Sho'ro davrida cho'lpon shunoslik
Yüklə 330,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
| sho'ro davrida cho'lpon shunoslik Reja: 1. Cho`lpon nasriy asarlarining janr xususiyatlari. 2. Cho`lpon asarlarida tazod san’ati 3. Adibning tavsifiy-rivoyaviy xarakterdagi nasriy asarlar 4. Cho`lponning "Yo`l estaligi" nomli safarnomasi Cho`lpon nasriy asarlarining janr xususiyatlari haqida so`z borarkan, avvalo, bu boradagi adibning o`z fikrlariga to`xtalish maqsadga muvofiqdir. Adabiyotshunosligimizda "Qurboni jaholat"ning janrini Cho`lponning o`zi "felyeton" deb belgilagan, degan fikr o`rinlashib ketgan. Bu haqda S.Mamajonov: "Garchand "Qurboni jaholat"ni yozuvchining o`zi felyeton desa-da, asl mohiyatiga ko`ra hikoyadir. Cho`lpon uning tanqidiy ruhidan kelib chiqib felyeton belgilagan bo`lishi mumkin", – degan mulohazani bildiradi. Olimning asar janri haqidagi xulosasiga qo`shilganimiz holda, "felyeton" masalasiga aniqlik kiritmoqchimiz. Hikoya e`lon qilingan "Sadoi Turkiston"ning 1914 yil 6-sonini ko`zdan kechiramiz: katta harflar bilan "felyeton" deb yozilgan-da, ikki tarafidan naqsh bilan bezatilgan; ostida kichikroq harflar bilan hikoya nomi — "Qurboni jaholat" yozilgan. Odatda janr belgilanganda sarlavha ostiga yozilar edi. Ehtimol, u paytlar bu narsa rasm bo`lib ulgurmagandir? Gazetalar taxlamini varaqlashda davom qilsak, 24-sonda yana yuqoridagicha tartibda yozilgan "felyeton" so`ziga duch kelamiz. Uning ostida hikoya nomi — "Do`xtur Muhammadiyor", sarlavha ostida esa yana ham kichikroq harflar bilan "xayoliy hikoya" deb yozilgan. Tabiiy savol tug`iladi: agar Cho`lpon "Qurboni jaholat"ni tanqidiy ruhidan kelib chiqib "felyeton" desa, unda nega keyingi hikoyasining janrini ham shunday belgilaydi? O`ylashimizcha, "Do`xtur Muhammadiyor" sarlavhasi tepasidagi "felyeton" so`zi uning janriga ishora qilmaganidek, avalgi hikoya e`lon qilingan sondagi "felyeton" so`zi ham Cho`lponga aloqador emas. Gap shundaki, "felyeton" so`zining dastlabki ma`nosi hozirgisidan birmuncha farqli edi. Matbuotda ilk bor 18OO yil 28 yanvardan paydo bo`lgan bu atama fransuzcha "varaq" so`zi bilan bog`liq. O`shanda "Jurnal de deba" nomli Parij gazetasi birinchi marta qo`shimcha varaq ilova qildiki, bu gazetaning "felyeton" nomli yangi rukni(rubrika)ga asos soldi. Yevropa matbuotida tez ommalashib ketgan bu rukn ostida odatda nosiyosiy, norasmiy materiallar: e`lonlar, moda yangiliklari, teatr taqrizlari, hikoya va hatto romanlar e`lon qilina boshladi. Atamaning hozirgi ma`noda qo`llanishi, publitsistikaning ijtimoiy-siyosiy tanqid ruhidagi alohida janrini anglata boshlashi esa XIX asr adog`iga to`g`ri keladi. Bizningcha, har ikki hikoya e`lon qilinganida uchratganimiz "felyeton" so`zi Cho`lponga taalluqli bo`lmay, balki gazeta tahririyatiga tegishlidir. Chamasi, jadid ma`rifatchilari o`z gazetalarida shu nom ostida rukn tashkil qilganlar-da, atamaning har ikki ma`nosini nazarda tutganlar. Demak, janrini bevosita Cho`lponniing o`zi belgilagan ilk asar "qurboni jaholat" emas, balki "Doktor Muhammadiyor" bo`lib chiqadi. Avvalgi bobda aytganimizdek, adib asar janrini "xayoliy hikoya" deb belgilaganida unda yaratilgan badiiy voqelik bilan real voqelik munosabatidan kelib chiqadi. Aytish kerakki, Cho`lpon adabiyot maydoniga madrasa tahsilini, rus-tuzem maktabi saboqlarini olib kirib kelgandi. Adibni yaqindan bilgan kishilar uning yoshlik yillari o`z ustida qattiq ishlagani, ko`p mutolaa qilganini eslashadi. O`ylashimiz- cha, Cho`lpon faqat ijtimoiy-siyosiy yoxud badiiy asarlar o`qish bilangina cheklanmasdan, adabiyotshunoslikka oid asarlar bilan ham tanishgan ko `rinadi. Hartugul, adibning ayrim asarlari janrini belgilashdagi aniqlik shunday o`ylashga asos beradi. Masalan, "Turkiston" gazetasining 1922 yil 23-sonida e`lon qilingan "Oktabr qizi" nomli nasriy asari janrini Cho`lpon "doston" deb belgilaydi. Daf`atan qaraganda bunga qo`shilish qiyindek, chunki adabiyotimiz uchun, xususan, o`sha davr adabiyoti uchun nasriy yo`lda yozilgan doston yangi hodisa edi. Xo`sh, nima uchun Cho`lpon "Oktabr qizi"ni doston deb ataydi? Gap shundaki, o`zbek sahnasining qaldirg`ochlaridan biri — Vannaychaxonning o`limi munosabati bilan yozilgan mazkur asar voqeaband syujetga ega emas, unda epik unsurlardan ko`ra lirik unsurlar salmog`i ortiqroq. Cho`lpon Vannaychaxon haqida hikoya qilishni maqsad qilmaydi, u haqdagi ayrim tafsilotlarni berishdan muddao — yuz bermish mudhish qotillikka o`z munosabatini, uning ta`sirida tug`ilgan hislarini ifodalash, xolos. Shu jihatdan qarasak, dostonning qahramoni — adib, u ko`p jihatlari bilan lirik qahramon sanalishi mumkin. To`rt qismga ajratilgan dostonning birinchi qismida lirik qahramon xotirasida Vannaychaxonning san`ati jonlanadi: u o`zini qizning musahhar ovoziga mahliyo bo`lganlar orasida ko`radi — taassurotlari bilan o`rtoqlashadi. O`zining Vannaychaxonga, uning betakror san`atiga bo`lgan mehrini o`quvchiga "yuqtirgach", ikkinchi qismda u haqda qisqachagina ma`lumot beradi. Bu qismda epik tafsilotlar salmog`i ortgan bo`lsa-da, ular keyingi qismdagi his- tuyg`ular uchun zamin hozirlashga xizmat qiladi, xolos. Dostonning uchinchi qismidan boshlab epik unsurlar salmog`i va o`rni yanada kamayib boradi, voqelik tamomila lirik subyekt ruhiyasidan o`tkazib beriladi. Peyzaj lirikasining ustasi bo`lgan Cho`lpon bu o`rinda ham o`z ifoda yo`siniga sodiq qoladi. Uchinchi qismning "Bir sovuq shamol keldi" degan birinchi jumlasiyoq hissiy tonallik o`zgarganligiga ishora qilib, o`quvchini sergak torttiradi. Kuz tasviri, sarg`aygan barglarning chirs-chirs uzilishi, qushlarning uzoq yurtlarga uchishi, qarg`alar shodligi — bular bari o`quvchini keyingi hodisalarni qabul qilish va hissiy baholashga hozirlaydi: "Yiroqlardan qarg`alarning mudhish nag`malari, shodlik kuylari eshitildi. Borib ko`rdilar. Paxta kabi oppoq tan, ko`k qarg`a shoxidan ko`ylak – qonga belangan. Bosh tandan ayrilg`on holda, qon surkalgan qora sochlar ustiga yopilg`on. Go`zal qora ko`zlar jahannam chuqurligiga botqonlar. Yuzdagi nurlar yiroq o`lkalarni eslab uchub ketgan qushlar bilan birga ketganlar". Bunda Cho`lpon ishlatgan yorqin tazodlar hayot va o`lim, jaholat va ma`rifat, ezgulik va yovuzlik, qullik va hurlik oralaridagi tubsiz jarni yana bir bor ko`z oldimizda namoyon qiladi, o`zi nur tomonida turgan adibning hislarini o`quvchiga-da yuqtiradi, uni birga iztirob chekishga majbur qiladi. Cho `lpon ko`zlagan maqsad, asarning ruhiyu mohiyati quyidagi so`zlarda o`zining yorqin ifodasini topadi: "Gulidan ayrilg`on sahna, kel, ko`nglingdagi alamlarga qo`limdan kelgan qadar tilmochlik qilay! Qizidan ayrilg`on xalq, kel, qayg`ilaringni o`rtoqlashay!" Yuritgan mulohazalarimiz Cho`lpon "Oktabr qizi"ni bejiz doston deb atamaganini ko`rsatadi. Chindan ham asarda voqelikni to`laqonli tasvirlash maqsad qilinmaydi, unda muallif munosabati, voqelik ta`sirida yuzaga kelgan his-tuyg`ular ifodasi birlamchidir. Shu nuqtadan yondoshsak, "Oktabr qizi" — tom ma`nodagi lirik asar, nasriy yo`lda yozilgan lirik dostondir, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ko`ramizki, Cho`lpon asar janrini belgilashda uning tashqi shakliy belgilaridan emas, ichki tabiatidan kelib chiqadi. Bu esa 20-yillar adabiy-nazariy tafakkurida ham jiddiy burilish yuz berganidan dalolatdir. Cho`lpon o`z asarlarining janrini belgilashda ularning konkret xususiyatlaridan birini(voqelik bilan o`zaro munosabati — "xayoliy hikoya"; adabiy turga mansubligi — "doston"; badiiy nutq shakli — "sochma"; asosiy estetik belgisi – "kulgi hikoya") asos qilib oladi. Yaqqol ko`rinadiki, adib janrlarni belgilashda yagona prinsipga tayangan emas. Aytish kerakki, buning hech bir ajablanarli joyi ham yo`q: hozirga qadar janrlarga ajratish masalasida adabiyotshunoslikda tugal fikrga, to`xtamga kelingan emas. Yaxlitroq olib qarasak, Cho`lponning kichik nasriy asarlari hikoya , nasriy she`r va doston, etyud, ocherk, safarnoma kabi janrlardan tashkil topadi, degan xulosaga kelish mumkin. Biroq, bizningcha, shu xil tasnifning o`zi bilanoq cheklanish yaramaydi, chunki adibning bir janr doirasidagi asarlari ham yaknav emas: ularning har biri o`ziga xos janr xususiyatlarini namoyon etadi. Bu o`ziga xosliklar, bizningcha, konkret asardagi: 1) hayotni badiiy aks ettirish tamoyillari; 2) adabiy turga munosabat; 3) syujet va kompozitsion xususiyatlar; 4) voqelikka munosabat turi; 5) tasvir va ifoda qatlamlari munosabati — kabi bir qator muhim nuqtalarda ko`zga tashlanadi. Ma`lumki, adabiyotshunoslikda "hikoya" va "novella" atamalari xususida yakdillik yo`q: ayrim adabiyotshunoslar bu ikki atamani sinonim hisoblasalar, boshqalari keskin farqlaydi-lar. Biz bu masalada hikoyaning ikki tipi bor: birinchisida ocherklilik (tavsifiy-rivoyaviy), ikkinchisida novellistiklik (konfliktli- rivoyaviy) xususiyati ustundir, degan fikrga ko`proq qo`shilamiz, ya`ni, bu o`rinda gap ikki turli janr haqida emas, balki bir janrning ikki xil sifat ko `rinishi haqida boradi. Misol uchun Cho`lponning "Doktor Muhammadiyor" hikoyasini tavsifiy- rivoyaviy xarakterdagi asarlar sirasiga kiritishimiz mumkin. Avvalo shuni qayd etish lozimki, bu ikki tipga mansub hikoyalar orasidagi bosh farqni ularda roviy tutgan mavqeda ko`rilgani ma`qulroq bo`ladi. Xo`sh, "Doktor Muhammadiyor"da roviy qanday mavqe tutadi? Bizningcha, hikoyada o`quvchi barcha ikir- chikirlardan xabardor, binobarin, voqealar silsilasidan ham, qahramonlaridan ham bir bahya yuqorida turgan roviyga duch keladi. Roviy uchun o`zi tasvirlayotgan voqea-hodisalar — amalga oshib bo`lgan fakt ("men – o`tmish"), uning qahramonlariga, voqea yoki holatga munosabati to`la shakllanib bo`lgan. Eng muhimi, "Doktor Muhammadiyor"da badiiy reallik roviy vositasidagina, u bilan uzviy aloqadorlikdagina mavjud (obyektivlashtirilmagan tasvir). Tabiiyki, tavsifiy-rivoyaviy xarakterdagi nasriy asarlar kelib chiqishiga ko`ra qadimiyroq. Jumladan, aksariyat xalq ertaklari, afsonalari, mumtoz adabiyotimizdagi hikoyatlarni shu tipdagi asarlar sirasiga kiritish mumkin. Ko `plab nasriy janrlar nomi ("hikoya", "hikoyat", "rivoyat", "rasskaz", "skaz")ning bevosita "hikoya qilmoq" fe`lidan o`sib chiqqani ham bejiz emas, albatta. Biroq, shunisi borki, dastlabida eposning asos mohiyatini tashkil etgan rivoya taraqqiyot jarayonida o`zining yetakchi mavqeini yo`qota bordi. Tabiiyki, bu narsa epik janrlardagi tasvir manerasi va ifoda yo`sinida jiddiy sifat o`zgarishlarini yuzaga keltirdi. Bu o`zgarishlarning mohiyati nimada? Ma`lumki, sinkretik san`atdan ajralib chiqqan so`z san`atining uch asosiy turi orasida o`zaro farqlanish jarayoni bilan bir qatorda o`zaro yaqinlanish jarayoni ham kechgan. Bu uch turning farqli jihatlaridan biri quyidagicha belgilanadi: lirikada inson(subyektning noplastik obrazi), dramada dunyo(obyektning plastik obrazi), eposda esa har ikkisining qorishiq obrazi yaratiladi. Epik tafakkur taraqqiyoti jarayonida bu turga mansub asarlarda borliqning plastik obrazi tobora ko`proq mustaqillik kasb eta bordi. Tabiiyki, bu narsa epik janrlarda roviy tutgan mavqega, uning funksiyalariga ham ta`sir qildi. Endi roviy qachonlardir o`zi guvoh bo`lgan yoki birovdan eshitgan voqealarni hikoya qilib beruvchi sifatidagina emas, ko`proq o`sha voqealarning kuzatuvchisi (albatta, sharhlovchisi va baholovchisi ham) sifatida bo `y ko`rsata boshladi. Roviy bilan tasvirlanayotgan voqea orasidagi vaqt hissi dramatik turga (ya`ni, voqealar ayni paytda yuz berayotgandek taassurot qoladi) yaqinlashdi. Natijada epik asarda ham xuddi dramatik asarlardagi kabi konfliktning hamda uning asosida rivojlanuvchi syujetning roli bag`oyat ortdi. Nuqtai nazarning bu turiga asoslangan ijodiy manera — muallifning xolis turishga intilgani holda voqea-hodisalarni plastik jonlantirishi — katta epik asarlarda epizodik hodisa bo`lsa, hikoya to`laligicha shu yo`sinda qurilishi mumkin. Shu jihatdan Cho`lponning "Oydin kechalarda" nomli hikoyasini ko`zdan kechiramiz. Hikoyada tasvirlanayotgan voqealarning kuzatuvchisi sifatida bo`y ko`rsatuvchi roviy birinchi jumladanoq tugunni o`rtaga tashlaydi: "Zaynab kampir bir narsadan cho`chib uyg`ondi". O`quvchi, tabiiyki kampir nimadan cho`chiganini bilishni istaydi, lekin buni hali kampirning o`zi ham anglagan emas: "Kampir u yoq-bu yog`iga yaxshilab qarab, oydinda hech bir qora-mora uchratmagandan keyin yana bolishga boshini qo`ydi". Shundan so`ng muallif nigohi kampirdan uziladi-da, oppoq oydin kecha tasviriga o`tiladi: "Tuni bo`yi chopishub, hurushub, yugurushub chiqg`on itlar tovushi sekin-sekin yo`qola boshladi. Eshonchaning hovuz bo`yidagi tollaridan turub hasrat va qayg`ularini har kecha o`qiyturg`on bulbul bugun juda erta to`xtadi. Go`riston va mozorlardagina bo`ladigan chuqur bir jimlik..." Hikoyani o`qiyotgan kitobxonda ilgariroq paydo bo`lgan bilish istagi yanada kuchayadi: shunday osuda kechada kampirni cho`chitgan, uning uyqusini qochirgan narsa nima bo`ldi ekan? Durustroq e`tibor qilsak, ayni shu savol roviyni ham o`ylatayotganini sezishimiz qiyin emas. Shu bois ham muallif nigohi kampirdan uzilib, tevarak-atrofga qaratiladi: u ham savolga javob izlaydi go`yo. Ko`rib turganimizdek, bu o`rinda roviy ham o`quvchi kabi voqealarning kuzatuvchisi, xolos, uning uchun ham voqealar ayni paytda yuz bermoqda. Hikoyaning davomida adib introspeksiya usulidan unumli foydalanadiki, natijada roviy mavqei sifat jihatidan yana o`zgaradi: "Kampir yumulub borg`on ko`zlarini birdan ochdi: yaqin bir yerdan hasratlik, ko`ngul buzaturg`on bir yig`i tovushi eshitilar edi". Garchi ko`chirma qilib keltirganimiz gap qurilishi jihatidan yaxlit bo`lsa-da, uning qismlari o`zaro farqlidir. Bizningcha, ta`kidlab ko`rsatganimiz birinchi qism roviy nigohi bilan, qolgan qismi esa qahramon nigohi bilan bog`liqdir. Gapning mazkur tartibdagi qurilishi hikoyadagi "nuqtai nazar poetikasi"ning mo`jaz maketidir, deyish mumkin. Bu narsa quyidagi parchada yaqqolroq ko`rinadi: "Yana diqqat bilanrak tingladi: bu yig`i kelinchakning uyidan eshtilgan kabi bo`lar edi. Yuragi o`ynadi. Darrov darchani ochib u havliga kirdi, oyog`ining uchi bilan bosib kelib, sekingina kelinining uyiga yaqinlashdi. Yig`i uydan eshitilar edi. Yana quloq berdi. Tovush kelinining tovushi edi". Hikoyada qo`shimcha nigoh paydo bo`lgani yo`q, faqat mavjud nigoh ikkiga ajraldi, xolos. Bu o`rinda har ikki nigohning vazifasi konkret belgilangan: qahramon nigohi borliqdagi o`zgarishlarni kuzatsa, roviy nigohi qahramonga qaratiladi. YA`ni, o`quvchi borliqdagi o`zgarishlarni qahramon nigohi, qahramondagi mimik-pantomimik o`zgarishlarni roviy nigohi vositasida kuzatadi. Boshqacha aytsak, hikoyani o`qish jarayonida bu ikki nigoh bir fokusga — o`quvchi nigohiga jamlanadi. Tanlangan usul o`quvchining hikoya ruhiga kirishini osonlashtirib, uning estetik kuchini oshiradi. Novellestiklik ko`proq syujet qurilishi, uning shiddat bilan rivojlanishiyu kutilmagan burilishlarga ega bo `lishi bilan bog`liq holda izohlanadi. Syujetning tamomila shu tartibda qurilishi(ayni paytda tavsifiy rivoya salmog`ining minimumga keltirilishi) kichik epik janr — hikoyadagina to`la namoyon bo`lishi mumkin. Bunday hikoyada hayot materiali yolg`iz bir voqea(hodisa) fokusiga yig`iladi, o`sha hodisa poetik jonlantiriladi. Novellistik tipdagi hikoyada o`quvchi diqqatini tutib turuvchi, uning estetik ta`sir kuchini oshiruvchi narsa "kutilmaganlik effekti"dirki, roviyning "kuzatuvchi" mavqeida turishi bu usul samarasini maksimal namoyon etadi. "Oydin kechalarda" hikoyasida Cho`lpon qadam-baqadam kutilmaganlik effektini hosil qilib boradi. Ularning dastlabkisi — yolg`izgina o`g`lini uylab-joylagan, bekamu ko`st turmush kechirayotgan Zaynab kampirning osuda oydin kechada nimadandir cho `chib uyg`onishi. Bir qarashda, Zaynab kampir ko`nglida ham tabiatdagi kabi osudalik hukm surishi lozimdek. Ayni shu nomutanosiblik, kutilmagan ziddiyat roviyni bilishga undaganidek, bu tabiiy ehtiyoj o`quvchiga-da yuqadi. Qo`llangan usul samarasi shundaki, u o`quvchi diqqatini jamlab, tasvirlanajak voqeani qabul qilishga emotsional jihatdan hozirlaydi. Kampirning ikkinchi bor "ko`ngul buzaturg`on yig`i tovushi"dan uyg`onishi roviy ham o`quvchi izlagan sababni ko`rsatadi aslida. Lekin endi voqelik Zaynab kampir nigohi bilan kuzatilmoqda, baski, endi uning uchun kutilmagan narsa yuz bermoqda: "Hamma tinch, rohat uyquga tolg`on bir zamonda qalbini yaralab yig`laguvchi qanday baxtsizdir?". Qahramonni o`ylatgan bu jumboq roviyni ham, o`quvchini ham birdek o`ylatadi: har uch nigoh yana bir fokusga yig`iladi. Zaynab kampir turli taxminlar qilib ko`radi: goh u qo`shnisining qizi, goh bu qo`shnisining kelini, goh esa "havli etagiga kelgan parilar" yig`lagandek bo`lib tuyuladi unga. Kampir yig`laguvchining o`z kelini bo`lishi ehtimolini xayoliga ham keltirolmaydi, chunki uning "uy-joyi, kiyim-kechak — hamma narsalari tayyor. Novdadek kuyov yonida..." Kampirning osuda kechada cho`chib uyg`onishi roviy nazdida qanchalik notabiiy bo`lsa, yig`laguvchining o`z kelini bo`lib chiqishi kampir uchun undan-da notabiiy, kutilmagan holdir. Endi kampirda hosil bo`lgan bilish istagi ("Kelin, siz yig`ladingizmi?") o`quvchi va roviyga ko`chadi. Aslida bularning bari o`quvchini syujetdagi bosh burilish, eng muhim kutilmaganlikni qabul qilishga tayyorlash uchun zarur edi. Zero, kampirning xushlamayroq, ochig`i dushmanona kayfiyatda bo`lib ("Olmay qodirjon o`lsun, Bermay otasi, O`sdurmay onasi!..") turgani keliniga hamdard bo`lib qolishi uning o`zi uchun ham, roviy va o`quvchi uchun ham birdek kutilmagan holdir. "Oydin kechalarda"ni novellistik hikoya der ekanmiz, biz unda roviy tutgan mavqedan kelib chiqdik. Yuqorida yuritgan mulohazalarimizga tayangan holda, novellistik hikoyaning kompozitsion qurilishi: 1) roviyning xolis "kuzatuvchi" mavqeida turishi; 2) hikoya qilinayotgan voqeaning yuz berish vaqti bilan hikoya qilinish vaqtining bir-biriga mosligi; 3) "sahnaviylik" — o`quvchi nazdida hayot sahnasida kechayotgan voqeani tomosha qilayotganlik illyuziyasining hosil qilinishi; 4) syujetning shiddatli rivojlanishiyu kutilmagan burilishlarga egaligi bilan ajralib turadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Albatta, bu xususiyatlarning mavjud bo`lishi uchun novellistik hikoyada birgina voqea — "hayotning bir parchasi" poetik jonlantirilishi taqozo qilinadi. Ko `rib turganimizdek, milliy nasrchiligimizda epos va dramaga xos kuchli jihatlarni o`zida omixta etgan novellistik hikoyaning qaror topishida Cho`lponning xizmati kattadir. Adibning "Oydin kechalarda" hikoyasi novellistik hikoyaning adabiyotimizdagi ilk va mumtoz namunasi sanalishi mumkin. Ma`lumki, hikoya janrining takomili jarayonida ocherklilik va novellistiklik xususiyatlari avvaliga o`zaro farqlanish ("tezis — antitezis") yo`lidan borgan bo`lsa, keyincha bir-birini to`latish, boyitish ("sintez") yo`lidan bordilar. Bu xil qorishiqlik Cho`lponning aksariyat hikoyalariga xosdir. Buning yorqin misoli sifatida "Qor qo`ynida lola" hikoyasini keltirishimiz mumkin. Hikoyaning har bir qismi alohida olinsa, tasvir manerasi "Oydin kechalarda"da ko `rganimiz kabi: voqealarning kuzatuvchisi mavqeida turgan roviy o`quvchi nazdida "sahnaviylik" illyuziyasini hosil qiladi. Biroq hikoya asosida birgina voqea (bir joyda va uzluksiz vaqt davomida kechayotgan) emas, bir-biriga bog`liq bir necha voqea yotadi. Hikoyada tasvirlanayotgan voqealarning yuz berish vaqti bilan ularni hikoya qilish vaqti bir-biriga mos tushmaydi. Shunga ko`ra, bundagi roviy mavqei o`zgacharoq: u har bir ikir-chikirdan xabardor, har yerda hoziru nozir. Hikoya butunicha olinsa, roviy yuz berib bo`lgan voqea ("men — o`tmish") haqida hikoya qilayotgani anglashiladi. Dramatik asarga qiyos qilsak, "Oydin kechalarda" — bir pardalik, "Qor qo`ynida lola" bir necha pardalik pyesadek taassurot qoldiradi. Ko`ramizki, hikoyada ocherklilik va novellistiklik xususiyatlari uyg`unlashmoqda, ya`ni, "Oydin kechalarda"da voqea tasvirlangan bo`lsa, "Qor qo`ynida lola"da dramatik unsurlardan foydalanilgan holda hikoya qilinayotir. Aytish kerakki, Cho `lponning aksar hikoyalari("Novvoy qiz", "Kleopatra", "Oqpodshoning in`omi")ni kompozitsion xususiyatlariga ko`ra uchinchi — sintetik tipga kiritishimiz mumkin. Cho`lponning nasriy asarlari orasida "Nonushta" nomlisi borki, u o`zining janr-kompozitsion xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi. Unda ham adib, xuddi "Oydin kechalarda"da ko`rganimizdek, hayotning bir parchasini qalamga oladi. Biroq "Oydin kechalarda"da konfliktli holat asosida rivojlanuvchi syujet bor ediki, u o`sha hayot parchasini voqeaga, demakki, asarning o`zini epik hikoyaga aylantirardi. "Nonushta"da esa konfliktli holat ham, uning asosida yuzaga keluvchi voqea ham mavjud emas — unda hayotning bir parchasi shundoqqina jonlantiriladi go`yo. R.Uellek va O.Uorrenlar amerika novellachiligida "obyektiv tasvir"ga intilish kuchayganiyu asarlar tamomila dialoglardan tashkil topib borayotganidan kelib chiqib, "pesa-hikoya" degan atamani qo`llagan edilar. O`ylashimizcha, shu atamani shartli ravishda Cho`lpon asariga nisbatan-da qo`llashimiz mumkin. Shartli deyishimizning boisi shundaki, "pyesa-hikoya"da ham muyayan konfliktli holat asosida voqea (yoki tema) rivojlantiriladi, "Nonushta"da esa, aytib o`tganimizdek, bu narsa yo`q — oddiy o`zbek xonadonidagi ayollarning nonushta chog`idagi gap-so`zlari qalamga olingan, xolos. Tabiatan izlanuvchan, yangilikka o`ch ijodkor bo`lmish Cho`lpon xorijiy adabiyotlardagi yangiliklarni qiziqish bilan o`rganib, ularni ijodiy (ta`kidlaymiz – ijodiy) o`zlashtirgan holda milliy adabiyotimizga olib kirishga intilgan edi. "Nonushta"da ham, o`ylashimizcha, shu xil ijodiy o`zlashtirish izlari yo`q emas. Ma`lumingizki, XIX asr oxiri XX asr boshlari yevropa va rus adabiyotida naturalistik qarashlar ta`siri ancha kuchli edi. Naturalistlar asarda badiiy voqelik yaratish emas, real voqelikdagi narsa-hodisalarni asarga ko`chirish zarur, deb hisoblaganlar. Hayotni boricha va o`zgarishsiz tasvirlash esa, ayniqsa, kichik janrlarda qulayroq kechganidan naturalistik adabiyotda hikoya, etyud, ocherk kabi janrlar keng ishlangandi. Bunda hayotning bir parchasini olishu undagi o`zgarishlarni lahzama-lahza ("sekund uslubi") tasvirlab borishlik mumkin bo`lardi. Tabiiyki, naturalistik adabiyotning tasvir texnikasiga xos xususiyatlar realistik adabiyotda ham muvaffaqiyat bilan qo`llanishi va yaxshigina badiiy- estetik samara berishi mumkin edi. Ehtimol shuni chuqur his qilganidandir, Cho`lpon bir qator asarlarida(qisman "Oydin kechalarda", "Nonushta", "Seni ko `p ko`rmasin") shu xil tasvir manerasini sinab ko`rmoqqa jazm qilgan ko`rinadi. Albatta, bu yo`ldan borishlikning xavfli bir tomoni bor: san`atdan yiroqlashishu oddiy nusxakashga aylanib qolishlik hech gap emas. Biroq, shunisi tahsinga loyiqqi, Cho`lpon o`zining san`atkorligini aslo unutgan emas. Hayotning bir parchasini qalamga oliboq undan katta badiiy haqiqatlarni inkishof etishlik, shu mo`jaz parchaning o`ziga olam-olam ma`nolarni muhrlab qo`ymoq uchun ijodkorda o`tkir san`atkorona nigoh, yuksak badiiy did bo`lmog`i kerak. Zero, bu o`rinda hayotning istalgan parchasini emas, — quyuqlashgan hayotiy mazmun va turfa hislarga benihoya to`yingan, "mag`zi to`q" parchani ajratib ola bilish talab qilinadi san`atkordan. Hatto, aytish mumkinki, bu o`rinda o`shandoq parchani ajrata bilishning o`zi — san`atkorlik, qolgani esa mahorat masalasiga taalluqlidir "Nonushta"ning muallifi o`zida shu ikki jihatni uyg`un biriktira olgani uchun ham asari san`atga aloqadordir. "Nonushta" haqida fikr bildirgan N.Vladimirova unda adibning milliy xarakter yaratish, personajlar ruhiyasini ochishu badiiy til imkoniyatlaridan foydalanish bobidagi mahoratini yaxshi ochib beradi. Munaqqidning to`g`ri ta`kidlashicha, "kundalik turmush ilk bor Cho`lpon hikoyalarida badiiy in`ikos obyektiga aylandi". Darhaqiqat, "Oydin kechalarda", "Seni ko`p ko`rmasin" hikoyalarida ham "kundalik turmushni poetiklashtirish" kuzatiladiki, N.Vladimirova Cho`lpon hikoyalari poetikasiga xos xususiyatlardan birini nozik ilg`ab olgan. Shu o`rinda olimaning "oddiygina ko`ringan kundalik turmush tasviri milliy hayot obraziga aylanadi", degan xulosasiga ham to `xtalib o`tish zarurati yuzaga keladi. Gap shundaki, o`sha obraz vositasida aytilayotgan fikr, ifodalanayotgan badiiy konsepsiya masalasida turlichalik mavjud. Xususan, professor O.Sharafiddinov muallif nigohi "o`zbek xonadonining ichkarisi"ga qaratilganini ta`kidlaydiki, undagi ayollar "katta hayotdan ajralgan holda, to`rt devor ichida, faqat bir-birlarining diydorlariga termulib, bu dunyoning huzur- halovatidan, rohat-farog`atidan mahrum holda umrguzaronlik qilishga majbur. Shu bo`g`iq diqqinafas muhit ulardagi fazilatlarning ro`yobga chiqishiga yo`l qo`ymaydi, aksincha, ularni bir-birlarining tagiga suv quyishdan toymaydigan, bajonu dil g`iybat bilan shug`ullanadigan bachkana kimsalarga aylantiradi". Bir qarashda ikkala olim bir asarni turlicha, to`g`rirog`i, tamomila qarama-qarshi talqin qilayotgandek. Biroq, aslida, bu ikki qarashning birlashtirilgani maqbulroq bo `ladi. Zero, N.Vladimirova "Nonushta"ning tasvir planidan kelib chiqib fikr bildirsa, O.Sharafiddinov asarning yaxlit butunligi, muallifning "kompozitsion tafakkuri"ni e`tiborga olgan holda xulosa chiqaradi. Darhaqiqat, Cho`lpon nigohi tushgan hayot parchasida "milliy turmushning botiniy poeziyasi"(N.Vladimirova)ga emas, ma`nan majruh etuvchi biqiqlikka urg`u beradi. Faqat mazkur urg`uni ilg`ab olish uchun hikoyaning sehridan xalos bo`lmoq, uning lirik kayfiyatidan chiqmoq zarur ko`rinadi. Shundagina asarning qanday boshlansa o`shanday yakun topishi — aylanma kompozitsiya bu xil "nonushta"larning kundan-kunga, yildan-yilga yaknav takrorlanishiga, "ichkari"ning hayoti oldinga qarab emas, tor aylana bo`ylab harakatlanishiga ishora qilishini sezish mumkin bo`ladi. Asar kompozitsiyasining muayyan g`oyaviy-badiiy niyatni ko`zlab shu tartib qurilganini e`tiborga olsak, unda voqeaband syujetning mavjud emasligi ham shu niyat bilan bog`liq ekanligi anglashiladi. YA`ni, syujetning o`ziga xosligi — voqeaning mavjud emasligi ayollar hayotining tussizligini ifodalash vosita laridan biri bo`lib qoladi. Cho`lpon hikoyalari voqelikka munosabat turiga ko`ra-da turfa xil: ularda ko`ngillarni sel qilguvchi sentimentallikdan zaharli kinoyagacha, dillarni mayin titratuvchi liriklikdan o`rtovchi fojelikkacha — baridan bor. Shu o`rinda adibning hajviy hikoyalari xususida ham to`xtalib o`tishimiz joiz. "Mushtum" jurnalida e`lon qilingan "Taraqqiy" hikoyasi, aytish mumkinki, kuldirib yig`latadigan, yig`latib kuldiradigan asardir. Bizni Cho`lponning bu xil "jiddiy kulgisi" sabablari, uni hosil qilish yo`llari qiziqtiradi. O`zining ilk hikoyalari ("Qurboni jaholat"dagi Mo`minjon), publitsistik chiqishlari ("Vatanimiz Turkistonda temir yo`llar")dayoq Cho`lpon yoshlar ma`naviyati, dunyoqarashi masalalariga qiziqqan, ularning aksariyatida ijtimoiy inertlik, siyosiy kaltabinlik, xudbinlik kabi illatlarni kuzatib o`rtangan edi. Oradan qariyb o`n yil o`tganidan so`ng ham Cho`lpon atrofida o`shanday yoshlarni ko`radi — ularni ijtimoiy satira tig`iga nishon qiladi. Hikoyada rivoya birinchi shaxs — muallif qarashlarini ifo-dalovchi personaj tilidan beriladi-da, boshqa personajlar — Ilhom bilan Saloh — unga qarshi qo`yiladi. "Shuning bilan taraqqiy qilib bo`lurmi?" degan ritorik savol epigraf qilib olinganki, hikoyani o`qish davomida o`quvchi unga yana uch bora duch keladi. Ovrupo madaniyatiga ko`r-ko`rona taqlid qiluvchi ulfatlari "kartina"ga, sirkka yoki "gorodskoy sad"ga borishni taklif qilganlarida roviy- personaj So`fi boboning oldiga borib "o`rus keldi" voqealarini eshitish taklifini kiritadi. Ilhom bilan Saloh "eski miyasi churugan boboylar"ning laqillashlarini eshitish bilan taraqqiy qilib bo`lmaydi, deb hisoblaydilar. Bu o`rindagi dunyoqarash zidligi komizmni yuzaga chiqarmaydi: adib milliy zamindan uzilib qolgan, o`zlariga "kim edik, kim bo`ldik" degan savolni berishdan ojiz xudbinlarni fosh etadi, xolos. Keyinroq, "gorodskoy sad"da ulfatlari o `tgan-ketgan qiz-juvonga gap tashlayotgan chog`da, roviy-personaj yana ularga zid ish tutadi: uyalib- tortinib turadi. Uning bu turishi yana ulfatlar g`ashiga tegadi: "Shuning bilan tarraqqiy qilib bo`lurmi?" Bu o`rindagi ma`naviy-axloqiy sathda olingan kontrast hikoya yakunida yanada kuchaytiriladi. Ulfatlari "ov" qilib bergan qiz bilan-da uddalab gaplasholmagach, Ilhom portlaydi: "Shuning bilan taraqqiy qilib bo`lurmi?" Ko`ramizki, hikoya kontrastlilik asosiga qurilgan, boz ustiga, ziddiyatlilik bosqichma-bosqich kuchaytirib(gradatsiya) boriladi. Albatta, kulgi hosil qilishda, hikoyaning g`oyaviy mazmunini ochishda bu ikki usulning ham muhim roli bor. Ayni paytda, ular vosita xolos, komizmni yuzaga chiqarayotgan narsa — boshqa. Zero, hikoyada tasvirlanayotgan hayotiy holat emas, personajlar komik xarakterga egadirlar. O`zlarini madaniyatli, taraqqiyot uchun kuyinayotgan kishilar deb hisoblovchi Ilhom bilan Saloh aslida ma`nan majruhlar, o`zligini unutib milliy zamindan uzilganlari holda o`zga zaminga ham oyoq qo`yolmaganlar — muallaq qolganlar. Bu ikki ulfatning o`zlari haqidagi tasavvuri bilan mohiyati orasidagi ziddiyatdan chinakam ijtimoiy ahamiyatga molik komizm yuzaga keladi. Keyinroq jamiyatimizda ancha ommalashgan manqurtlik kasalining belgilarini Cho`lpon o`z vaqtidayoq ilg`aganki, zaharxanda kulgi vositasida uni inkor qilmoqqa intiladi. А d а b i yo t l а r Cho`lpon аsаrlаri: YAnа oldim sozimni. T., G`аfur G`ulom nomidаgi nаshriyot. 1991. Аsаrlаr. Uch jildlik. T., G`аfur G`ulom nomidаgi nаshriyot. I, II jildlаr. 1994- 95. Cho`lpon ijodi hаqidа: SHаrаfiddinov O. Cho`lpon. T., “Cho`lpon”, 1991. SHаrаfiddinov O. Cho`lponni аnglаsh. T., “YOzuvchi”, 1994. Kаrimov N. Cho`lpon. T., “Fаn”, 1991. Cho`lponning bаdiiy olаmi. T., “Fаn”, 1994. www.ziyonet.uz Yüklə 330,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|