O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Kriptografiyaning asosiy tushunchalari 
Kriptografiyaning asosiy vazifasi ma’lumotlarni saqlash va 
jo‘natuvchidan qabul qiluvchiga uzatish paytida o‘zgarishlardan 
va ularga ruxsatsiz kirishdan himoya qilishdir. Bunga 
ma’lumotlarni saqlash, qayta ishlash va almashishda quyidagi 
elementlardan foydalanish orqali erishiladi: 

Kriptografik kalitlar
– ma’lum qoidalar bo‘yicha buyurtma 
qilingan belgilar tasodifiy ketma-ketligi. Har bir tugma noyobdir, 
belgilar ketma-ketligi hech qachon takrorlanmaydi. Kalit bitta 
foydalanuvchi yoki foydalanuvchilar guruhiga tegishli bo‘lishi 
mumkin. 

Maxfiylik
– maxsus algoritmlari va shifrlash usullari 
(nosimmetrik va assimetrik), abonentlarni o‘zaro 
autentifikatsiya

---

250 
(
haqiqiyligini tekshirish
) qilish (parollar almashinuvi), raqamli 
sertifikatlar va imzolar va hokazolar yordamida erishiladi. 

Berilgan ma’lumotlarning 
yaxlitligi
va 
haqiqiyligi 
elektron 
imzo bilan tasdiqlangan shifrlash orqali saqlanadi. 

Autentifikatsiya
– tizimdagi faqat huquqiy ishtirokchilar 
o‘rtasida aloqa o‘rnatish, buzg‘unchilikdan himoya qilish. 
Tizimga kirish uchun abonent sinovdan o‘tishi va foydalanuvchi 
huquqlarini tasdiqlashi kerak. 

Ma’lumotni shifrlash
– bu butun axborotni himoya qilish 
tizimi qurilgan poydevor. 
Shifr 
- bu dastlabki ma’lumotlarning 
saqlanishi bilan dastlabki ma’lumotni uni taqdim etishning boshqa 
shakliga o‘tkazish. 
Shifrni ochish
– shifrlash kaliti yordamida asl 
xabarni tiklang. 
Yuqoridagi kriptografiya elementlarining asosi 
xesh funk-
siyasi
hisoblanadi. 
Xesh funksiyasi
(ingliz tilidan 
hash
- "
aralashmasi
") – bu 
ma’lum bir algoritm tomonidan bajariladigan ixtiyoriyuzunligi 
berilgan ma’lumotlar qatorini belgilangan uzunlikning chiqish 
qatoriga o‘zgartiradigan funktsiya. 
Hozirgi vaqtda xesh funksiyasi mexanizmi amalda juda keng 
qo‘llaniladi. 
Xesh funksiyalaridan foydalanib, ular quyidagilarni amalga 
oshiradilar: 

ma’lumotlar yaxlitligini
tekshirish (o‘zgarishlarni aniq-
lash); Tekshiruvning mohiyati xesh kodini saqlash va uni xuddi 
shu ma’lumotlar uchun qayta hisoblangan hesh qiymati bilan 
solishtirishdir. Taqqoslangan qiymatlarning tengsizligi yaxlitlikni 
buzishni anglatadi. 

autentifikatsiya qilish tizimlari. Parol xeshlaridan foy-
dalaniladi. 

elektron raqamli imzolarni (ERI) yaratish va tekshirish; 
Xesh - funktsiya mexanizmi imzoni yaratish va tekshirish uchun 
zarur bo‘lgan vaqtni qisqartirish, shuningdek, uning vaqtini 
qisqartirish uchun ishlatiladi. 

Bitcoin kriptovalyuta va blokcheyin texnologiyasi. 

---

251 
Xesh funktsiyasi natijasida hosil bo‘lgan aylantirish xeshing 
deb nomlanadi. Dastlabki ma’lumotlar kirish massivi, "
kalit
" yoki 
"
xabar
" deb nomlanadi. Aylantirish natijasi (chiqish ma’lumot-
lari) "x
esh
", "x
esh kodi
", "x
esh summasi
" deb nomlanadi. 
Kriptografik x
esh- funksiyasi
so‘zni (yoki ma’lumotni) 
oladi va ularni harf va raqamlardaniborat satrga aylantiradi: