Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

4. «Sózlik»tiń janrlıq ózgesheligi. Maxmud Qashqarıydıń «Devonu luǵatit 
túrk» – «Túrk tilleriniń sózligi» kitabında túrk sózleriniń arab tiline awdarması 
hám sózlerge arab tilinde máni (túsinikler) berilgen. Sózlerdiń tilde ámeliy
qollanılıwın kórsetiw ushın kórkem-ádebiy shıǵarmalardan, xalıq qosıqlarınan, 
naqıl-maqallardan kóplegen mısallar keltiriledi. Olarda túrkiy ata-babalarımızdıń 
didaktikalıq oy-pikirleri, jawıngerlik isleri, tábiyat kórinisleri, ayırım tariyxıy, 
etnografiyalıq maǵlıwmatlar keltiriledi. Bul jaǵınan «Túrk tilleriniń sózligi» tek 
filologiyalıq izertlew shegarasında qalıp qoymay kórkem-estetikalıq, tariyxıy-
etnografiyalıq áhmiyetke de iye boladı. Ádebiyatshılar hám folklorshılar 
«Sózlik»te keltirilgen kórkem tekstlerdi ata-babalarımızdan qalǵan kórkem 
miyraslar retinde úyrenedi. «Sózlik»tegi kórkem tekstler ideyalıq-tematikalıq 
baǵdarları, ásirese, kórkem tili boyınsha qaraqalpaq xalıq qosıqlarına, naqıl-
maqallarına kútá jaqın, al ayırım naqıl-maqallar fonetikalıq ózgesheliklerdi esapqa 
almaǵanda házirgi qaraqalpaq tilinde qollanılıp júrgen naqıl-maqallar menen 
birdey bolıp keledi. Solay etip, «Sózlik» janrı boyınsha ilimiy-filologiyalıq 
izertlew, sonday-aq, til úyreniw ushın qollanba bolıp tabıladı. Sonıń menen birge 
onda kóplegen kórkem shıǵarmalar mısallar retinde keltiriledi. 
«Túrk tilleri sózligi»niń tematikalıq qurılısı. «Sózlik»tiń dáslepki eki 
bóliminde avtor túrk xalıqlarınıń mayda urıwlarınıń esap-sansız ekenin, olardı 
biriktiretuǵın iri baslı taypalarınıń tilin izertlegenin aytadı. Sonıń menen birge túrk 

---

71 
xalıqları mákanlaytuǵın geografiyalıq orınlar: qalalar, tawlar, dárya hám teńizler 
sol waqıttaǵı atamaları menen beriledi. Bul orınlardıń birqanshası az ǵana 
fonetikalıq ózgerisler menen házir de sol dáwirdegi atamaları menen ataladı. 
Mısalı, Uch sháhári-házirgi Osh (Qırǵızstan), Atıl-Edil (Volga) dáryası, Ila-Il, 
Artısh-Irtısh (Sibirdegi dáryalar), Tashkan-Tashkent (jazba esteliklerde Shash dep 
te ataladı), Íssıǵ kól-Íssıq kól (Qırǵızstan) h.t.b. 
Maxmud Qashqarıy sol dáwirlerde tariyx maydanında bar kóp ǵana túrkiy 
qáwimlerdi, xalıqlardı, urıwlardı atap ótedi. Olardan túrkmen, uyǵır, tatar, qırǵız 
qáwimleri házirgi usı atamaları menen atalatuǵın milletlerdiń etnikalıq tiykarı 
bolǵan. Ayırım etnonimlerdiń (qáwim, xalıq atamalarınıń), mısalı, túrk, túrkmen, 
uyǵır, shıǵıl (chigil), tat qáwimleri atamalarınıń kelip shıǵıw tariyxına ańızlıq 
tiykarda anıqlamalar, túsinikler beredi. 
Bunnan sońǵı bólimde avtor túrk xalıqlarında kóp qoyılatuǵın adam atların, 
ataqların (titulların) keltiredi. Olardıń geyparaları túrkiy xalıqlarda, sonıń ishinde 
qaraqalpaqlarda házir de jiyi-jiyi ushırasadı. Máselen: Ótámish-Ótemis, Ábiy, 
Sálim, Sábit, Otar h.t.b. 
«Túrkiy xalıqlardıń jıl qayırıwı» degen bólimde on eki músheli (on eki 
haywannıń atına qoyılǵan) jıl esabınıń mánisin ashıp beredi.
Túrkiy xalıqlar iship-jeytuǵın awqat hám ishimlik túrlerin birme-bir sanap 
ótedi. Olardan kómesh (ıssı kúlge kómip pisirilgen nan), súzbe degen túrleri 
házirgi tilimizde de qollanıladı.