Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

2.5. Müəssisənin istehsal quruluĢunun 
təkmilləĢdirilməsi yolları 
 
Qeyd  etdiyimiz  kimi,  müəssisənin  istehsal  quruluşu 
müxtəlif amillərin təsiri altında formalaşır və ona görə də, 
daima dəyişilir, təkmilləşir. Müəssisənin istehsal quruluşu 
o halda mütərəqqi və optimal hesab edilir ki, onun bölmə-
ləri arasında düzgün münasiblik yaradılsın və ən az xərclə 
daha  yüksək  nəticələr  əldə  edilmiş  olsun.  Buna  istehsal 
quruluşunu  daima  təkmilləşdirməklə  nail  olmaq  olar.  Ha-
zırda  istehsal  quruluşunun  təkmilləşdirilməsinin  əsas  isti-
qamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 
a) istehsal bölmələrinin səmərəli ölçüsünün müəyyən 
edilməsi. İstehsalın ölçüsü – müəyyən avadanlıq komplek-
tinin  istehsal  gücüdür.  O,  buraxılan  məhsulun  miqdarı  ilə 
səciyyələnir. Onun mütərəqqiliyi istənilən dərəcədə maşın 
və avadanlıq komplektinin tam  yüklənməsini təmin etmə-

---

 
 
40 
lidir.  Çünki  ayrı-ayrı  avadanlıq  növləri  müxtəlif  məhsul-
darlığına  (məhsul  buraxma  qabiliyyətinə)  görə  fərqlənir-
lər,  bu  halda  orta  hesabla  bütün  istehsal  avadanlıqlarının 
tam yüklənməsi üçün tələb edilən səviyyə istehsalın istəni-
lən  ölçüsündə  əldə  edilə  bilməz.  İstehsalın  yolverilən  mi-
nimal və optimal ölçülərini fərqləndirirlər. İstehsalın mini-
mal yolverilən ölçüsü müasir avadanlığı lazımi qədər yük-
ləməklə  ondan  istifadə  etməyə  imkan  verir.  Müəyyən 
məhsulun  hazırlanmasında  tətbiq  edilən  texnikanın  səviy-
yəsi  dəyişdikdə  istehsalın  minimal  yolverilən  ölçüləri  də 
dəyişir. Məsələn, elektron texnikasının və proqramlı idarə-
etmənin  inkişafı  və  geniş  tətbiqi  onları  azaltmağa  imkan 
verir.  Əgər  əvvəllər  avtomat  xətt  şəklindəki  avadanlıq 
komplektindən  yalnız  məhsul  buraxılışının  həcmi  böyük 
olduqda istifadə edilirdisə, hazırda proqramla idarə olunan 
maşınların  tətbiqi  ilə  istehsal  sahələri  təşkil  edildikdə  ey-
nicinsli  məhsulun  minimal  yolverilən  buraxılışı  iki  –  üç 
dəfə az ola bilər. İstehsalın ölçüsünün  minimal  yolverilən 
ölçüsündən çox artırılması minimal avadanlıq komplektini 
ikiqat  artırmaqla  əldə  edilir.  Lakin  istehsalın  maksimal 
yolverilən  ölçüdə  artırılması  zamanı  nəinki  texniki,  həm 
də  iqtisadi  hesablamalara  əsaslanmaq  lazımdır.  İstehsalın 
ölçüsünün ən məqsədəuyğun qaydada artırılması əsaslı və-
sait qoyuluşları və məhsulun maya dəyəri üzrə hesablama-
lar  əsasında  müəyyənləşdirilməlidir.  Məhsul  vahidinin  is-
tehsalı  üçün  minimal  gətirilmiş  məsrəfləri  təmin  edən  is-
tehsal ölçüsü optimal ölçü hesab olunur. İstehsalın ölçüsü-
nə  istehsaldaxili  texniki-təşkilati  amillər  çox  böyük  təsir 
göstərir.  
İstehsalın  ölçüsü  müəssisənin  və  onun  vəsilələrinin 
ölçüsünü müəyyənləşdirmək üçün əsas götürülür. Müəssi-
sənin  və  onun  vəsilələrinin  ölçüsü  onlarda  cəmləşdirilmiş 
canlı  və  maddiləşdirilmiş  əməyin  miqdarını  səciyyələndi-

---

 
 
41 
rir.  O,  nəinki  istehsaldaxili  texniki-təşkilatı  amillərdən, 
eyni zamanda kənar amillərdən də asılıdır. Müəssisənin və 
onun  vəsilələrinin  məqsədəuyğun  ölçüsünün  müəyyənləş-
dirilməsinə, əsasən, aşağıdakı texniki-təşkilati amillər təsir 
göstərir: buraxılan məhsulların xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti, 
xarakteri və həcmi, istehsalın texniki və təşkilati səviyyə-
si, xammal mənbələrinin və hazır məhsul istehlakçılarının 
yerləşdirilməsi,  müəssisənin  və  onun  əsas  vəsilələrinin 
istehsal  güclərinin  inşası  və  mənimsənilməsi  müddətləri, 
ölkənin müdafiə qabiliyyəti və s. Elmi-texniki tərəqqi aq-
reqatların iriləşdirilməsinə, çəkisinin və gücünün bir vahid 
hesabı ilə onların məhsuldarlığının artırılmasına, texnoloji 
proseslərin  intensivləşdirilməsinə  imkan  verir.  Bununla 
əlaqədar olaraq müəssisə və onun vəsilələrinin ən məqsə-
dəuyğun ölçülərinə mütəmadi olaraq baxılmalıdır. Müəssi-
sə və onun səmərəli ölçüsü xammalın, materialların və ha-
zır məhsulların istehsalçı məntəqədən istehlakçı məntəqə-
lərinə  daşınması,  saxlanılması  və  istehlakçı  şərtləri,  ida-
rəetmənin mürəkkəbliyi, həmin vəsilələrin kollektivlərinin 
işlədikləri sosial şərait nəzərə alınmaqla müəyyən edilir. 
Müəssisənin istehsal quruluşunun təkmilləşdirilməsi-
nin əsas imkanları bunlardır: 
a) kiçik istehsalların birləşdirilməsi – idarəetmə apa-
ratında  çalışan  işçilərinin  sayını  xeyli  azaltmağa,  yüksək 
məhsuldarlı  maşın  və  avadanlıqların  tətbiqinə,  istehsalın 
mexanikləşdirilməsi  və  avtomatlaşdırılması    səviyyəsinin 
yüksəldilməsinə  şərait  yaradır ki, bu da istehsalın həcmi-
nin artırılmasının zəruri şərtlərindəndir; 
b)  sexsiz  istehsal  quruluşunun  tətbiqi    nəticəsində 
sex  xərcləri  tamamilə  aradan  qaldırılır  və  bu  məhsulun 
maya  dəyərinin  aşağı  salınmasına  imkan  verir.  Sexsiz  is-
tehsal quruluşu, əsasən,  fərdi və kiçik seriyalı istehsal şə-

---

 
 
42 
raitində və neft-qazçıxarma idarələrində  daha geniş tətbiq 
edilir; 
c) əsas,  köməkçi  və  xidmətedici  sex  və  təsərrüfatlar 
arasında  səmərəli  nisbətlərin  təmin  olunması,  yəni  imkan 
dairəsində  çalışmaq  lazımdır  ki,  müəssisənin  sexlərinin 
sayı  çox  olsun.  Çünki  bu,  müəssisənin  məhsul  buraxma 
qabiliyyətini artırır; 
d)  istehsalın  idarə  edilməsində  avtomatlaşdırılmış 
idarəetmə sistemlərinin tətbiqi – idarəetmə aparatında çalı-
şan işçilərin sayını azaldır. Çünki burada idarə olunan ob-
yektin  vəziyyəti  haqqında  məlumatların  verilməsi,  saxla-
nılması və yenidən işlənilməsi iqtisadi – riyazi metodların 
və  modellərin,  elektron  –  hesablama  texnikasının  köməyi 
ilə avtomatik yerinə yetirilir; 
e) iş yerlərinin attestasiyası – hər bir iş yerinin mütə-
rəqqi texniki, texnoloji, təşkilati nəticələrə, əməyin müha-
fizəsi  tələblərinə,  qabaqcıl  təcrübəyə,  normativ  və  stan-
dartlara  uyğunluğunun  və  təkmilləşdirilməsi  məqsədilə 
kompleks  qiymətləndirilməsinə  imkan  verir.  İş  yerlərinin 
attestasiyasının əsas vəzifəsi – iş yerləri sayının işləyənlə-
rin sayı ilə tarazlaşdırılmasından, istehsalın səmərəliliyinin 
yüksəldilməsindən,  əmək  məhsuldarlığının  artırılmasın-
dan, əsas fondlardan və əsaslı vəsait qoyuluşundan effektli 
istifadə  edilməsindən  ibarətdir.  Limitsiz  iş  yerlərinin  ləğv 
edilməsinə,  mütərəqqi  iş  yerlərinin  aşkar  edilməsinə,  iş 
yerlərinin səmərələşdirilməsi üzrə tədbirlərin işlənib hazır-
lanmasına  və  həyata  keçirilməsinə  və  s.  imkan  verir.  İş 
yerlərinin  attestasiyasını  həyata  keçirmək  üçün  müəssisə-
nin rəhbəri həmkarlar ittifaqı komitələri ilə birlikdə fəhlə-
lərin,  mütəxəssislərin  və  qulluqçuların,  səmərələşdiricilə-
rin  geniş  iştirakı  ilə  attestasiya  komissiyaları  (müəssisə 
miqyasında  həyata  keçirilən  işlərin  xarakterindən  asılı 
olaraq) yaradır. 

---

 
 
43