Ped Psix 2 tayyori 16. cdr

Muloqotning interaktiv jihati.
Muloqot shaxslararo birgalikdagi 
harakat, ya’ni odamlarning hamkorlikdagi faoliyati jarayonida tarkib 
topadigan aloqalari va o‘zaro bir-birlariga ta’sirining yig‘indisi 
sifatida yuzaga chiqadi. Hamkorlikdagi faoliyat va munosabat 
ijtimoiy qoidalar – odamlarning birgalikdagi harakati va o‘zaro 
munosabatlarini qat’iyan belgilab qo‘yadigan hamda jamiyatda udum 
bo‘lgan xulq-atvor namunalari asosida amalga oshiriladigan 
ijtimoiy 
nazorat
sharoitida yuz beradi. 
Jamiyat ijtimoiy qoidalar sifatida qabul qilgan, ma’qul topgan, 
udumga aylangan va tegishli vaziyatda turgan har bir kishidan 
bajarilishini kutayotgan namunalarning o‘ziga xos tizimini yaratadi. 
Ularning buzilishi qoidadan chetga chiqadiganlarning xulq-atvori 
to‘g‘rilanishini ta’minlaydigan 
ijtimoiy nazorat
mexanizmlari 
(ma’qullamaslik, ta’na qilish, jazolash)ni o‘z ichiga oladi. 
Qoidalarning mavjudligi va qabul qilinishi haqida biron kishining 
barcha boshqa odamlar xulq-atvoridan farq qiluvchi xatti-harakatiga 
atrofdagilarning bir xilda munosabat bildirishi dalolat beradi. 
Ijtimoiy qoidalar mehnat intizomi, harbiy burch va vatanparvarlik 
talablariga javob beradigan xulq-atvor namunalaridan tortib, odoblilik 
qoidalariga qadar hammasini o‘z ichiga oladi. Odamlarning ijtimoiy 
qoidalariga murojaat qilishi ularda o‘z xulq-atvori uchun mas’ullik 
hissini uyg‘otadi, harakatlari va qiliqlarning ushbu qoidalarga mos 
kelishi yoki mos kelmasligini baholagan holda ularni tuzatib borish 
imkonini tug‘diradi. Qoidalarga qarab mo‘ljal olish kishiga o‘z xulq-
atvorining shakllarini andozaga qarab moslash, ijtimoiy jihatdan 
maqbullarini tanlab olish, nomaqbul shakllariga amal qilmaslik, 
o‘zini muloqot jarayonida yo‘naltirib va boshqarib borish imkonini 
beradi. Odamlar o‘zlashtirilgan qoidalardan o‘zlarining xususiy 
xulq-atvorini boshqalarning xulq-atvori bilan taqqoslaydigan mezon 
sifatida foydalanadilar. 
Hamkorlikdagi harakat jarayonlarini ijtimoiy nazorat munosabatga 
kirishadigan odamlar “bajaradigan” rollar (Psixologiyada rol deganda 

---

289
xulq-atvorning normativ jihatidan ma’qul bo‘lgan muayyan ijtimoiy 
mavqeni egallab turgan har bir kishidan atrofdagilar kutayotgan 
namunasi tushuniladi) repertuariga muvofiq tarzda amalga oshiriladi. 
Subyekt o‘qituvchi yoki o‘quvchi, shifokor yoki bemor, katta yoshli 
kishi yoki bola, rahbar yoki xodim, ona yoki bola va shu kabi rolni 
bajaradi. Har qanday rol mutlaqo aniq talablarga va atrofdagilarning 
muayyan orzu-istaklariga javob berishi kerak. 
Shaxs muloqotning turli xil vaziyatlarida qoida tariqasida har xil 
rollarni bajaradi. Masalan: o‘zining xizmatidagi roliga ko‘ra rahbar 
bo‘lib turgan kishi betob bo‘lib qolganda, bemor roliga kirgan holda 
shifokorning barcha ko‘rsatmalarini bajaradi; shu bilan birga oilada 
u keksa onasining mo‘mingina o‘g‘li rolini saqlab qoladi va hokazo. 
Rol mavqelarining ko‘pligi ba’zida ularning to‘qnash kelishiga – rol 
konfliktlariga (ziddiyatlarga) sabab bo‘ladi.
Turli xil rollarni bajarayotgan odamlarning hamkorlikdagi 
harakati rollar ehtimoli bilan boshqariladi. Kishi buni istasa-istamasa 
atrofdagilar undan muayyan namunaga mos keladigan xulq-atvorni 
talab qiladi. Rolning qonday bajarilishi 
ijtimoiy nazorat
ostida bo‘ladi, 
ijtimoiy jihatdan muqarrar ravishda baholanadi va namunadan salgina 
chetga chiqilishi esa qoralanadi.