Abdulla sher axloqshunoslik

Lorenso 
Y alladir (1407—1457). Valla «H aqiqiy va 
yolg‘on ezgulik», « Ixtiy o r erkinligi haqida» kabi asarlarid a b a rc h a
jonzotlarning tab iatan o ‘zini asrashga va iztiro b dan qochishga intilishi 
haqidagi fikrlami o ‘z axloqiy qarashlariga asos qilib oladi. Valla insonning 
jonli tabiat bilan aloqasini ruh orqali chu qurlashtiradi. U n in g fikriga 
k o ‘ra, hayvonlar h am odam larg a o ‘xshash xotira, aql, irod a, tan lo v ,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qobiliyat, achinish singari b a ’zi ruhiy holatlarga ega. Lekin nutqqa, 
kulgiga egaligi, ayniqsa, yuqori turadi; X udoga o ‘xshab abadiyatga 
daxldorligi bilan hayvonlardan farqlanadi, boshqa jihatlari bilan esa 
xuddi yulduzlar biz yoqqan olovga o ‘xshaganidek, ularga o ‘xshaydi.
Valla lazzatni h am m a yerda h am m a in tilad ig an , ruh va vujud 
z a v q la n is h in i o ‘z ic h ig a o lg a n n e ’m at d e b a ta y d i. U h a m m a
intilishlarning m aqsadi, yagona n e ’m at; hech kim qandaydir m aqsadlar 
uchun lazzatlanm aydi, zero, lazzatning o ‘zi — maqsad. Avgustindan 
farqli o ‘laroq, Valla, m uhabbat lazzatga o ‘xshash, chunki ular ikkisining 
asosida ham hissiy idrok etish yotadi, deydi. Shuning uchun u, X udoni 
faqat Xudo bo‘lgani uchungina sevish kerak, degan fikrga qarshi boradi. 
Faylasuf Xudoni insonlarga ilohiylik beradigan ibtido sifatida, ko ‘proq 
m aqsad emas, vosita tarzida talqin etadi, yani X udo n e’m atlar m anbai 
boMganligi uchun m uhabbatga loyiqdir.
Ixtiyor erkinligi masalasiga ham Lorenso Valla katta e ’tib or beradi. 
U ning fikriga ko‘ra, h a r bir inson farovonlik uchu n intiladi, yovuzlikdan 
esa, u o ‘z yovuzligimi, o ‘zganikim i, — qochishga urinadi. Ba’zan inson 
kim gadir z a rsr yetkazsa, alb atta, yovuzligi tufayli em as, balki o ‘z 
farovonligini ko‘zlab shunday ish qiladi. D em ak, inson o ‘z farovonligiga 
intilar ekan, u to ‘g ‘ri y o ‘lni tanlashi kerak. N e ’m atga, farovonlikka 
egalikning eng m uhim sharti — baxtsizlik, xavf-xatar, bezovtalikdan 
yiroq va ham m a to m o n id an suyukli b o ‘lish. H am m aga suyukli b o ‘lish 
esa b archa lazzatlarning m anbai hisoblanadi; nafrat qurshovida yashash
— o ‘lim bilan teng. Shularga qarab, insonning yaxshi yoki yom onligiga 
baho beriladi.
Fazilat, Vallaning fikriga ko‘ra, n e ’m at b o ‘lmish lazzatga zaruriy- 
tabiiy intilishni yo ‘lga solishda yordam beradi. B unda fazilat o ‘z holicha 
m aqsad emas, balki lazzatga — fazilatlar m alikasiga b o ‘ysunadi; dem ak, 
fazilat o ‘ziga xos nazorat, zero, ketidan katta iztiroblar keladigan b o ‘lsa, 
yoki oldinda katta lazzatga erishish im koni yuzaga chiqsa, m a’lum
c h id am va toqat bilan kichik lazzatdan qochish lozim. U m um an, Valla 
kichik va katta lazzat m asalasiga o ‘z t a ’lim otida keng o ‘rin beradi. A na 
shu nuqtayi nazardan kelib chiqib, faylasuf fazilatni — n e ’m atga ixtiyor 
yoki m uhabbat deb ataydi va uni m ato n at bilan taqqoslaydi. M azkur 
axloqiy m ezon asosida, Valla, insonning o ‘z m anfaatini to ‘g‘ri anglashiga 
katta ishonch bilan qaragani holda, uning o ‘zgalarga m unosabatlarini 
o ‘rganishga intiladi. Shu bois u od am lar haqida yaxshi fikrda bo'lishga, 
u larn in g qilm ishi hali axloqiy jih a td a n ang lanm agan ho llard a, bu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilm ishlarni yaxshilikka yo‘yishga chaqiradi; insonni boshq alarnin g
farovonligidan nafaqat quvonishga, balki boshqalarga quvonch baxsh 
etishga ham qodir deb hisoblaydi.
Valla zohidona fazilatlarga dunyoviy fazilatlarni m a’lum m a ’n o d a 
qarshi q o ‘yadi: «Fazilat nafaqat kam bag‘allikka chidashda, — deydi u,
— balki boylikdan oq ilo n a foydalanishdadir; nafaqat to q o ‘tishda, balki 
oila qurishdadir; n afaqat b o 'y sun ish d a, balki o q ilo n a bo sh q arish d a 
ham dir». U zohid o n a fazilatlar asosida m uhabbatni em as, q o ‘rquvni 
k o ‘radi, Xudoga ixlos em as, to qat bilan, m u h ab b at em as, q o ‘rquv bilan 
ibodat qilishni m a ’qul hisoblaydi1.
Lorenso Vallaning axloqiy qarashlariga xulosa yasaydigan bo 'lsak , u 
odam lararo b o ‘ladigan barcha aloqalar va m unosabatlarda m an faatn i 
ch etg a surib q o ‘ym aydi, h a tto X udoga m u n o sab atn i h a m a n a shu 
m anfaat bilan bog‘laydi. Insonlarning o ‘zaro m unosabatlarida b ir-biridan 
foydalanish m aqsadi yotadi; m anfaat, shaxsiy farovonlik b a rc h a insoniy 
q ilm ish larn i h a ra k a tg a k eltiru vch i k u c h d ir. B u n d a n , sh ax siy at va 
ijtim oiylik bir-biri bilan ajralm aydigan darajada b og‘liq, degan fikr kelib 
chiqadi. Vallaning bu va bunga o ‘xshash fikrlari keyinchalik S pinoza, 
H obbs, Lokk singari m a ’rifatparvarlar t a ’lim otiga turtki b o ‘ldi.
U y g 'o n ish davri ax lo q sh u n o slig id a keyingi d a v rla r u c h u n h am
xarakterli bo‘lgan ikki y o ‘nalish ko'zga tashlanadi. B irinchisi — inson 
tabiati ibtidodan ezgu, ikkinchisi — ibtidodan yovuz, degan g ‘oya. Lekin 
ikkala yo‘nalish h am , real tajribadagi inson xudbin m avjudot, degan 
fikrda to ‘xtaladi. F arq shundaki, birinchi yo ‘nalishdagi axloqshunoslar 
xudbinlikni tarixiy sharoitdan, jam iyatning oqilona tashkil etilm aganidan, 
tengsizlikdan kelib ch iq q an deb bilsalar, ikkinchi y o ‘nalishdagilar uni 
inson tabiatining ixtiyori sifatida talqin etadilar. A na shu y o ‘nalishlardan 
birinchisiga m oyillikni L orenso Valla q arashlarid a k o ‘rgan b o ‘lsak, 
ikkinchi yo‘nalishning yirik vakili boshqa bir italiyalik m utafakkir Nikkolo 
M akiavellidir (1469—1527).
M a k ia v e lli d e g a n d a , d a rh o l x a y o lim iz g a « m a k ia v e llic h ilik »
tushunchasi keladi. Bu ibora orqali k o ‘pchilik m aqsadga erishish y o ‘lida 
(asosan siyosat borasida) h a r qanday axloqsizlikdan h a z ar qilm aydigan 
h ara k a t tarziga d a ’vat etuvchi y o 'n a lish n i tu sh u n ad i. «M aq sad o ‘z 
vositasini oqlaydi», degan tam oyil bu yo'nalish nin g asosini tashkil etadi;