2-mavzu: Pedagogik jarayonda tarbiyaning mazmuni. Tarbiya jarayonining shakllari va metodlari. Ijtimoiy pedagogika asoslari

Oila fuqarolik jamiyati institutlarining asosiy bo‘g‘ini. 
 
Oila – an’anaviy tarbiyaning asosiy instituti bo’lib hisoblanadi. Bola yoshlik 
davrida oilada olgan ta’lim – tarbiyasini butun umri davomida saіlab іoladi. 
Bola hayotini asosiy qismini oilada o’tkazadi, o’zining ta’sir kuchiga ko’ra 
hech qanday tarbiya vositasi oila bilan bellasha olmaydi. Oilada bola shaxsini 
asoslari tarkib topdiriladi maktabga borganda esa bola shaxs sifatida shakllangan 
bo’ladi. 
Oila bolalarga insoniy va salbiy ta’sir etish omili biґlashi bola shaxsiga 
ijobiy ta’sir etish shundan iboratki, oilada bolaga eng yaqin insonlardan - ota, ona, 
buvi, buva, aka, opalardan tashqari kim ulardek bolani yaxshi ko’rib, u haqida 
qayg’urmaydi. 
Shu bilan birga bola shaxsini shakllantirishga, ularga tarbiya berishda oila 
salbiy ta’sir ham ko’rsatishi mumkin. 
Oila – bu o’ziga xos jamoadir u tarbiyada asosiy o’ґinga egadir. 
Oilani o’ziga xos tarbiyaviy ahamiyatini hisobga olgan holda, oilani bolaga 
ijobiy ta’sirini oshirib, salbiy ta’sirini kamaytirish zarur. Buning uchun esa 

---

tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan, ichki oilaviy ijtimoiy-psixologik omillarni aniq 
belgilash lozim. 
Bolani tarbiyalashda asosiysi ota-ona bilan bola o’rtasida qalban yaqinlikka 
va ahloqiy boylikka erishishdir. 
Ota-onalar hech qachon tarbiya jarayonini o’z holiga tashlab qo’ymasligi 
kerak, ayniqsa katta bo’lsa boshlagan bolani o’z holiga tashlab qo’yymasligimiz 
kerak. 
Bola oilada birinchi hayotiy tajribani organadi, kuzatadi va o’zini turli xil 
vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o’rganadi. 
Biz bolani nimaga o’rgatsak uni aniq, hayotiy misollar bilan mustahkamlash 
kerak, bola kattalarni aytgan gaplari amalda ham bir xil bo’lishini ko’rishi kerak. 
(masalan: agar bola har kuni ota-onasi tomonidan yolg’on gapirish mumkin 
emasligini eshitsa-yu, leki ota-ona o’zi sezmagan holda shunga qoidaga rioya 
qilmasalar, bola tarbiyasiga darz ketadi). Har bir ota-ona farzandlarida o’zlarni 
davomchilarini ko’radi. Farzandlarini o’zlari hohlagan inson bo’lishlarini 
hohlaydilar. 
Ota-onalar o’rtasidagi mojaroli vaziyatlar. 
Ota-onalar o’rtasidagi mojaroli vaziyatlar – bu ota-onalar tomonidan bola 
tarbiyasiga turlicha yondashuvdir. Mojaroli vaziyatlarni hal etish uchun 
quyidagilarga rioya qilish kerak. 
Ota-onalarni birinchi vazifasi - umumiy qarorga kelish, bir-birini 
ishontirishdir, aga ota yoki ona biror-bir qarorni qabul qilishdan oldin ikkinchi 
tomonni fikrini ham hisobga olishi lozim. 
Ota-onalarni ikkinchi vazifasi – bola ota-onalarini qarashlarida ma’yuslikni 
ko’rmasligi kerak, muammolarni alohida muhokama qilish zarur.
Bola juda tez aytgan fikrlarni o’lashtiradi va o’ziga xos holda ulardan 
foydalanadi. 
Ota-onalar qaror qabul qilishda birinchi o’ringa o’zlarini qarashlarini emas, 
balki bolaga foyda keltirishni o’ylashlari kerak. 
Kattalar va bolalar o’rtasidagi muloqotda quyidagilarga amal qilish lozim. 
Bolani qanday bo’lsa, shunday holda qabul qilish kerak. 
Kattalar bolalar ko’zi bilan muammolarga qarashlari va ularni holatlarini 
bilishlari kerak. 
Ota-onalar farzandlarini, ularni hech narsaga (hunukligi, sho’xligi, epchill 
emasligiga) masdan yaxshi ko’radilar. Bola qanday bo’lsa, shundayligicha qabul 
qilinadi. 
Agar bola ota-onalarni xoxish va istaklariga mos bo’lsa ya’ni yaxshi ґіisa, 
a’lo xulіli bґlsa, agarda bola ota-onalarni talabalariga javob bermasa, bunda 
bolalarni ota-onalar ґzlaridan uzoіlashtiradilar va ularni munosabatlari yomon 
tomonga ґzaro boradi. 
Bu esa sezilarli іiyinchiliklarni keltirib chiіaradi, bola ota-onalariga ularni 
meµribonliklariga ishonmaydi. 
Ayrim oilalarda bola ota-ona tomonidan umuman іabul іilinmaydi. Ular 
bolaga nisbatan befarі bґladilar vauni ґzlaridan itaradilar (masalan: ichkilikka 
berilgan oila). Lekin yaxshi tinch oilalarda µam bolaga nisbatan befarіlik µolatlari 

---

uchraydi (masalan: kutilmagan farzandni tuІilishi, ona chiroyli lekin іizi xunuk bu 
esa onani Іashiga tegadi). 
Oilada bolani tarbiyalashda uchraydigan xatoliklar turli tumandir. Ular 
orasida keng tarіalganlaridan biri ota-onalarning xaddan tashіari obrґtalabliklari, 
xukmronlikka intilishlaridir. Bolaning µar bir іadami nazorat ostiga olinsa, uning 
xulіidagi mustaіillik yґііa chiіariladi. Bolada ґz kuchiga va imkoniyatlariga 
ishonch yґіoladi. Ichki istak va intilishlar shakllanmasdan itoat іilish talablari bilan 
boshlab turadi. 
Oilaviy tarbiyadagi xatolikning turlaridan yana biri, bolalarning erka bo’lishi, 
ularga nisbatan biror talabning yґіligi bilan boІliі. Bu holda ota-onalar ba’zan 
bolalarning imkoniyatlariga yetarli baho berishmay va ularning ko’pgina ishlarini 
o’zlari bajarishadi. Natijada bolada mustaqillik, mehnat qilish ishtiyoqi, 
topshirilgan ishga ma’suliyat hissi rivojlanmaydi. Bola o’z ishini tanlay olmaydi, 
uni oxirigacha yetkaza olmaydi, erksiz bo’lib qoladi. 
Qiyinchiliklarning yana biri shundan iboratki, ota-onalar tarbiyada hamma 
narsa sababli va shartli ekanligini, tarbiya uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir 
qator o’zaro uzoq jarayon bo’lib, bu jarayonda bir qator o’zaro boІliі bґІin, vosita 
va uslublar bґlib, ulardagi biror bґІinning tushib іolishi tufoyli jarayonning normal 
ґtishi bґzilishi va tarbiya natijasi buzilishini tushunmaydi. Ota-onalar bu µolning 
muµimligini µisobga olmay, kґpincha, bola «birdan» buzilib іoldi, deb arz іiladilar. 
Bolalarni oiladagi tarbiyasidagi xatolarning bir turi ona yoki ota, buvi, buva va 
boshіalar tomonidan tarbiyada yagona talabalarning yґіligidir. Bunday oilalarda 
bolalar kattalarning іarama-іarshi fikrlariga moslashishga xarakat іiladi. Bu esa 
bolada ikkiyuzlamachilik. xushomadgґylik vash u kabi salbiy xislatlarning 
shakllanishiga sabab bґladi. 
Oilada bola shaxsini shakllantirishda oila boshliіlari bilan bolalarning ґzaro 
yaxshi munosabati, xonadon іarichlariga xurmat, e’tibor, oiladagi bolalarning ґzaro 
munosabatlari tґІri tarbiyalangani ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar 
jonkuyarligi, oilada ґrnatilgan tґІri tartib va yaxshi odatlar, ota-onaning meµnatga, 
ijtimoiy µayot xodisalargia tґІri munosabatda bґlishlari muµimdir.
Bola tarbiyasida ota – onaning bir – biriga munosabati, ґzlarini tuta bilishlari 
muµimdir, oilada muomalaning barcha іoidalariga amal іilinishi lozim. Kattalarga 
µurmat, kichiklarni avaylash, bir –biriga meµribonlik, ayniіsa ayollarni izzat іilish 
odatga, іoidaga aylanib borishi kerak. 
Bolalarga onani hurmat qilishni, unga mehribon bo’lishni o’rgatish otaning 
muhim vazifasi. 
Odatda o’g’il bola otasiga, qizlar esa onasiga o’xshashga, ulardagi yaxshi 
xislatlarni o’ziga singdirishga harakat qiladi. Ota ham, ona µam, bolani 
tarbiyalashga ґz µissalarini іґshadilar. 
Ona Іamµґr, mehribon, ko’ngilchan bo’lsa, ota – kuch qudrat, jasurlik, 
іattiііґllik, bolaning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun qayg’ursa, ona – yurish - 
turish, muomala, his to’yg’u, nafosat uchun tashvishlanadi. 
Ota ham ona ham bolaning aqliy, axloіiy jismoniy kamoloti uchun baravar 
javobgar, chunki, ularning birdan - bir maіsadi shaxsni tarbiyalashga іaratilgandir. 

---

Bola shaxsini shakllanishida sog’lom oilaviy muhit katta ahamiyatga egadir. 
Oilada ota – onalar o’rtasidagi o’zaro hurmat, ishonch va vafo – sadoqat bolalar 
quvnoq, xushchaqchaq o’sishlariga, normal tarbiyalanishlariga, xonadonda 
sog’lom muhit yaratilishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. 
Oila a’zolari hurmatini o’rniga qo’yishlari, bir – birlari uchun jon 
kuydirishlari, yaxshi munosabatda bo’lishlari kerak. Oilada hamisha samimiyat va 
ko’tarinki ruh hukmron bo’lsa, oila a’zolarining kayfiyatiga ijobiy ta’sir etadi.
Јaysi olida nohaіlik, іґpollik, dґіpґpisa, asabiylik, µukmron ekan, unda 
µalovat µam bґlmaydi. Oiladagi arzimagan janjal µam dastavval bolalarning psixik 
µolatiga ta’sir іiladi, ularda yomon odatlar µosil bґlishiga olib keladi. Bolalar 
ulІaygach, ular µam іush uyasiga kґrganini іiladi іabilida ish tutishadi.
Ota – ona bir – birini behurmat qilmasligi, obґo’larini tushirmasligi, oilaviy 
nizolarni bola yґі vaіtida bartaraf etishlari shart. Bola yomon yoki yaxshi µulіli, 
fe’l atvorli bґlib tuІilishmaydi. Uning o’sib borishi jarayonida oila muµiti, ota – 
onaning, kishilarning, atrof – muµitdagi munosabatlarning ta’siri µal іiluvchi rol 
ґynaydi. Oiladagi totuvlik, µamjiµatlik, bu ґzaro µurmat va yordam, 
shirinsuµanlik, meµnatsevarlik va to’g’rilik bolaga ijobiy ta’sir qiladi.