Abdulla sher axloqshunoslik

falsafiy mohiyati
A xloqshunosiik axloqning kelib chiqishi va m o h iy a tin i, kishilik 
jamiyatidagi axloqiy m unosabatlarni o'rganadi. «Axloq» so ‘zi arabchadan
7
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olingan b o ‘lib, insonning m uom ala va ruhiy xususiyatlari m ajm uini, 
fe’lini, tabiatini anglatadigan «xulq» so‘zining ko‘plik shaklidir. «Axloq» 
iborasi ikki xil m a ’noga ega: um um iy tushuncha sifatida u fanning 
p redm etini anglatsa, m uayyan tushuncha sifatida inson fe’l-atvori va 
x atti-h arak atin in g eng qam rovli qism ini bildiradi. Axloqni um um iy 
tu sh u n ch a sifatida olib, uni doira shaklida aks ettiradigan b o ‘lsak, 
doiraning eng kichik qism ini — odob, undan kattaroq qism ini — xulq, 
eng qam rovli qism ini — axloq egallaydi.
Odob 
— inson haqida yoqimli taassurot uyg‘otadigan, lekin jam oa, 
jam iyat va insoniyat hayotida burilish yasaydigan darajada m uhim
aham iyatga ega b o ‘lm aydigan, m illiy urf-odatlarga asoslangan chiroyli 
xatti-h arak atlarn i o ‘z ichiga oladi.
Xulq — oila, jam o a, m ah alla-k o ‘y miqyosida aham iyatli b o ‘lgan, 
am m o jam iyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta ’sir ko'rsatm aydigan 
yoqim li insoniy xatti-harak atlarn in g majmui.
Axloq — jam iyat, zam on, b a ’zan insoniyat tarixi uchun nam una 
b o ‘la oladigan um um bashariy aham iyatga ega ijobiy xatti-h arak atlar 
yig‘indisi, insoniy kam olot darajasini belgilovchi m a ’naviy hodisa.
Bu fikrlarim izni m isollar orqali tushuntirishga h arakat qilam iz. 
Deylik, m etroda yoshgina talaba yigit hamm a qatori o ‘tiribdi. Navbatdagi 
bekatdan bir keksa kishi chiqib, uning ro ‘parasida tik turib qoldi. Agar 
talaba darhol: «O 'tiring, otaxon!» deb joy b o ‘shatsa, u chiroyli a'm ol 
qilgan boMadi va bu a ’m oli bilan atrofdagilarda yaxshi kayfiyat uyg‘otadi; 
c h e td a n qarab tu rgan lar unga ich-ichidan m innatd orchilik bildirib: 
«Baraka topgur, odobli yigitcha ekan», deb qo‘yadilar. A ksincha, talaba 
yo teskari q arab olsa, yoki o ‘zini m udraganga solib, qariyaga joy 
b o ‘shatm asa, g ‘ashim iz keladi, k o ‘nglimizdan: «Buncha beodob, surbet 
ekan!» degan fikr o ‘tadi, xullas, u bizda yoqimsiz taassurot uyg‘otadi. 
L e k in , a y n i p a y td a , ta la b a n in g q a riy a g a jo y b o ‘s h a tg a n i yoki 
b o ‘shatm agani oqibatida vagondagi yo ‘lovchilar hayotida darhol biror- 
b ir ijobiym i, salbiymi — m uhim o ‘zgarish ro‘y berm aydi.
X ulqqa quyidagicha misol keltirish mumkin: m ahallam izdagi oila 
b o s h liq la r id a n b iri im k o n b o r ic h a q o ‘n i- q o ‘s h n ila rn in g b a rc h a
m a ’rakalarida xizm atda turadi, q o ‘lidan kelgan yordam ini hech kim dan 
ayam aydi, o c h iq k o ‘ngil, o c h iq q o ‘l, doim o o ‘z bilim ini oshirib borishga 
intilad i, tirishqoq, oila a ’zolariga m ehribon va h.k. U nday odam ni biz 
xushxulq inson deym iz va unga m ahallam izning nam unasi sifatida 
qaraym iz. B ordi-yu, aksincha b o ‘lsa, u qo‘n i-q o ‘shnilar bilan q o ‘pol
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m uom ala qilsa, to ‘y -m a ’rakalarda janjal k o'tarsa, sal gapga o ‘dag‘aylab, 
m usht o ‘qtalsa, ichib kelib, oilada xotin-b olalarini urib, haqoratlasa, 
uni badxulq deym iz. U ning badxulqliligidan oilasi, tevarak-atrofdagi 
b a’zi shaxslar ja b r ko ‘radi, m ahalladagilarning tin c h i buziladi, lekin 
xatti-harak atlari jam iyat ijtim oiy hayotiga yoki insoniyat tarixiga b iror- 
bir k o ‘zga tashlanadigan ta ’sir o ‘tkazm aydi.
Biroq, bu fikrlardan odob va xulqning jam iy atd ag i roli u qad ar 
aham iyatli em as ekan, degan xulosa chiqm asligi kerak; fuqarolar orasida 
odoblilik va xushxulqlilikning keng yoyilishi jam iyat axloqiy hayotigagina 
em as, balki butunisicha ijtimoiy taraqqiyotga ham ijobiy t a ’sir k o‘rsatadi. 
Bu t a ’sir tufayli, garchand jam iyat birdaniga yuksalib k etm asa-da, asta- 
sekinlik bilan, m untazam ravishda yaxshilanib, ravnaq to p ib boradi.
Axloqqa kelsak, m asala o ‘ta jidd iy m ohiyat kasb etadi: deylik, bir 
tu m an yoxud viloyat prokurori o ‘zi m as’ul h u d u d d a d o im o q o n u n
ustuvorligini t a ’m inlash uchun intiladi, adolat q a ro r topishin i ko‘zlab 
ish yuritadi, lozim b o ‘lsa, hokim ning n oqonuniy farm oyishlariga qarshi 
chiqib, ularning bekor qilinishiga erishadi; oddiy fuqaro nazdida nafaqat 
o ‘z kasbini e ’zozlovchi shaxs, balki haqiqiy hu qu q posboni, adolatli 
tuzum tim soli tarzida gavdalanadi; u u m rini m illat, V atan va inson 
m anfaatiga bag‘ishlagan yuksak axloq egasi; u, o ‘zi yashayotgan jam iyat 
uchun n am u na b o ‘laroq, o ‘sha jam iy atn in g yanada taraq q iy topishiga 
xizm at qiladi. Agar m azkur prokuror, aksincha, q o n u n him oyachisi 
degan nom i boMaturib, o ‘zi q o n u n ni buzsa, shaxsiy m anfaati y o'lida 
oqni qora, qorani oq deb tursa, u axloqsizlik qilgan b o ‘ladi: oddiy 
fuqaro nazdida birgina kishi p ro kuror-am aldor em as, balki butun jam iyat 
adolatsiz e k a n , degan tasavvur uyg‘o n adi. B unday ta s a w u rla rn in g
m untazam kuchayib borishi esa o xir-oqibat o ‘sha jam iy a t yoki tuzum ni 
tanazzulga olib keladi.
A lbatta, h a r uchala axloqiy hodisa va ularning ziddi nisbiylikka ega. 
C h u n o n ch i, hozirgina misol keltirganim iz p ro k u ro rn in g axloqsizligi 
darajasi b ila n o ‘z yakka h u k m ro n lig i y o ‘lid a m illio n la b b eg u n o h
insonlarni o ‘limga m ahkum etgan L enin, Stalin, H itler, Pol Pot singari 
shaxslar axloqsizligi orasida farq bor: agar p ro k u ro rn in g axloqsizligi bir 
millat yoki m am lakat uchun zarar qilsa, to ta litar tu zu m hukm dorlari 
x atti-harakatlari um um bashariy m iqyosdagi fojialarga olib keladi.
Bu o 'rin d a shuni alohida t a ’kidlash joizki, axloqiy tarbiya natijasida 
odoblilik — xushxulqlilikka, xushxulqlilik yuksak axloqiylikka aylangani 
kabi, axloqiy tarbiya yo‘lga q o ‘yilm agan joy d a m uayyan shaxs, vaqti
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kelib, odobsizlikdan-badxulqlilikka, badxulqlilikdan-axloqsizlikka o ‘tishi 
m um kin.
Shunday qilib, axloqshunosiik m azkur uch axloqiy hodisani bir-biri 
bilan uzviylikda va nisbiylikda o ‘rganadi. Ana shu uch axloqiy hodisaning 
um um lashm asini, ya’ni m azkur fanim izning predm eti b o ‘lgan um um iy 
tushuncha sifatidagi axloqni quyidagicha ta ’riflash m um kin:
Axloq — barcha odam lar uchun birdek taalluqli hisoblangan, ijtimoiy 
talablar ham da ehtiyojlarning m unosabatlar shaklidagi ko‘rinishidan 
iborat b o ‘lgan, insonga berilgan ixtiyor erkinligining xatti-harakatlar 
jarayonida ichki iroda kuchi to m o n id an oqilona cheklanishini taqozo 
etuvchi m a’naviy hodisa.
Shuningdek, atoqli faylasuf Erkin Yusupovning: «U m um an, axloq 
ijtim oiy m unosabatlar zam inida alohida shaxs sifatida mavjud b o ‘lgan 
insonlarning o ‘z -o ‘zini idora qilish shakllari va m e’yori, o ‘zaro muloqot 
va m unosabatlarda ularga xos b o ‘lgan m a’naviy kam olot darajasining 
nam oyon b o'lishidir»1, — degan ta ’rifi ham diqqatga sazovor.
Axloqshunosiik qadim da fizika, metafizika va m antiq bilan birgalikda 
falsafaning uzviy (uchinchi) qismi hisoblanar edi. Keyinchalik (Arastudan 
so‘ng) u alohida falsafiy yo'nalishdagi fan m aqom ini oldi. Bu fikrni 
quyidagicha kengaytiribroq talqin etish mumkin. M a’lumki, falsafaning 
fanlar podshosi sifatidagi vazifasi barcha tabiiy va ijtimoiy ilm lar erishgan 
y u tu q lard an um um iy xulosalar chiqarib, insoniyatni haqiqatga olib 
borishdir. Shundan kelib chiqqan holda, falsafaning predm etini tafakkur 
deb belgilash m aqsadga m uvofiq. A xloqshunosiik axloqiy tafakkur 
taraqqiyotini, uning nazariy m uam m olarini tadqiq etadi va am aliyotda 
insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga xizm at qiladi. Shu bois 
uni axloq falsafasi yoxud ezgulik falsafasi deb ham atash m umkin.
Bugungi kunda axloqshunosiik falsafiy fan sifatida uch y o ‘nalishda 
ish olib boradi, y a’ni u axloqni: 1) bayon qiladi; 2) tushuntiradi; 3) 
o ‘rg atad i. Shu n ga k o ‘ra, u tajrib aviy -b ayoniy, falsafiy-nazariy va 
m e z o n iy -m e ’yoriy tabiatga ega. Q adim gilar uni am aliy falsafa deb 
ataganlar. Z ero, so f nazariy axloqshunoslikning b o ‘lishi m um kin emas. 
U insoniyat o ‘z tajribasi orqali erishgan donishm andlik nam unalarini 
hikm atlar, naqllar, m atal-m aqollar tarzida bayon etadi, kishilarni axloqiy 
q on u n -q o id alarg a o ‘rgatadi, ularga axloqning m ohiyatini tushuntiradi