatlarini shakllantirishda tarbiyachining o‘rni beqiyos. U chuqur bilim va yuqori malakaga ega bo‘lishi, buning uchun muntazam ravishda o‘z ustida ishlashi, o‘zining ilmiy nazariy saviyasini tinimsiz ko‘tarishi, ilg‘or tajribalarga tayanishi kerak.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining tasviriy faoliyat birlamchi yo‘nalishi maktabgacha yoshdagi bolalarni badiiy-estetik tarbiyalash hisoblanadi. Bu yo‘nalishning samarasi estetik yo‘nalishning barcha vositalarini (teatr, musiqa, badiiy adabiyot, rasm chizish, applikatsiya va boshq.) kompleks tarzda qo‘llanilgandagina aniq bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida o‘tiladigan “Tasviriy faoliyat” mashg‘ulotlari bolalarga beriladigan estetik tarbiya masalalarini yechishda katta ahamiyatga ega. Chunki tasviriy faoliyat o‘z xususiyatiga ko‘ra badiiy faoliyat hisoblanadi. Badiiy faoliyat mashg‘ulotlarining barcha turlari bolalarda go‘zallikni bilish uchun, borliqqa emotsional-estetik munosabatni rivojlantirish uchun keng imkoniyatlarni ochib beradi. Tasviriy faoliyat” mashg‘ulotlari:
-Badiiy didni tarbiyalash;
-Amaliy badiiy faoliyat va malakalarni rivojlantirish;
-Fantaziya, ijodiy fikrlash va tasavvur qilish, idrok qilishni rivojlantirish;
-Qo‘lning aniq harakatlari va barmoqlarning mayda motorikasini
rivojlantirish;
-Kasbiy badiiy-ijodiy faoliyat kurtaklarini namoyon bo‘lishi uchun imkon yaratish kabi ta’limiy va tarbiyaviy masalalar hal etib boriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarda bolalar asosan amaliy ish bajaradilar, san’at asarlarini bilan rasmga qarab hikoya qilish;
maktabda esa tasviriy san’atning turlari rang tasvir, grafik, haykaltaroshlik va dekorativ san’at asarlari bilan yanada chuqurroq tanishadilar.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida tasviriy faoliyat mashg‘ulotlari xilma-xildir: rasm chizish, loy, applikatsiya, qurish-yasash mashg‘ulotlari hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida keltirilgan mashg‘ulotlarning hammasiga katta ahamiyat beriladi.