Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

№ара3алпа3стан Республикасы Министрлер Ке4еси Жо3ары 81м Орта арна7лы К1сиплик Билимлендири7 Бас3армасы

№ара5зек экономика 81м турмыс хызмети к1сип-5нер

колледжи

Д1ст6рле7 pa’ninen

“Тастыйы3лайман”

О3ы7 ислери бойынша директор орынбасары:_______________

________________________

“____”____________20__ j

Du’ziwshi: #.Бекбосынова.


Taliqlawshilar: П. Жамалова.

Э. Оразьбаева.



Лекцийа топлам




K I R I S I W

1. 
   Informatika pa’ni. Informatsiya tu’sinigi
   
2. 
   Informatsiyalasqan ja’miyet
   
3. 
   Informatsiyaliq sistema
   
4. 
   Informatsiyaliq texnologiya
   

Informatika ataması latınsha informatic so’zinen kelip shıqqan bolıp, tu’sindiriw, xabar etiw, bayanlaw ma’nisin an’latadı. Ingliz tilinde bul atamag’a Computer science (kompyuter texnikası haqqındag’ı pa’n) sinonimi sa’ykes keledi.

Informatika kompyuter texnikasının’ rawajlanıwı sebepli ju’zege keldi. Informatika esaplaw texnikasın jaratıw ha’m qollaw, informatsiya ha’m onı qayta islew texnologiyaları menen baylanıslı bolg’an barlıq na’rselerdi o’z ishine aladı. Informatikanın’ tiykarg’ı resursı — informatsiya.

Informatika — Informatsiyaliq texnologiyaları qurılmaları ja’rdeminde informatsiyanı uzatıw, qabıl etiw, saqlaw, onı qayta islew, uzatıw usılların, yag’nıy Informatsiyaliq protsesslerdi ha’m Informatsiyaliq texnologiyaları quralları islew printsiplerin, olardı basqarıw usılların sistemalı ra’wishte u’yreniwshi pa’n.

Informatsiyalasqan jamiyet haqqında alımlar tu’rli pikir ju’ritedi. Ma’selen, yapon alımlarının’ esaplawınsha, informatsiyalasqan jamiyette kompyuterlestiriw protsessi adamlarg’a isenimli informatsiya dereginen paydalanıw, islep shıg’arıw ha’m sotsiallıq tarawlarda informatsiyanı qayta islewdi avtomatlastırıwdın’ joqarı da’rejesin ta’miynlewge imkan beredi.

Informatsiyalasqan jamiyettin’ materiallıq ha’m texnologik negizin kompyuter texnikası ha’m kompyuter tarmakları, informatsiya texnologiyaları, telekommunikatsiya baylanısları tiykarındag’ı tu’rli qıylı sistemalar quraydı.

Informatsiyalasqan jamiyet— ja’miyettin’ ko’pshilik ag’zaları informatsiya, a’sirese, onın’ joqarı forması bolg’an bilimlerdi islep shıg’arıw, saqlaw, qayta islew ha’m a’melge asırıw menen ba’nt bolg’an ja’miyet.

Informatsiyalasqan jamiyetke o’tiwde kompyuter ha’m telekommunikatsiya informatsiya texnologiyaları negizinde jan’a informatsiyanı qayta islew sanaatı ju’zege keldi.

 Informatikada «sistema» tu’sinigi ko’birek texnikalıq qurılmalar, tiykarınan, kompyuterler ha’m quramalı obektlerdi basqarıwg’a qarata isletiledi. «Sistema» tu’sinigi «informatsiya» so’zinin’ qosılıwı onın’ belgilengen funktsiyasın ha’m jaratılıw maqsetin anıq ko’rsetedi.

Informatsiyaliq sistema— belgilengen maqsetke erisiw jolında informatsiyanı jıynaw, saqlaw, qayta islew ha’m uzatıw ushın qollanatug’ın usıllar, qurallar ha’m shaxslardın’ o’zara baylanısqan ortalıg’ı.

Informatsiyaliq sistema informatsiyanı qayta islew ha’m saqlaw, jazıw-sızıw islerin avtomatlastırıwdı g’ana emes, balkim qararlardı qabıl etiw (jasalma intellekt usılları, ekspert sistemalar ha’m t.b.), zamanago’y telekommunikatsiya quralları (elektron poshta, telekonferentsiyalar), esaplaw tarmaqları ha’m basqarıwdın’ jan’a uslublarınan paydalanıw esabına basqarıw obekti jumısı na’tiyjeliligin asıradı ha’m usı maqsette ken’ qollanıladı.

Texnologiya so’zi grekshede sanat, ustalıq, bilim ma’nisin an’latadı.

Texnologiya — bul jasalma obektlerdi jaratıwg’a bag’drlang’an protsesslerdi basqarıw.

Informatsiyaliq texnologiya — bul Informatsiyaliq mag’lıwmattı bir ko’rinisten ekinshi, sıpat ta’repten jan’a ko’riniske keltiriw, informatsiyanı jıynaw, qayta islew ha’m uzatıwdın’ usıl ha’m quralları jıyındısınan paydalanıw protsessi.

Informatsiyaliq texnologiya o’zi ushın tiykarg’ı ortalıq bolg’an Informatsiyaliq sistemalar menen tikkeley baylanıslı. Sebebi Informatsiyaliq texnologiya Informatsiyaliq sistemalarda bar bolqan mag’lıwmatlar u’stinde orınlanatug’ın ha’r qıylı quramalıqtag’ı operatsiyalar, a’meller ha’m algoritmlerdi orınlawdan ibarat bolg’an ta’rtiplestirilgen protsess.

Soraw ha’m tapsırmalar

1. Informatika pa’ninde ne u’yreniledi?

2. Informatsiyalasqan ja’miyet anıqlamasın keltirin’

3. Informatsiyaliq tu’sinigine mısal keltirin’

4. Qanday protsessler Informatsiyaliq protsessler delinedi?

§2. EEM NIN’ JARATILIW TA’RIYXI, QOLLANIW TARAWLARI HA’M A’WLADLARI
Reje:

1. 
   EEM nin’ jaratılıw ta’riyxı
   
2. 
   EEM qollanıw tarawları
   
3. 
   EEM a’wladları
   

Bunnan sa’l kem 60 jıl aldın payda bolg’an elektron esaplaw mashinaları (EEM) insaniyat ta’riyxında bilim ha’m imkaniyatlardın’ jan’a betin ashtı, bunın’ aqıbetinde mın’lap esaplawshılar jumısın jen’illestirdi, alımlardın’ miynet na’tiyjeliligin misli ko’rilmegen da’rejede joqarı ko’terdi, quramalı protsesslerdi u’yreniwge imkan jarattı. Ha’zirde xalıq- xojalıg’inın’ EEM paydalanbaytug’ın hesh bir tarawı joq. Onnan tısqarı pa’n ha’m texnikanın’ sonday tarawları bar olar EEMsiz rawajlana almaydı.

Egerde EEMnin’ atına qarasaq onda tek esaplaw mu’mkin dep oylaw mu’mkin. Lekin bunday emes. EEM ler tu’rli mag’lıwmatlardı qayta islewi mu’mkin. EEM ja’rdeminde ma’selen, samolyotlardın’ ushıw tablitsasın du’ziw yaki samolyot biletlerin satıwı mu’mkin. Olar u’lken kitapxanalarda qollanıp, kerekli kitap yaki jurnaldı izlewde ha’m nusqasın alıwda qollanılmaqta. Arnawlı programmalar sizge shet tilin u’yreniwge ja’rdem beriwi yaki sizin’ awırıwın’ızg’a diagnoz qoyıwı mu’mkin. EEM ja’rdeminde muzıka jazıw, multiplikatsiya filmlerin su’wretke alıw mu’mkin yaki kompyuter siz benen shaxmat yaki basqa oyınlardı oynawı mu’mkin.

Ha’zirgi payttag’ı ha’mme kompyuterler elektronlı esaplanadı. Lekin en’ birinshi kompyuter mexanikalıq ta’rizde bolg’an. Mexanikalıq kompyuterdin’ proekti 1644 jılı Angliyalı ser Bebbij ta’repinen jaratılg’an, lekin ol o’z proektin a’melge asıra almay ka’mbag’allıqta du’nyadan o’tken. Tariyxtan qısqa waqıt aralıg’ında EEMnin’ to’rt awladı jaratılıp, besinshi ha’m altınshı a’wlad mashinaları proektlestirilmekte. EEMlerdi a’wladlarg’a ajıratıw olardı jaratıwda nelerge tiykarlang’anlıg’ı, qanday du’zilgenligi, texnikalıq xarakteristikaları, paydalanıwshılar ushın qolaylıg’ı ha’m basqa ta’repleri menen parqlanadı.

Birinshi elektron kompyuter 1946 jılı AQSH tın’ Pensilvaniya universitetinde jaratılg’an. Bul EEM ENIAC (Electronic Numerical Integrator And Calculator) dep atalg’an. Bul kompyuter ju’da u’lken bolıp, onı bir jerden ekinshi jerge ko’shiriw mu’mkin bolmag’an. ENIAC tın’ awırlıg’ı 30 tonna, 150 m² jaydı iyelegen ha’m 18 min’ dana elektron lampag’a iye bolg’an ha’mde sekundına 5000 a’meldi orınlag’an. Elektron lampalarg’a tiykarlang’an kompyuterler EEMnin’ birinshi a’wlad kompyuterleri dep ataladı. Olarg’a ENIAK, EDVAK, EDSAK, SEAK, BINAK, UNIVAK kompyuterleri, sovetler soyuzında bolsa MESM, BESM-1, BESM-2, STRELA, MİNSK, URAL ha’m basqalar kiredi.

1955 katalogan baslap EEMnin’ ekinshi a’wlad kompyuterleri jaratıla baslandı. Olarda elektron lampalar ornına yarım o’tkizgish-tranzistorlar qollanıla baslandı. Bul EEM lerdin’ o’lshemi kishirek bolıp, az elektr energiya talap etip tezligi sekundına bir neshe on mın’ a’mel orınlaytug’ın edi. Sol waqıtlardan baslap programmalastırıw tilleri isletile baslandı.

60 jıllardın’ oqırilarına kelip tranzistorlar ornına integral sxemalardan ken’ ko’lemde paydalanıla baslandı. Integral sxema (IS)- bul onsha u’lken bolmag’an yarım o’tkizgishli kristallardan ibarat bolıp, ol bir neshe ju’z, ha’tte mın’lap tranzistorlardan ibarat boladı. IS g’a tiykarlang’an kompyuterler - EEMnin’ u’shinshi a’wlad kompyuterleri dep ataladı. Bul kompyuterler yadının’ u’lkenligi ha’m esaplaw tezliginin’ joqarılıgı ajıralıp turadı.

Ha’zirgi zamanago’y EEMler, a’sirese jeke EEMler, to’rtinshi a’wlad kompyuterleri esaplanadı. Bul kompyuterlerdin’ tiykarg’ı elementi mikroprotsessor ha’m u’lken integral sxema (U’IS). U’IS lar da yarim o’tkizgishli kristal bolıp, lekin olar bir neshe ju’z mın’ tranzistorlardı o’z ishine aladı.

Ha’zirgi ku’nde besinshi a’wlad mashinaların islep shıg’ıw u’stinde u’lken isler islenip atır. A’sirese, bul tarawda Yaponiyada professor Moto-Oka basshılıg’ındag’ı alımlar jaratqan besinshi a’wlad mashinalarinin’ proekti diqqatqa sazawar. Egerde bunday EEMler jaratılsa, og’an so’zler arqalı ma’seleni tu’sindiriw mu’mkin. EEM bolsa ma’seleni sheshiw ha’m programmasın du’ziwdi o’zi orınlaydı. Altınshı a’wlad EEMleri insan miyinin’ islew printsiplerin modellashtiriwdin’ jasalma neyron ideyasına tiykarlang’an bolıp, olardı neyrokompyuterler dep ataydı. Ha’zirgi paytta bunday kompyuterlerdin’ tajiriybe u’lgileri bar.

Sawal ha’m tapsırmalar

1. 
   Birinshi elektron kompyuter qashan ha’m qay jerde jaratilg’an?
   
2. 
   Birinshi a’wlad mashinaları qashan jaratilg’an ha’m olarg’a qanday EEM ler tiyisli bolg’an?
   
3. 
   Ekinshi ha’m u’shinshi a’wlad mashinaları qashan jaratilg’an ha’m olarg’a qanday EEM ler tiyisli bolg’an?
   
4. 
   U’lken integral sxemalar qaysı EEM lerde qollanılıp baslag’an?
   

2-BAP ZAMANAGOY JEKE KOMPYUTERLER HA’M OLARDIN’ PROGRAMMALIQ TA’MIYNATI
§3. Zamanagoy jeke kompyuter
Jobasi

1. 
   Sistema blok.
   
2. 
   Monitor.
   
3. 
   Klaviatura.
   

Jeke Kompyuterdin` tiykarg`i qurilmalari to`mendegi tiykarg`i qurilmalardan ibarat. (Su`wret 1)

Sistema blogi - Kompyuterdin` jumisin ta`miyinleydi ha`m basqaradi. Sonin` ushin da oni ko`binese {Kompyuter} dep te ataydi. (Su`wret 2)

Ol to`mendegishe bo`limlerden turadi.

Mikroprotsessor - Kompyuterdin` islewin ta`miyinleytug`in ha`m Kompyuter qurilmalari jumisin basqaratug`in qurilma. Ol Kompyuterdin` islew tezligin aniqlaydi. Kompyuterler mikroprotsessor tu`ri menen ajiratiladi. Ha`zirgi ku`nde mikroprotsessordin` ha`r qiyli tu`rleri bar: 8N53L, P3N587M.

Operativ yad - Kompyuterdin` waqitsha yadi, ol Kompyuter islep atirg`an waqitta mag`liwmatlardi saqlaytug`in qurilma. Kompyuter imkaniyatlari operativ yadtin` ko`lemine baylanisli boladi. Operativ yadtin` ko`lemi qanshaliq u`lken bolsa, sonshaliq da`rejede Kompyuter ko`p mag`liwmatlar u`stinde tu`rli a`mellerdi orinlay aliw imkaniyatina iye boladi.

O`zgermes yad - mag`liwmatlar turaqli saqlanatug`in arnawli qurilma. Yad ko`lem menen o`lshenedi. Ko`lem u`lken bolsa, Kompyuter sonsha ko`p mag`liwmatlardi saqlaw mu`mkinshiligine iye boladi.

Monitor - bul televizor, yag`niy Kompyuterdegi mag`liwmatlardi ekranda su`wretlewshi qurilma. Monitorlar ren`li, aq-qara ha`m suyiq-kristalli tu`rlerge iye. O`lshemi televizorg`a uqsas: 14, 15, 17, 19, 21 dyuym ha`m tag`i basqa. 15 dyuymli monitorlar ken`irek tarqalg`an. 17-21 dyuymli monitorlar a`dette grafika menen shug`allaniwshilar ushin qolayli. (su`wret 3)



Klaviatura - bul baspa mashinka, ol mag`liwmatlardi Kompyuterge kiritiw ushin mo`lsherlengen. (su`wret 4)


TEMA. JEKE KOMPYUTERDIN` QOSIMSHA QURILMALARI

Jobasi

1. 
   Printer.
   
2. 
   Tishqansa (mish).
   
3. 
   Skaner.
   
4. 
   
   

Printer - bul mag`liwmatlardi qag`azg`a shig`ariwshi quralma. Ha`zirgi ku`nde printerlerdin` bir neshe tu`rleri bar (su`wret 5). Printerler a`dette eki tu`rli rejimde - tekstli ha`m grafikaliq to`rli rejimlerde islewi mu`mkin. Tekstli rejimde islegende printerler a`dette bir neshe tu`rli shriftler menen isleydi. Grafikaliq rejim psevdografika belgileri ja`rdeminde isleydi.

Printerlerdin` to`mendegishe tu`rleri bar:

• 
  Matritsali printerler. Bunday printerlerde ko`rinis tochkalardin` iyneler uriliwlari arqali su`wretlenedi.
  
• 
  Pu`rkegishli printerler. Bunday printerlerde iyneler orninda jin`ishke nayshalar - soplolar boladi. Parashok arqali isleydi. Soplolar ja`rdeminde parashoklar kallaklarg`a u`rlenip boyawlardin` mayda tamshilari tu`sedi. Bul mayda tamshilar kein ala qag`azg`a urilip ko`rinis payda boladi. Bunday printerler ren`li ha`m ren`siz ko`rinislerde baspag`a shig`aradi.
  
• 
  Lazerli printerler. Lazerli printerler jin`ishke lazer nurlarin jiberiw arqali boyawdi barabang`a jiberip barabannin` qag`azg`a uriliwi ja`rdeminde ko`rinisler payda boladi. Bunday printerler de ren`li ha`m ren`siz ko`rinislerde baspag`a shig`aradi. Bunday printerler en` sapali baspag`a shig`ariwshi printerler bolip esaplanadi.
  

Mish - mag`liwmatti Kompyuterge kiritiwdi tezlestiriwshi ha`m Kompyuter menen paydalaniwshi arasindag`i qarim-qatnasti jen`illestiriwshi qurilma. (su`wret 6)



Ckaner - qag`azdag`i tekstli yaki su`wretli mag`liwmatti Kompyuterge kiritedi.
TEMA. FAKS-MODEM HA’M DISK JU’RITIWSHILER
Faks-modem - telefon tarmag`i arqali sirtqi tarmaqtag`i basqa Kompyuter menen mag`liwmat almasiwdi ta`miyinleydi. (su`wret 8)



Tarmaq kartochkasi - Kompyuterdi ishki lokal` tarmaqqa qosiw imkaniyatin beredi. Lokal` tarmaq bir neshe Kompyuterdi birlestiredi ha`m mag`liwmat almasiw imkaniyatin beredi.
Mul`timedia - Kompyuter ja`rdeminde muzika ha`m dawisli mag`liwmatlardi ko`rsetiwdi ta`miyinlewshi qurilma. (su`wret 9)



Planshet - Kompyuterge qandayda bir sizilma yamasa su`wtretti qa`lem ja`rdeminde kiritiwshi qurilma.

Mikrofon - dawis yaki qosiqti Kompyuterge kiritiwshi qurilma. (su`wret 9)

Disketa - mag`liwmatti bir Kompyuterden ekinshisine uzatiw ushin ha`m mag`liwmatlardi saqlaw ushin jaratilg`an da`slepki magnitli qurilma. (su`wret 10)



CD-ROM - u`lken ko`lemdegi mag`liwmatlardi saqlawshi magnitli qurilma. (su`wret 11)



DVD-ROM - u`lken ko`lemdegi mag`liwmatlardi sanli formatta saqlawshi magnitli qurilma.

SDRW - mag`liwmatlardi kompakt disklerge jaziwshi ha`m oqiwshi qurilma. (su`wret 12)



DVDRW - mag`liwmatlardi sanli formatta kompakt disklerge jaziwshi ha`m oqiwshi qurilma.
Kompyuterlerdin` tu`rleri

Kompyuterler 2 tu`rge bo`linedi:

• 
  Stolg`a qoyilatug`in~
  
• 
  Bloknot ko`rinisindegi.
  

Stolg`a qoyilatug`in Kompyuterler ofislerde, jumis orinlarinda jumis stollarina ornatiladi. Oqiw orinlarinda bolsa oqiw stollarina jaylastiriladi.

Bloknot ko`rinisindegi Kompyuterler kishkene bolip olar jumista ha`m saparlarda paydalaniw qolayli. (su`wret 13)

Kompyuter jumisin ha`m qurilmalar jumisin arnawli programmalar a`melge asiradi. Bul programmalar qa`niygeler ta`repinen jaratiladi ha`m islewge ju`da` qolay. Olar Kompyuterdin` programmaliq ta`miyinleniwi dep ataladi. Kompyuter menen paydalaniwshi ortasindag`i qatnasti operatsion sistemalar orinlaydi. Ha`zirgi Kompyuterler WINDOWS operatsion programmasi tiykarinda isleydi.

Arnawli a`meliy programmalar Kompyuter orinlay alatug`in barliq a`mellerdi a`melge asiradi.

Informatsiyalardin’ o’lshem birlikleri
Informatsiyalardi o`lshem birlikleri. Informatsiyanin` ko`lemin o`lshew ushin bit ha`m baytlar menen bir qatarda, olarg`a qarag`anda a`dewir irirek o`lshem birlikler de paydalaniladi Kbit (bir kilobit)=2¹⁰=1024 bit Mbit (bir megabit)=220=1048576 bit (1 mln bit)

1 Gbit (bir gigabit)=2³⁰=1073741824 bit (millard bit)

1 Kbayt (bir kilobayt)=2¹⁰=1024 bayt (1 min bayt)

1 Mbayt (bir megabayt)=2²⁰=1048576 bayt (1 mln.bayt)

1 Gbayt (bir gigabayt)=2³⁰= 1073741824 (1 mlrd bayt)

Informatikada informatsiyani qayta islew degende, qatan formal qa`deler boyinsha informatsiyani bir tu`rden ekinshi tu`rge tu`rlendiriw tu`siniledi. Tekstte bir ha`ripti ekinshisine almastiriw, betlerdin` izbe-izliginde nollerdi birliklerge, al birliklerdi nol`lerge almastiriw qosiliwshilardan ibarat informatsiyadan aling`an na`tiyje - qosindi bolg`an jag`dayinda eki sandi qosiw bunday tu`rlendiriwlerdin` misallari bola aladi.

Solay etip, {informatsiyani qayta islew} so`zi informatsiyani qabil etiwdi yamasa oni tu`siniwdi hesh na`zerde tutpaydi. EEM - tek bolg`ani mashina ha`m ol informatsiyani texnikaliq, mashinaliq qayta islewge uqipli.

A’lbette, informatsiyani texnikaliq turlendiriwler, a`dette, aldin-ala oylanilg`an na`tiyjege erisiw ushin orinlanadi. Misali, egerde tekstte u`ndew belgisin soraw belgisine almastirilsa, onda bul bazibir ma`nilik o`zgeriske sa`ykes keledi. Biraq u`ndew belgisin soraw belgisine almastiriwdin` o`zi texnikaliq xarakterge iye boladi ha`m qa`legen tekstte orinlaniwi mu`mkin.

Informatsiyalar menen islegende de zat yamasa quwatliliqlardag`i siyaqli, olardi toplaw (payda etiw), jetkerip beriw, saqlaw bir tu`rinen ekinshi turine o`tkeriw siyaqli protsessler a`melge asiriliwi mu`mkin.

Informatsiya so`zi latinsha INFORMATIO so`zinen aling`an bolip {tu`sindiriw}, {talqilaw} degen mag`anani an`latadi. Ol a`hmiyetli u`sh sipatqa iye boliwi za`ru`r:

1. Informatsiya u`yrenilip atirg`an na`rse yamasa qubilisti ha`r ta`repleme toliq ta`riyiplewi, yag`niy informatsiya toliq sipatina iye boliwi tiyis~

2. Informatsiya belgili mag`anada qunli boliwi kerek kerisinshe jag`dayinda onnan paydalaniw za`ru`rligi tuwilmaydi. Bul informatsiyanin` qunlilig`i sipatin an`latadi~

3. Informatsiya isenimli boliw kerek, kerisinshe jag`dayda oni qayta islewge za`ru`rlik tuwilmaydi.

Ko`binese u`yrenilip atirg`an protsess qubilislarindag`i informatsiyalardin` ko`pligi ha`m quramallig`inan arnawli qurallar - Kompyuterlerdin` xizmetinen paydalaniw za`ru`rligi tuwiladi.

Sawal ha’m tapsırmalar.

1. 
   Kompyuterdin’ arxitekturası degenda neni tu’sinesiz?
   
2. 
   Kompyuterdin’ tiykarg’ı qurılmaları ha’m olardın’ wazıypaların aytıp berin’.
   
3. 
   Oraylıq protsessordin’ wazıypası neden ibarat?
   
4. 
   Operativ yad qanday wazıypanı orınlaydı?
   
5. 
   Kompyuterge informatsiyanı kiritiwge arnalg’an qanday qurılmalardı bilesiz?
   
6. 
   Modem ha’m faks-modemler haqqında nelerdi bilesiz?
   
7. 
   Skaner qurılması ja’rdeminde qanday informatsiyalardı kiritiw mu’mkin?
   

§4. JEKE KOMPYUTERDIN’ PROGRAMMALIQ TA’MIYI HA’M ONIN’ TU’RLERI
Joba:

1. 
   Programmali ta’miyinlew haqqinda tu’sinik.
   
2. 
   Sistemali fayllar.
   
3. 
   Kompilyator ha’m interpretator haqqinda tu’sinik.
   

Tayanish tu’sinikler`

Programmaliq ta’miyinlew, sistemali fayllar, operatsion sistemalar, operatsion sistemanin’ tu’rleri, kompilyator, interpretator.
Kompyuterdin’ tiykarg’i u’sh qurawshisi menen tanistiq. Bular`

- protsessor

- yad

- mag’liwmatlardi kirgiziw-shig’ariw qurilmalari kompyuter mag’liwmatti qayta islew ushin og’an jumisti qalay ha’m qanday ta’rtipte orinlardi aniq ha’m tu’sinikli etip ko’rsetiw kerek boladi. Bunday tu’sindiriw programma ko’rinisinde iske asirilip ol algoritmdi qayta islew ushin kerek bolg’an barliq a’mellerdi kereginshe toliq ha’m aniq ko’rsetedi.

Kompyuterde qollanilatug’in programmalar jiynag’i onin’ programmaliq ta’miyinleniwin quraydi.

Bul programmalar kompleksi (jiynag’i) kompyuterdi basqariwdan tisqari informatsiyani jiynaw qayta islew, saqlaw ha’m jetkerip beriw menen baylanisli bolg’an barliq a’mellerdin’ orinlaniwin ta’miyinleydi.

Ha’zirgi zaman kompyuterinin’ programmaliq ta’miynleniwi a’dewir u’lken ko’lemde ha’m ha’r qiyli bolg’anliqtan onin’ tiykarg’i u’lesi kompyuterdin’ tez islewshi yadinda (operativlik yadinda) al qalg’an u’lesi bolsa kompyuterdin’ sirtqi yadinda (magnit diskasi magnit lentasi h. t. b.) saqlanadi. Al bul bolsa kompyuterdin’ tez islewshi yadin tabisli paydalaniwdi ta’miyinleydi.

Programmaliq ta’miyinleniw kompyuterge belgili da’rejede materialliq beriliste bolg’ani menen onin’ materialliq bahasin oyatiwda u’lken xizmet atqaradi. Hesh bir EEM programmasiz jumis isley almaydi ha’m kompyuter o’zinin’ sipatlarin atqariwda belgili da’rejede programmaliq ta’miyinleniwge g’a’rezli bolip qaladi. Jumis islewdin’ qolaylig’i islesiwdin’ a’piwayilig’i usinilg’an xizmetlerdin’ ken’ tarawlig’i bulardin’ ba’ri programmaliq ta’miyinleniw qurallari ha’m birinshi gezekte operatsion sistema arqali a’melge asiriladi. Ol kompyuterdin’ barliq resurslari u’stinen basqarip otiradi ha’m kompyuterde islewshi adam kompyuter qurilmalari ha’m basqa programmaliq ta’miyinleniw ortasinda tiykarg’i baylanistiriwshi waziypasin atqaradi.

Programmaliq ta’miyinlew tiykarinan alg’anda eki toparg’a bo’linedi`

- sistemali basqariw programmalari ha’m operatsion sistemalar~

- a’meliy programmalar.

Operatsion sistemadag’i programmalardin’ tiykarg’i waziypasi kompyuterdin’ jumis islewin basqariwdan ibarat bolip sonin’ ishinde a’meliy ha’m sistemali basqariw programmalari orinlawi o’z ishine aladi. Operatsion sistema programmaliq ta’miynleniwinin’ tiykarg’i u’leslerinin’ biri bolip ol tez islewshi yadta jaylasadi. Operatsion sistemalar kompyuterdin’ tu’rine (tipine) baylanisli bolip, bir tu’rdegi kompyuterlerdin’ operatsion sistemasi basqa tu’rdegi kompyuterlerge ba’rqulla sa’ykes kele bermeydi.

Sistemali basqariw programmalari operatsion sistemanin mu’mkinshiliklerin ken’eytedi, kompyuterdin’ ha’r qiyli jag’dayda (rejimde, ta’rtipte) jumis islewin ta’miyinleydi. Bul topardag’i tiykarg’i programmalar tez tislewshi yadta, al qalg’anlari bolsa, sirtqi yadta jaylasip, olar bul programmalardi mashina tiline awdariw, orinlaniwin qadag’alaw siyaqli programmalardi o’z ishine aladi.

A’meliy programmalar programmaliq ta’miyinleniwge ja’miyetli roldi atqaradi.

A’meliy programmalar mag’liwmatti qayta islewde qollaniladi. A’meliy programmalardin’ yadta iyeleytug’in orni operatsion sistema ha’m sistemali basqariw programmalarina qarag’anda a’dewir u’lken boladi.

A’meliy programmalar a’dette sirtqi yadta saqlanip olarg’a to’mendegi programmalar misal bola aladi.

o’ndiristi ha’m ta’jiriybeni basqariw~

bilim u’yretiw ha’m qadag’alawshi~

oyin~

u’skenelik (instrumental)~

redaktorlaw (du’zetiw).

A’meliy programmalar orinlawshinin’ buyirtpasi boyinsha programmistler ta’repinen tayarlanatug’inin atap o’tiwimiz kerek.

Olar a’meliy programmalar paketi dep atalg’an tu’rinde jaratiladi. A’meliy programma paketleri konkret salalardag’i ma’selelerdi sheshiw ushin arnalg’an programmalardi o’z ishine aladi. A’meliy programmalar paketi paydalaniwshini awir jumistan bir qansha azat etedi. Olar paydalaniwshig’a jumistin’ keyingi barisin ko’rsetip otiriwi, xarakterli mag’liwmat beriwi, qanday da bir jag’dayg’a diqqat awdariwdi aytip otiriwi mu’mkin. Eger pakette ma’seleni sheshiwdin’ tayar programmmasi berilgen bolsa, onda paydalaniwshig’a tek g’ana berilgenlerdi ha’m bazi bir aniqliqlardi kiritiw g’ana qaladi, al qalg’an jumislardi paket operatsion sistema menen birge islep otiradi. Kompyuterdin’ paydalaniwdin’ ken’ diapazonin ta’miyinleytug’in a’meliy programmalar paketinde tiykarlang’an boladi. Bul A’PP belgili bir qa’niygelik bag’darlaniwg’a iye bolip, ol injenerlik, ekonomikaliq modellestiriw ma’selelerin sheshiwge, tekstli informatsiyalardi qayta islewge islep shig’ariwdi basqariw ha’m tag’i basqalarg’a arnalg’an boliwi mu’mkin. Sonin’ menen birge A’PP ine ta’lim ha’m ha’r qiyli oyinlardin’ programmaliq sistemalari da kiredi. Kompyuterdi aldin-ala turmistin’ barliq mashqalalarin sheshiw ushin a’meliy programmalar menen ta’miyinley almaymiz, sonin’ ushin programmali ta’miyinleniw quramina programmalastiriw sistemalarin da kirgizgenbiz. Olar paydalaniwshig’a o’zinin’ programmasin jaziwdi yamasa o’zinin’ spetsifikaliq ma’selelerin sheshiw ushin arnalg’an programmalardi islep shig’iw mu’mkinshiligin beredi. Sonin’ menen birge programmalastiriw sistemasi programmani joqari da’rejedegi arnawli tiller jaziw mu’mkinshiligin beredi. Paydalaniwshinin’ o’zlestiriwi an’sat bolg’an, bir katarda onin’ qayta islew protsessin jen’illestiredi. Programmalastiriw sistemasi ja’rdeminde tek g’ana konkret ma’seleni sheship g’ana qoymastan, o’z A’PP in du’ziwge de boladi.

EEM nin’ test programmaliq qurallari olar kompyuterdin’ qa’teliklerin tabiwda ha’m lakamuatsiyada qollaniladi. Test programmaliq qurallardin’ strukturaliq elementlerine ju’klewshi, operatsion sistemanin’ modulin basqariwshi funktsional programma, basqariwshi programma, test tu’rleri ha’m servis programmalari kiredi.

Disketten operativ yadqa ju’klewde oqilatug’in operatsion sistemanin’ basqariw modullerin basqariwdi funktsional programmag’a beredi.

Funktsional programma bolsa programmani ju’klew ha’m programmalar ha’m testlerdi basqariwdi servis programmalardin’ funktsiyalarin orinlaw ushin xizmet etedi.

Sonin’ ishinde mag’liwmatti displey ekranina shig’ariw, waqitti ornatiw, waqitti displey ekranina shig’arip ko’rsetiw, kursordi jilistiriw, klaviaturadan simvollardi oqiw, informatsiyalardi basip shig’ariw qurilmalarina shig’ariw h. t. b. funktsional programma basqariwdi disketti belgilew ha’m kopiyalaw servislik programmalarina yamasa basqariwshi programmalarg’a beredi.

Basqariwshi programma barliq testlerdi operativ yadqa ju’klewdi, saylanip aling’an testlerdi bir ma’rte yamasa ko’p ma’rte orinlawi sho’lkemlestiriwdi, informatsiyaliq mag’liwmatlardi jetkeriwdi ha’m qa’teler haqqinda xabarlandiriwdi ta’miynleydi.

Test tu’rleri EEM konfiguratsiyasinin’ barliq qurilmalarinin’ (protsessordin’, operativ yadtin’, displeydin’ basip shig’ariw qurilmasinin’, klaviaturanin’) protsessordi baqlaw testine yadqa tuwrilap baylanisiw registrlerdi duris ju’klew h. t. b. kiredi.

Operativ yadti baqlaw testinde belgili shablon arqali berilgen informatsiyani esapqa aliw, jazip kaliw ha’m salistiriw metodi menen tekseriw, baqlaw a’melge asiriladi.

Klaviaturani baqlaw testinde basilg’an klavishlerdin’ kodinin’ duris qoyiliwin tekseriwdi o’z ishine aladi.

Displeydi baqlaw testi displey adapterin baqlawdi regeniratsiya yadin, atribut ha’m basqa qurilma yadlarin, sonin’ ishinde displeydin’ o’zinde tekseriwdi o’z ishine aladi. Basip shig’ariwshi kurilma testi adapterdi ha’m qurilmanin’ o’zin baqlap otiradi.

Testler menen jumis dialoglar rejiminde alip bariladi.

A’meliy programmalar paketi A’PP uliwma tu’rinde - belgili a’meliy programmalarg’a tiyisli bolg’an, bir-biri menen ha’reketler izbe-izligi arqali baylanisqan yamasa g’a’rezsiz. Biraq talapti o’z ishine alatug’in ma’selelerdi sheshiw ushin arnalg’an programmalar jiyilig’i. Bunday ma’selelerge misal retinde tekstler u’stinde islew.

Bul grafikler ekonomikaliq ha’m injenerlik esaplar statistikaliq berilgenlerdi jiynaw ha’m qayta islew, oyinlar h. t. b. Paketke jiynalg’an programmalar a’dette paydalaniwshi ha’m operatsion sistema menen birge islewdin’ optimal mexanizmine iye boladi. Ko’binese bul birge islesiw uliwma basqariwshi programmalar arqali a’melge asiriladi. A’PP paydalaniwshig’a disketlerde beriledi ha’m olardi paydalaniwda basqarilip otiradi.

Kompyuterdegi sistemali basqariw bag’darlamalarina transliyatorlar (inglizshe «TRANSLATOR» - qaraqalpaqsha «dilmash») ha’m xizmet etiwshi programmalar jiynag’i kiredi.

Transliyator, adam qollanatug’in programmastiriw tilinen kompyuter tu’sinetug’in tildin’ ortasinda «dilmashliq» waziypasin atqaradi, yag’niy programmalardin’ programmastiriw tilinen kompyuter tiline awdaradi. Transliyator interpretator ha’m kompilyatorg’a bo’linedi.

Interpretator programmada keltirilgen ko’rsetpelerdin’ ha’r qaysisin mashina tiline awdaradi ha’m ol buyriq toliq orinlang’ansha onnan keyingi buyriqti mashina tiline awdarmaydi.

Al, kompiliyator bolsa, programmani tolig’i menen mashina tiline awdaradi jiberilgen qa’teler haqqinda mag’liwmat beredi ha’m qa’teler bolmasa, onda bul programmani orinlaydi.

Kompyuterde xizmet etetug’in programmalar orinlawshinin’ programmasin tiykarg’i yadta jaylastiriw, kompyuterdin’ programmalar kitapxanalar basqariw, ko’shirme aliw ha’m usi siyaqli jumislardi iske asiriwda xizmet etedi.

Programmaliq ta’miyinlewdin’ tu’rleri. Ha’zirgi waqitta programmistke programma du’ziwde ja’rdem beretug’in bir neshe programmalastiriw tilleri bar. Usi waqitqa shekem barliq adamzat ushin uliwma til bolmag’ani siyaqli barliq tu’rdegi kompyuter ushin da uliwma til islenip shig’ilg’an joq.

Programmastiriw tilleri, qollaniwlari boyinsha tiykarinan alg’anda eki tu’rli, yag’niy belgili bir topardag’i ma’seleni sheshiwge bag’darlang’an boladi.

Ha’zirgi waqitta ken’nen taralg’an programmalastiriw tillerine to’mendegiler misal bola aladi.

- ALGOL (AIGORITHMIC LANGUAGE - «algoritimlik til») - en’ da’slepki programmalastiriw tillerinin’ biri bolip, ha’r qiyli tarawdag’i ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an.

-“ORTRAN (“ORMULA TRANSLATOR - «formula dilmashi»)-tiykarinan alg’anda ilimiy-izertlew ma’selelerin sheshiw ushin qollaniladi.

-COBOL (COMMON BUSINESS ORIENTED LANGUAGE - «ekonomikaliq ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an til») - tiykarinan ekonomikaliq ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an.

-BASIS (BEGINNERS ALL-PURPOSE SYMBOLIK INSTRUCTION CODE -jan’a u’yreniwshiler ushin arnalg’an ko’p maqsetli, belgili ko’rsetpeler tili)- ha’r qiyli tarawdag’i ma’selelerdi sheshiwde qollaniladi.

-PASSAL (Blez Paskal hu’rmetine qoyilg’an) - ol ha’r qiyli ma’selelerdi sheshiwge arnalg’an.

Mashina tiline en’ jaqin til Assembler tili boladi. Onin’ ja’rdeminde, EEM nin’ mu’mkinshiliklerinen tolig’iraq paydalaniw ko’z-qarasinan na’tiyjeli programmalar du’ziw mu’mkin. Biraq ta joqarida atlari atalg’an programmalastiriw tillerin qollaniw an’sat bolmag’anlig’i sebepli salistirmali az qollaniladi. Programmalastiriw tillerinin’ sani ko’p boliwina qaramastan, olardin’ ha’r qaysisi o’zinin’ translyatorina iye bolatug’inin aytip o’tiwimiz kerek.

Solay etip, kompyuterdin’ programmaliq ta’miyinleniwi, kompyuterdin’ qurilmalari siyaqli u’lken a’hmiyetke iye eken.

EEM programmasiz jumis orinlay almaydi, tek programmani EEM yadina jaylastirg’annan keyin g’ana oni qanday bolmasin paydali jumis islewge ma’jbu’rlew mu’mkin. EEM nin’ qollaniw bo’limleri olar ushin du’zilgen programmalar jiyindisi menen aniqlanadi. Bul jiyindi programmaliq ta’miyinlew dep ataladi. Ha’zirgi EEM lardin’ programmaliq ta’miyinleniwi onlag’an ha’m ju’zlegen min’ programmalardi, kompyuterlik oyinlardi ha’m tekstlerdi qayta islewshi programmalardan baslap arnawli xizmetlerdi orinlawshi programmalarg’a shekem o’z ishine aladi.

OS kompyuter jumisin basqariwda operativ yad qurilmalarinda programmalar ha’m mag’liwmatlardin’ jaylastiriwin ta’miyinlewshi arnawli programmalar jiynag’i. OS kompyuterge buyriq beredi, komanda ha’m mag’liwmatlar boyinsha ko’rsetpeler beredi, tapsirmani orinlaw ushin za’ru’r bolg’an tiykarg’i qurilma dereklerin bo’listiredi ha’m ja’rdemshi qurilmalardi basqaradi (ma’selen` printer). Bul komandalar tiykarinda insan diskti atamalaw, fayllardan ko’shirme, nuska aliw, ekranda kataloglar izbe-izligin beriw qa’legen printer, displey ha’m programmalar menen tuwridan-tuwri islew mu’mkinshiligine iye.

OS kompyuterdin’ rejisseri bolip, tiykarg’i waziypasi insan biliwi za’ru’r bolmag’an na’rselerdi yamasa programmalardi onnan jasiriwdan ibarat.

EEM nin’ jumisin - EEM nin’ yadina jaylastirilg’an mashinaliq komandalardan turatug’in programmalardi orinlawdan ibarat. Biraq, qoldan mashina tilinde tekst du’ziw ju’da’ qiyin. Algoritmdi algoritlik tilde jaziw ha’m EEM di algoritlik tilde yamasa og’an jaqin bolg’an tilde jazilg’an programmalardi orinlawg’a u’yretiw qolay keledi. Bunday tiller ha’zirgi waqitlari ko’p ha’m olar programmalastiriw tilleri dep ataladi.

Programmalastiriw tilinen mashina tiline o’zgertiriwshi programmalardin’ eki tipi bar. Olar kompilyatorlar ha’m interpretatorlar dep ataladi. Programma-kompilyator tekstti programmalastiriw tilinde basinan aqirina shekem oqip shig’ip, mashina tilinde og’an ekvivalent bolg’an programmani du’zedi. Interpretator da’slepki programmani o’z-aldina oqip shig’ip sa’ykes a’mellerdi birden orinlaydi.

Jeke EEM de jaylasqan ha’m onin’ jumisin basqaratug’in programma sistemali programma delinedi.

Sistemali programmalar orinlaytug’in waziypalarina qarap bir neshe gruppalarg’a bo’linedi. Olardan tiykarg’ilarin ko’rip shig’amiz.

1. Paydalaniwshi (programmist) programmasin qayta islewdi ta’miyinlewshi programma.

a) Translyator - berilgen programmani ekilik kodqa aylandirip beriwshi, sonda g’ana ol kompyuterge tu’sinikli boladi~

b) Tekst redaktorlari - JEEM ge kirtilgennen son’ berilgen programmani redaktorlaw~

v) Baylanis redaktori - bir neshe translyatsiya bolg’an programmalardi iqshamlaw~

g) Ju’klewshi - translyatsiya bolg’an programmani mashina yadina ju’kleydi~

d) Otladshik - programmanin’ na’tiyjesinde qa’telerdi tabiw.

2. Drayver programmalar. Drayver programmalar JEEM nin’ quramina kiriwshi sirtqi qurilmalar menen mag’liwmat almasiwdi ta’miyinleydi. Bul qurilmalar (disk, displey, printer) din’ basqariwshi programmalari drayverleri bar.

3. Kiritiw-shig’ariw sitemasin du’ziwshi programma. Olar kompyuterdin’ tiykarg’i qurilmalarin avtomat tu’rde tez ta’miyinleydi.

4. Komandani qayta islewdi ta’miyinlewshi programma. Bul ja’rdeminde paydalaniwshi JEEM menen qatnas ornatadi.

5. JEEM lerde bir waqittin’ o’zinde bir neshe ma’selelerdi orinlawdi ta’miyinlewshi programma. Bul programmalardin’ barlig’i JEEM nin’ sirtqi yadinda jaylasqan bolip, za’ru’r bolg’an waqitta operativ yadqa ju’klenedi.