takt ingibitsiya deb n om berilgan . H ujayralar bir-biriga to‘qn ash kelgan ma-
halda, y a n i kontakt paytida sign allar yoki qandaydir m o d d a bilan alm ashinadi,
sh u n arsa u larn in g keyinchalik yan ad a ko'payib borish in i susaytirib qo'yadi deb
taxm in qilinadi.
To'qim alar k u lturasidagi n orm al hujayralarning bo'linishi ham hujayralar
zichligiga bog'liqligi aniqlan gan, zichlikka bog'liq ingibitsiya deb shuni aytiladi.
R egeneratsiyan in g shu tariqa id o ra etilishi m uhim aham iyata ega, chunki jarohat
bitib kelayotgan jo y d a o sm a p ayd o bo'lishiga yo'l qo'ymaydi.
H u ja y ra b ila n m atrik sn in g o'zaro ta’siri. Jarohat bitib kelayotgan jo yd agi h u
jay ralarn in g h arakati, k o p ay ish i h u jayradan tashqaridagi m atriks tasirid a ham
idora etilishi hozir isbot etilgan. M a’lum ki, hujayradan tashqaridagi, ya’ni ekstra-
sellyulyar m atrik s kollagen, glikozam inglikanlar, glikoproteidlardan (fibronek-
tin, lam in in )d an iborat m u rak k ab kom pleksdir. B u larnin g orasid a fibronektin —
yu q ori m olekulali glikoproteid alo h id a aham iyatga ega. U hujayralar yuzasida,
bazal m em b ran a va p erisellu lar m atrik sd a bo'ladi. Buni fibroblastlar, endotelial
hujayralar, m on otsitlar ishlab ch iqaradi. Plazm ada ham xu dd i ana sh un day fi-
bron ektin topiladi. Jarohat bitayotgan m ah ald a jaroh atdagi fibronektin konsen-
tratsiyasi keskin ortadi. Jarohat bitish in ing ilk davrlarida p lazm a fibronektini
fibrin iplaridan tashkil topgan va qon laxtasid agi sinchlar vazifasini bajaradigan
to'rni o'rab oladi deb taxm in qilin adi. Fibronektin adgeziv, y an i yopishtirib oluv-
chi x o ssag a ega bo'lgani uchun sh u n arsa epitelial va yallig'lanish hujayralarining
fibrin sin ch b o y la b o'tib borilish ini tezlashtiradi. Inaktiv fibronektin va uning
fragm en tlari ham m on otsitlar uchun v a en g m uhim i fibroblastlar uchun m usbat
x em o tak sis x o ssa sig a egadir. Fibronektinning endotelial hujayralar m igratsiyasi
va kapillarlar hosil bo'lishi (an giogen ezin i tezlashtirishi) tajribada isbot etilgan.
B u n d an tashqari, u m onotsitlardan fibroblastlar uchun o'sish om ili ajralib chiqi-
shini jon lan tiradi. Fibroblastlar jarohat tom oniga o'tib, o'zlari ham talaygina fib
ronektin va III tip dagi kollagen ishlab chiqara boshlaydi.
M an a shu kuzatuvlarning h am m asi granulatsion to'qim alar hosil bo'lishida
fibronektin aso siy vazifani bajarad i deb taxm in qilishga im kon beradi. Jarohat
n in g bitish i tugallanishi bilan fibronektin va III toifa kollageni sintezi susayib
qoladi, fibroblastlar esa yana I toifad agi kollagenni sintezlay boshlaydi.
0 ‘sish o m illari. 0 ‘sish jarayon ini jonlantiradigan turli om illar (o'sish o m il
lari) ning k a sh f etilgani katta d iq qatga sazovordir. Tasvirlab berilayotgan o sish
om illarining soni uzluksiz ko'payib borm oqd a. H ozir u lard an ep iderm al o'sish
om ili (E G F ), nervga alo q ad o r o'sish om ili (N G F ), trom botsitlard an paydo
bo'ladigan o sish om ili (P D F G ), m akrofaglardan hosil bo'ladigan o'sish om ili
(M D F G ) va fibroblastlar o'sish om ili (fibroblastik o'sish om ili — F G ) h am m adan
ko'ra ko'proq o'rganilgan. B u o'sish om illarining h am m asi p olip ep tid lar bo'lib,
gorm on sim on tuzilishga ega, har xil toifadagi hujayralar an a shu om illar ta’siri
o stid a bo'linish layoqatini kuchaytiradi. C hunonchi, ep iderm al o'sish om ili ta’siri
ostid a har xil toifadagi epitelial hujayralargina em as, b alki fibroblastlar, gliya hu
jayralari, bu yrak hujayralari ham bo'lina boshlaydi. N ervga alo q ad o r o'sish om il-
ning nishon hujayralari biriktiruvchi to'qim a hujayralari (fibroblastlar) bilan
silliq m uskul hujayralaridir. M akrofaglardan hosil bo'ladigan o'sish om ili fibro
blastlar va endotelial hujayralarga ta’sir o'tkazadi. M an a shu h ollarn in g ham m a-
sid a n ishon hujayralarning yuzasid a o'sish om illari uchun o'ziga x o s retseptorlari
bo'ladi.
Proliferatsiyalanayotgan hujayralar jaro h atga o'tib, qo'shni hujayralar va hu-
jayradan tashqari m atriksd an kelayotgan sign allar o stid a bo'linish dan toxtaydi.
D em ak, o sm a proliferatsiyasidan farq qilib, h ujayralarnin g regeneratsiyaga alo
q ad o r ko'payishi idora etib b o rilad i va jarohat bitib bo'lishi bilan to'xtab qoladi.
R E G E N E R A T SIY A G A TA’S IR O 'T K A Z U V C H I O M IL L A R
Regeneratsiyaning jad alligi va odatdagidek to'gri o'tishi talaygin a om illarga
bog'liq. Shularning en g m uhim lari ju m lasiga qu yidagilar k iradi: 1) od am n in g
yoshi, 2) ovqatlanishi, 3) innervatsiyasining ahvoli, 4) qon yaratishining ahvoli,
5) qon v a lim fa aylanishining ahvoli, 6) gorm on al statusi.
Yosh kishilarda regenerativ jarayon lar ancha jo n li v a to'la bo'lib o'tadi. C ha-
la yoki atip ik regeneratsiya degan n arsa aksari yoshi qaytib qo lgan od am larda
ko'riladi. M asalan , h ajm i 20 sm 3 keladigan jarohat 30 yash ar o d am d a, 10 yashar
bolad agi xu dd i shunday jaro h atga qaragan da ikki baravar u zo q ro q m u ddatda
bitadi.
O rgan izm da regeneratsiya bekam u-ko'st o tad ig an b o lish i uchun ovqatdagi
oqsillar, am inokislotalar va vitam inlar ham bekam u-ko'st bo'lishi kerak. O vqat
n oraso bo'lib, gipoprotein em iya yuzaga keladigan bo'lsa, bu n arsa regenerator j a
rayonlar jad alligi p asayish iga olib b orad i. O rgan izm da vitam inlar, ayniqsa v ita
m in S yetishm asligi regeneratsiyaning borishiga nih oyatda katta ta’sir o'tkazadi.
M asalan, S avitam in ozda kichikroq jarohat, yara h am b itm asd an turaveradi, bu
n arsa yaxshi kollagen hosil bo'lm asligi va kollagen tolalarning yetarlicha ishlanib
ch iqm asligiga bog'liqdir. V itam in S yetishm aydigan m ah allard a jaro h atn in g b i
tishi sekin lashadi v a jaro h at p ish iq bo'lib bitm aydi.
Jarohatn in g o'z vaq tid a bitish i uchun ruxning ham aham iyati bor. O dam ning
to q im alarid a rux yetish m aydigan m ah allarda reparativ renegeratsiya sekin-
lash ib qoladi. R uxn in g aham iyati un in g R N K va D N K sintezida ishtiroki bor-
ligiga bog'liq.
Dostları ilə paylaş: |