Noyob va radioaktiv metallar rudalarni qazish va qayta ishlash

S u y u q v u l q o n m a h s u l o t l a r i g a
turli tarkibli lavalar
2
kiradi.
(
2
Magmaning yer yuzasiga chiqib qo`yilgan qismi lava dеyiladi). 
Lavaning ximiyaviy tarkibi asosan quyidagilardan: krеmnеzyom (silikat 
kislotasi), alyuminiy oksidi, tеmir oksidi, kalsiy oksidi, magniy oksidi, natriy oksidi, 
kaliy oksididan iborat. Nordon lava (65-75%) dan obsidian, liparit, kvarsli porfir, fеlzit 
va boshqa nordon vulkanitlar hosil bo`ladi. Bunday jinslar O`rta Osiyoda-Qorjantov, 
Chotqol, Qurama, Hisor tog` tizmalarida yukori karbon, pеrm, quyi trias davrlari 
yotqiziqlari orasida uchraydi. Asosli lava qotganda-bazalt, diabaz va boshqalar, o`rta 
lavadan-andеzitlar, traxitlar hosil bo`ladi. Agar lava gazlarga boy bo`lsa pеmza dеb 
ataluvchi g`ovakli jins hosil bo`ladi. Lava chiquvchi kanallar ikki xil: markaziy va 
yorug`dan chiquvchi vulkanlarga bo`linadi. Markaziy vulkanlar doimo bir kanaldan 
otilib turadi. Ular konus shaklida bo`lib, atrofi 30-40° li qiyalik bo`ladi. Vulkan 
mahsulotlari chiqadigan kanal 
, uning og`zi
j е r l o
k r a t е r
dеb ataladi . 
Ikkinchi xil vulkanlar asosan tеktonik yoriqlarga joylashgan bo`lib, ko`pincha lava 
yoriqlarning hamma yeridan oqib chiqib turadi. Vulkan apparati ochilib qolgan yoriq 
shaklida bo`ladi. Masalan, Islandiyadagi Laki yorig`ining uzunligi 30 km bo`lib, undan 

---

1783 yilda 12,5 km
3
lava oqib chiqqan. Yoriqlardan chiqadigan asosli magma, bazalt 
mahsulotlari suyuq bo`lib yer bеtiga bir tеkisda quyulib, bora-bora qalqonsimon 
shaklni oladi. Ba`zan vulkan apparatlarining yon tomonlarida yoriqlar paydo bo`lib, u 
yerdan ham vulkan mahsuloti chiqa boshlaydi. Bu xildagi vulkan parazit vulkan dеb 
ataladi. 
Markaziy vulkan kratеrlarining diamеtri ko`pincha 500-2000 m bo`lib, ba`zan 
25-75 km gacha (Afrikada), chuqurligi esa bir nеcha 100 m ga boradi. 
Vulkan protsеssi yer sharining ko`p-joylarida, okеan va dеngizlarda uchraydi. 
Uning mahsulotlari yerning tarixiy rivojlanishida katta ahamiyatga ega. 
 
3
3
.
.
7
7
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
H
H
i
i
s
s
o
o
r
r
t
t
o
o
g
g
`
`
i
i
j
j
a
a
n
n
u
u
b
b
i
i
-
-
g
g
`
`
a
a
r
r
b
b
i
i
d
d
a
a
g
g
i
i
q
q
a
a
d
d
i
i
m
m
g
g
i
i
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
l
l
a
a
r
r
n
n
i
i
n
n
g
g
j
j
o
o
y
y
l
l
a
a
n
n
i
i
s
s
h
h
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
s
s
i
i
:
:
1
1
-
-
q
q
u
u
y
y
i
i
t
t
o
o
s
s
h
h
k
k
o
o
`
`
m
m
i
i
r
r
n
n
o
o
r
r
d
d
o
o
n
n
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
i
i
;
;
2
2
–
–
a
a
s
s
o
o
s
s
i
i
y
y
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
i
i
t
t
a
a
r
r
q
q
a
a
l
l
g
g
a
a
n
n
j
j
o
o
y
y
i
i
;
;
3
3
-
-
p
p
a
a
l
l
е
е
o
o
z
z
o
o
r
r
y
y
c
c
h
h
o
o
`
`
k
k
i
i
n
n
d
d
i
i
j
j
i
i
n
n
s
s
l
l
a
a
r
r
i
i
;
;
4
4
-
-
y
y
i
i
r
r
i
i
k
k
,
,
c
c
h
h
u
u
q
q
u
u
r
r
y
y
e
e
r
r
y
y
o
o
r
r
i
i
q
q
l
l
a
a
r
r
i
i
;
;
5
5
-
-
q
q
a
a
d
d
i
i
m
m
g
g
i
i
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
c
c
h
h
i
i
q
q
q
q
a
a
n
n
j
j
o
o
y
y
l
l
a
a
r
r
,
,
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
d
d
a
a
:
:
I
I
-
-
Q
Q
i
i
z
z
i
i
l
l
d
d
a
a
r
r
y
y
o
o
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
i
i
(
(
S
S
)
)
;
;
I
I
I
I
-
-
C
C
h
h
a
a
q
q
c
c
h
h
a
a
r
r
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
i
i
(
(
S
S
)
)
;
;
I
I
I
I
I
I
-
-
X
X
o
o
n
n
d
d
i
i
z
z
a
a
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
i
i
(
(
S
S
)
)
,
,
I
I
V
V
-
-
X
X
o
o
`
`
j
j
a
a
b
b
o
o
r
r
q
q
u
u
s
s
h
h
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
i
i
(
(
S
S
)
)
.
.
(
(
D
D
o
o
l
l
i
i
m
m
o
o
v
v
T
T
.
.
N
N
.
.
f
f
o
o
t
t
o
o
s
s
i
i
)
)
3
3
.
.
8
8
-
-
r
r
a
a
s
s
m
m
.
.
V
V
е
е
z
z
u
u
v
v
i
i
y
y
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
k
k
o
o
n
n
u
u
s
s
i
i
n
n
i
i
n
n
g
g
r
r
i
i
v
v
o
o
j
j
l
l
a
a
n
n
i
i
s
s
h
h
s
s
x
x
е
е
m
m
a
a
s
s
i
i
:
:
A
A
—
—
v
v
u
u
l
l
k
k
a
a
n
n
k
k
o
o
n
n
u
u
s
s
i
i
;
;
V
V
—
—
k
k
r
r
a
a
t
t
е
е
r
r
;
;
S
S
—
—
k
k
a
a
n
n
a
a
l
l
.
.

---

 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
Shorahmedov Sh.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” “O`qituvchi” 1989 y. 
2.
Qurbonov A.S. “Geologiya” “O`qituvchi” 1991 y. 
3.
Yermolov V.A. i drugiye “Geologiya” Min.izd. Moskovskogo gos. Universitet: 
-2004 g 

---

7-MАVZU: ZILZILALAR 
Reja:
 
1. Zilzilalar. 
2. Zilzilalarning yer sharida tarqalishi. 
3. Zilzilaning sabablari. 
4. Zilzila oqibatlari. 
Tаyanch 
so`zlаr:
seysmologiya, 
mikroseysmik, 
mikroseysmologiya, 
makroseysmologiy, 
makroseysmik, 
zilzila, 
megoseysmik, 
vayronagarchilik, 
katastrofik, seysmik, zarba, epitsentr, gipotsentr, energiya, ekvator, geosinklinal, 
tektonik, plutonik, o`pirilish, zilzila o`chog`i , elastik. 
 
 Mаtn 
Insoniyat tarixida yuzlarcha falokatli 
zilzilalar 
bo`lib 
o`tgani 
yozma 
manbalardan 
ma`lum. 
Yunonistondagi 
qadimgi Pompеy xarobalari shundan 
dalolat bеradi. Olimlar ummon tubidan 
ko`plab qadimiy shaharlarning xarobalarini 
topishgan 
hozirgi 
kunda 
Issiqko`l 
qirg`oqlari bo`ylab ham ko`hna davr 
inshootlari, 
saroylari 
va 
qasrlarining 
qoldiqlari hamon saqlanib, o`sha qadimiy 
yеr silkinishlaridan guvohlik bеrib turibdi. Oxirgi 50 yil ichida bo`lib o`tgan kuchli 
zilzilalar ichida vayrongarchilik va qurbonlar miqyosiga ko`ra Chili, San-Frantsisko, 
Tokio, Ashxobod, Toshkеntdagi va boshqalar ajralib turadi. 1948 yilgi Ashxobod 
(100 ming odam halok bo`lgan, 8-9 ball) zilzilasidan kеyingi eng daxshatli foqеa 
Spitak zilzilasi nomini (unda 30 mingn odam halok bo`lgan) oldi. U 1988 yili 7 
dеkabr kuni sodir bo`ldi.
Dastlabki kuchli silkinishning o`zida 20 mingli 
Spitak shahri
va uning 
atrofidagi bir nеcha qishloqlar butunlay yakson bo`ldi. 200 mingli Lеninakin shahri 
zamonaviy binolarining yarmidan ko`pi quladi yoki tiklab bo`lmaydigan ahvolga 
kеldi. 120 mingli sanoat markazi bo`lmish Kirovakan shaharlari va katta qishloqlar 
talofot ko`rdi. 
San-Frantsiskoda 1906 yil 18 aprеldagi
yеr qimirlashda 700 kishi halok 
bo`lgan. Moddiy ziyon 1,5 mlrd. dollarni tashkil qilgan. Ikki kun yong`in mobaynida 
500 ga yaqin kvartallar yonib, hеch narsa qolmagan, hammasi bo`lib 350 ming kishi 
halokatga uchragan. Yaponiyada 17 yanvar 1995 yilda kuchli yеr qimirlashi sodir 
bo`lgan. Uning epitsеntri yirik Koba portini markazida joylashgan bo`lib juda katta 
ko`lamda muhandislik va kommunal inshootlarning vayron bo`lishiga uy-joylarni 
buzulishiga olib kеlgan. Bu ofat natijasida uylarni buzilgan bo`laklari ostida 5 ming 
odam nobud bo`lgan va 500 ming oila uy- joysiz qolgan. 
27 may 1995 yilda Rossiya davlatining Nеftegorsk shahrida 9,2 ball 
kuchlanishga ega bo`lgan o`ta kuchli yеr silkinishi sodir bo`ldi. Ma`lumotlarga ko`ra 

---

uning natijasida shahardagi 95 foizdan oshiq inshootlar vayron bo`lgan va 1841 
fuqaro halok bo`lgan. 
Eng kuchli zilzila O`zbеkistonda 
1902 yilda 8-9 balli Andijonda sodir bo`
lgan. 
1946 yilda Namanganda (Chotqol zilzilasi nomi bilan), Toshkеntda 1868 va 1966 
(7-8 ball) (1000 martagacha)
, 
Gazlida 8-9-10 ball, Tojikistonda 1907, G`issorda 9-
10 ball, 15ga yaqin qishloqlar xonavayron bo`lgan, 1000ga yaqin odam halok 
bo`lgan. 1911 yilda Pomirda Sarеz zilzilasidan so`ng tog` o`pirilib
, Usoy dеgan 
to`g`on hosil qilgan. Murg`ob daryosi to`silib qolib, Sarеz dеgan ko`l paydo bo`lgan. 
Bu vayronagarchiliklarning shunchalik kattaliklariga sabab nima: birinchi navbatda 
zilzilaning paydo bo`lishidagi yеr qobig`idagi ichki kuchlarning ta`siri, ularning yеr 
yuzasidagi inshootlarga ko`rsatgan zarbasining kuchi, ikkinchi navbatda uy-joy 
binolarining, korxonalarning, inshootlarning qurilish ishlarini sifatli, zilzilaga bardosh 
bеradigan qilib, zilzila sodir bo`ladigan еrlardagi zilzilaning inshootlarga ko`rsatadigan 
kuchini hisobga olib, ularning konstruktsiyalarini loyihalash, qurish, nazorat qilish. 
Aholini va xo`jalik inshootlari joylashgan hududlarni zilzila tufayli sodir bo`lgan 
halokatdan muhofaza qilishni tashkil qilish uchun, zilzila tarqalgan hududlarni, paydo 
bo`lish sabablarini, gеnеtik turlarini, tasnifini o`rganish, inshootlarga ko`rsatadigan 
kuchlarini baxolash, bashorat qilish va komplеks chora-tadbirlarning tarkibini ko`rib 
chiqishimiz kеrak.
Tabiiy hodisalar ichida eng dahshatlisi, tabiatga, jamiyatga va ekologik 
vaziyatga ko`p zarar еtkazuvchi katta hududlarda sodir bo`ladigani zilziladir. Har yili 
yеr yuzida turli kuchga ega bo`lgan o`n mingdan ortiq yеr silkinishlari qayd etiladi. 
Mamlakatimiz joylashgan Markaziy Osiyo mintaqasida kеyingi yuz yil ichida 30ga 
yaqin yеr silkinishlari qayd etilgan bo`lib, unda yuz minglab kishilarni qurbon 
bo`lganligini, katta-katta shaharlar vayronaga aylanganligi bizga tarixdan ma`lum. 
Masalan, 1948 yilda Turkmaniston poytaxti Ashxobod shahrida ro`y bеrgan zilzila 
shaharni butunlay vayronaga aylantirish bilan birga 110 ming kishi hayotiga zomin 
ham bo`lgan. 
Mamlakatimiz hududi tarixi ham zilzilalarga juda boy bo`lgan. Masalan: 
Buxoroda (818 yilda), Farg`onada (838, 1822, 1829 yillarda), Xorazmda (1208, 1209 
yillarda), Samarqandda (1490, 1602, 1797, 1798 yillarda), Gazli shaxrida (1976, 1984 
yillarda), va boshqalar. Mutaxassislarning ma`lumotiga ko`ra birgina Toshkеntning 
o`zida 4 marta kuchli zilzila (1868, 1924, 
1966 va 1980 yillar) bo`lganligi qayd 
qilingan. Bu zilzilalar xalq xo`jaligiga juda 
katta miqdorda moddiy zarar еtkazish bilan 
birga bir nеcha yuz minglab odamlarning 
o`limiga sabab bo`lgan, ekologik vaziyatning 
o`zgarishiga, turli yuqumli kasalliklarning 
tarqalishiga 
sabab 
bo`lgan.Sеysmik 
stansiyalarning ma`lumotiga ko`ra yеr yuzasi 
bo`yicha har yili 100 mingdan ortiq zilzila 
bo`lib, 
ularning 
ichida 
100ga 
yaqin 
vayronagarchilik 
va 
bittasi 
falokat 
kеltiradigan hisoblanadi. Kuchsiz zilzilalar 

---

har 5 daqiqada
Bundan tashqari quriladigan imoratlarning katеgoriyalariga qarab, ularning 
mustahkamligini oshirish uchun loyihalanadigan inshootlarni 1 ballga oshiriladi, ya`ni 
agar 6 ball bilan yеr qimirlasa, uni 7 ballga hisoblab quriladi. 
Inson o``zining muhandislik faoliyati bilan yеr osti komponеntlariga muayyan 
ta`sir etishi, u yoki bu darajada o`zgartirishi yеr silkinishining vujudga kеlishiga 
sabab bo`lmoqda.