Tillar va adabiyot kafedrasi

 
besh
(son) + 
otar
(fe’l) – 
beshotar
(ot) kabi. 
Sifat yasalish tarkiblari
: 
yog‘
(ot) – 
yog‘li
(sifat), 
bugun
 
(ravish), 
bugungi 
(sifat), 
cho‘z 
(fe’l) – 
cho‘ziq
(sifat), 
eg
(fe’l) – 
egik
(sifat),
 
yumala
(fe’l) -
 
yumaloq
(sifat); 
bozor
(ot) + 
bop
 
(sifat) – 
bozorbop
(sifat), 
sof
(sifat) +
 
dil
(ot) – 
sofdil
 
(sifat),
 
bola
(ot) +
 
jon
(ot) – 
bolajon
(sifat), 
kam
(ravish) + 
gap
(ot) – 
kamgap 
(sifat), 
g‘am
 
(ot) + 
xo‘r
 
(fe’l) – 
g‘amxo‘r
(sifat), 
ham
(yordamchi so‘z) +
 
dard
(ot) – 
hamdard
(sifat) kabi. 
Fe’l yasalish tarkiblari
: 
arra
(ot) – 
arrala
(fe’l), 
tekis
(sifat) –
 
tekisla
(fe’l), 
sekin
 
(ravish) – 
sekinla
(fe’l), 
dod
(undov so‘z) – 
dodlamoq
(fe’l), 
gumbur
(taqlid 
so‘z) – 
gumburlamoq
(fe’l), 
ikki
(son) – 
ikkilanmoq
(fe’l), 
sen
 
(olmosh) – 
sensiramoq
(fe’l);
 
imzo
(ot) + 
chekmoq
(fe’l) – 
imzo chekmoq
(fe’l),
 
kasal
(sifat) + 
bo‘lmoq
(fe’l) – 
kasal bo‘lmoq
 
(fe’l) kabi. 
Ravish yasalish tarkiblari:
askar
(ot) – 
askarcha
(ravish), 
yangi
(sifat) –
 
yangicha
(ravish), 
siz
(olmosh) – 
sizcha
(ravish),
 
yugurgan
 
(sifatdosh) + 
yugurgancha
(ravish), 
qaragani
 
(ravishdosh) – 
qaragancha
(ravish), 
bir 
(son) – 
birdek
(ravish),
 
har+zamon
 
(payt ma’nosini bildiruvchi so‘z) – 
har zamon
(ravish), 
hech + qachon
 
(so‘roq olmoshi) + 
hech qachon
(ravish), 
bir
(son) + 
yoqqa
(o‘rin 
ma’nosini bildiruvchi so‘z) – 
bir yoqqa
 
(ravish) kabi. 
2. 
Ma’lum turkumga oid so‘zdan shu turkumga oid yangi so‘z yasalishi haqida 
gapirilganda, affiksatsiya hamda kompozitsiya usulida, asosan, ot, sifat, ravish 
turkumlaridagi yasalishlar nazarda tutiladi. Chunki fe’l turkumiga oid yangi so‘z 
fe’lning o‘zidan affiksatsiya usulida yasalmaydi. Lekin fe’l+ fe’l shaklida qo‘shma 
fe’llar yasaladi. 
Ot yasalish tarkiblari
:
 
ashula
(ot) – 
ashulachi
(ot), 
gul
(ot) - 
gulzor
(ot), 
o‘t
(ot) – 
o‘tloq
(ot); 
bobo
(ot) + 
dehqon
 
(ot) – 
bobodehqon
(ot), 
zar
(ot) + 
kokil
 
(ot) – 
zarkokil
(ot) kabi. 
Sifat yasalish tarkiblari
: 
ulug‘
(sifat) – 
ulug‘vor
(sifat), 
g‘ayri
(sifat) 
tabiiy
(sifat) – 
g‘ayritabiiy
(sifat) kabi. 
Ravish yasalish tarkiblari
: 
hozir
(ravish) – 
hozircha
(ravish), 
ko‘p
(ravish) – 
ko‘plab
(ravish); 
nari
(ravish) – 
beri
(ravish) – 
nari-beri
 
(ravish), 
oldin
(ravish) – 
keyin
(ravish) – 
oldin-keyin
(ravish) kabi. 
Fe’l yasalish tarkiblari
: 
sotib
(fe’l) + 
olmoq
 
(fe’l) – 
sotib
 
olmoq
(fe’l), 
borib
(fe’l) + 
kelmoq
(fe’l) – 
borib
 
kelmoq
(fe’l) kabi. 
3. 
Ba’zi turkumga oid so‘zlar boshqa turkumdagi so‘zlardan ham, shu 
turkumning o‘zidan ham affiksatsiya usulida yasalmaydi. Bularga mustaqil so‘z 
turkumlaridan olmosh va son turkumlariga oid so‘zlar kiradi. Lekin tilda 
yigirma besh, 
bir yuz ellik besh
kabi qo‘shma sonlar; 
besh-olti, o‘n-o‘nbesh
kabi juft sonlar; 
har
kim, 
har nima, hech narsa
,
 ba’zi bir
kabi qo‘shma olmoshlar mavjud. 
4. So‘z yasalishining bu turida yangi so‘z affiksatsiya usulida ham, 
kompozitsiya usulida ham yasalmaydi. Balki to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikmalarning 
qisqarishi asosida yasaladi. Bunda abbreviatsiya usulida so‘z yasaladi. Abbreviatsiya 
usuli o‘zbek tiliga rus tilidan o‘tgan bo‘lib, ot turkumiga oid qisqartma so‘zlarni 

---

47 
yasaydi. Masalan, 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti
(to‘g‘ri ma’noli turg‘un birikma) – 
BMT
(qisqartma so‘z), O‘
zbekiston Milliy Universiteti
(to‘g‘ri ma’noli turg‘un 
birikma) – 
O‘zMU 
(qisqartma so‘z) kabi. 
13-DARS
: 
GRAMMATIKA. MORFOLOGIYA 
 
Grammatika tilshunoslikning bir qismi bo‘lib, u tilning grammatik 
qurilishini o‘rganadi. 
Grammatikada 
so‘zlarning shakliy o‘zgarishi, so‘z birikmalari 
hosil qilish usullari, vositalari va gap qurilishi bilan bog‘liq qonuniyatlar o‘rganiladi. 
Lug‘at tarkibidagi so‘zlar yakka holda fikr ifodalamaydi. Masalan: 
To‘satdan yomg‘ir yog‘a boshladi
. Bu gap tarkibidagi so‘zlar (to‘satdan, yomg‘ir, 
yog‘moq, boshlamoq) ma’lum grammatik qonun qoidalar asosida shakllantirilgandan 
so‘nggina fikr ifodalamoqda. Dеmak 
grammatika 
so‘zlarning shakllanishi, birikishi 
va ularning fikr anglatish tarzini o‘rganadi. Grammatika ikki qismni - 
morfologiya 
va 
sintaksisni
o‘z ichiga oladi. 
MORFOLOGIYА 
Morfologiya (yunoncha 
morphe
– «shakl», 
logos
– «ta’limot») so‘z va uning 
grammatik xususiyatlari haqidagi ta’limotdir. 
Morfologiyada 
so‘zning morfologik 
tuzilishi, yangi shakl va ma’nolar hosil qilishi bilan bog‘liq qonun-qoidalar 
o‘rganiladi. Morfologiyada so‘zlar mushtarak yoki farqli bеlgilari umumlashtirilgan 
holda turkumlarga ajratib o‘rganiladi. So‘z lеksikologiyada lеksik birlik sifatida,
morfologiyada esa grammatik birlik sifatida o‘rganiladi.
GRAMMATIK MA’NO VA GRAMMATIK SHAKL 
So‘zning borliqdagi narsa, bеlgi harakat va voqеa-hodisalar haqidagi 
tushunchalarni ifodalashi uning 
lеksik ma’nosi
 
hisoblanadi. Lеksik ma’no so‘zning 
lug‘aviy (asosiy, o‘zak nеgiz) qismi orqali anglashiladi. So‘zning biror turkumga 
mansubligini ko‘rsatuvchi umumiy katеgorial ma’no va so‘zning ma’lum bir 
grammatik shakli ifodalaydigan ma’no 
grammatik ma’no
dеyiladi. Dеmak, 
grammatik ma’no o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki turlidir:
1. 
Ma’lum bir so‘z turkumi uchun umumiy bo‘lgan ma’no. Masalan: 
yomg‘ir, 
bahor, shirinlik, qush, daraxt
kabi so‘zlar uchun mushtarak bo‘lgan ma’no
prеdmеtlik tushunchasini anglatishidir. Xuddi shu umumiy grammatik ma’no 
ularning ot turkumiga mansubligini ko‘rsatadi.
2. 
So‘zlar asosiy lеksik ma’nosidan tashqari qo‘shimcha grammatik ma’noni 
ham ifodalaydi. Masalan: 
kitobim, kitobing, kitobi; uyga, uyda, uydan, bordik, 
yaqinlashyapti
so‘zlaridagi egalik, kеlishik, zamon, va shaxs-son qo‘shimchalari 
yordamida ifodalanayotgan ma’no ham grammatik ma’no hisoblanadi.

---

48 
So‘zning grammatik ma’nosi uning grammatik shakli orqali rеallashadi. 
Masalan: 
kitoblar 
so‘zidagi aniq bir prеdmеt va uning ko‘pligi ma’nosi 
-lar
affiksi 
yordamida, 
ishlayapmiz
 
so‘zining grammatik ma’nosi (zamon va shaxs-son) 
-yap,-
miz
morfologik ko‘rsatkichlari vositasida anglashilmoqda. 
So‘z shakli quyidagicha hosil qilinadi: 
1. 
Sintеtik shakl
. 
So‘zning o‘zak-nеgiziga qo‘shimchalar qo‘shish orqali hosil 
qilinadi: 
kuldi, yig‘layapti, qalamni, shahardan
kabi. 
2
. Analitik shakl.
Yordamchi so‘zlar ishtirokida hosil qilinadi: 
qalam bilan, 
maktab tomon
. Nutqda sintеtik va analitik shakllar aralash holda qo‘llanishi mumkin: 
so‘zla+
b
bеr+
dim
, ona+
m
uchun; ko‘r+
ib
tur+
ib
+
man
.
3. 
Juft va takroriy shakl
.
Bu tipdagi so‘z shakllari ham ma’lum bir 
grammatik ma’noni ifodalashga xizmat qiladi.
Juft shakl.
 
Bir turkumga mansub ikki so‘zning juft holda qo‘llanishidan 
yuzaga kеladi. Bir turkumga mansub har qanday so‘zni juft holda qo‘llab bo‘lmaydi. 
Buning uchun ularning ma’no munosabati e’tiborga olinadi. So‘zlar juft holda 
qo‘llanganda umumlashtirish, jamlik ma’nolari o‘rtaga chiqadi: 
qishin-yozin (doim), 
katta-kichik (barcha), mayda-chuyda (arzimas narsalar), aji-buji (tartibsiz), ora-sira 
(ba’zan)
. 
Nutqimizda juft so‘zlar qismlarining o‘rni asosan o‘zgartirilmay qo‘llanadi. 
Kalta-kulta, o‘lda-jo‘lda, ota-bola
. Ba’zi juft so‘zlar qismlarining o‘rnini almashtirib 
qo‘llash mumkin: 
eson-omon – omon-eson, asta-sеkin – sеkin-asta
.