Pemat 2018 3-5 Mayıs 2018 Van Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

PEMAT 2018

3-5 Mayıs 2018 Van Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Çalışma Grubu:

Kültürel peyzaj; Kültürel Miras ve Kimlik: Van Kalesi ve Eski Van Şehri
Çalıştayın Çerçevesi

Bu çalışma grubunda; Van Kalesi ve yakın çevresinin tarihi ve kültürel peyzaj değerleri ve bu değerlerin kentin kültürel kimliği, turistler ve yöre halkı için önemi incelenecek, alanın korunması, kent peyzajı ve yaşamı ile bütünleşmesine ve geleceğine yönelik potansiyellere odaklanılacaktır. Grup çalışmasında, peyzaj planlama, ve tasarımı çerçevesinde, alandaki mevcut ve geçmişten gelen kullanım ve yönetim sorunlarının çözümüne ve alanın geleceğine yönelik strateji ve tasarım önerileri geliştirilecektir.

Van Kalesi/Tuşpa

Urartuların MÖ. 9. yüzyıldan itibaren 250 yıl hüküm sürdüğü Urartu Krallığı'nın başkenti Tuşpa, Van Kalesi adıyla da anılmaktadır. Tuşpa Demir Çağı Anadolu’sunun en etkileyici kentidir. Kalenin kuzeyinde onunla aynı doğrultuda uzanan Van Kalesi Höyüğü ve güneyinde Eski Van Şehri yer almaktadır. Van Kalesi Höyüğü’nde yaklaşık beş bin yıllık bir yerleşme kültürünün izleri ve Eski Van Şehri’nde yaklaşık 800 yıllık bir kent dokusu görülmektedir (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018).

Tuşpa adıyla uzun süre Urartu Devleti'nin başkentliğini yapan kale, Urartu kralı I. Sarduri tarafından M.Ö. 840-825 tarihleri arasında kurulmuştur. Kalede Urartular'dan kalma Madır (Sardur) Burcu, Analı-Kız açık hava tapınağı, 1. Argişti, Kurucular, Menua ve II. Sarduri kaya mezarları, Bin Merdivenler ile ana kayaya oyulmuş sur duvar yatakları ve sur duvarları bulunmaktadır. Kalede Urartular'dan sonra Osmanlı'ya kadar Pers yazıtı dışında herhangi bir kalıntı gelmemiştir. Doğu tarafındaki sur ve kuleler, kuzey batıya bakan kale giriş kapısı, tahkimat ve diğer beden duvarları, Yukarı Kale, Süleyman Han Cami ve minaresi ile askeri amaçlı kerpiç ve taştan çeşitli yapılar, Osmanlı döneminden kalmadır. Tahkimatı sağlayan beden duvarları, burçlar ve kuleler moloz taş, kerpiç ile kesme taş malzeme ile yapılmıştır. Bu duvar ve tahkimatlar kuzeyden kalenin siluetini oluşturmaktadır. Osmanlı döneminde kale tamamen askeri amaçlı olarak kullanılmıştır. Asıl şehir kalenin güneyinde kurulmuştur. Burası da surlarla çevrilmiş. 1915’ten sonraki tahrip olmuş haliyle günümüze ulaşmıştır (Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2018).
Eski Van Kenti

Eski Van Kenti kalenin güneyinde yer almaktadır. Kenti üç yönden çevreleyen surlar burçlarla takviye edilmiştir. İki kademe halinde inşa edilen surlarda dış surun önünde hendek niteliğinde bir su kanalının oluşturulduğu bilinmektedir. Bugün büyük bir kısmı yıkılmış olan bu surlar üzerinde doğuda Tebriz Kapısı, güneyde Orta Kapı, batıda ise İskele Kapısı yer alıyordu. Bunlardan Orta Kapı günümüze ulaşmış olup yakın zamanda onarılmıştır. Surlar ilk yapıldığında kerpiçten olup XVI. yüzyılda önce dış cepheleri, sonra da iç cepheleri moloz taş örgüyle kaplanmıştır. XVII. yüzyılda yapılmış Eski Van şehrine ait bir minyatürden bazı yapılar hakkında bilgi alınmaktadır. Buna göre Hüsrev Paşa Külliyesi’nin solunda Paşa Sarayı yer almaktaydı. Bu sarayın 40 odalı olduğu ve süslü bir bahçesinin bulunduğu bilinmektedir. Günümüze ulaşmamış bu saraya XVII. yüzyılda bir de divanhane eklenmiştir. Kalenin batı ucunda içinden Horhor Suyu’nun aktığı Horhor Bahçeleri bulunmaktadır. Burada da Ketenci Ömer Paşazade Mehmet Paşa Sarayı yer almaktaydı. Sarayın 40 kadar odası olduğu, divanhanesinin büyük bir meydana baktığı kaynaklarda zikredilmektedir. Şehir, eski resimlerinden anlaşıldığı kadarıyla tek veya iki katlı evlerden oluşan mahalleleri, camileri, kiliseleri ve diğer yapılarıyla 1915 yılındaki Rus işgaline kadar kullanılmıştır. İşgal yıllarında meydana gelen büyük yıkımlar ve yangınlardan dolayı halk şehri terk etmiştir. 1918 yılında şehrin geri alınması sonrasında yeni yerleşimler Van Ovası’nda kurulmuştur. Eski Van Şehri günümüzde cami, medrese, han, hamam, imaret ve kilise gibi yapılarının çoğu harap şekliyle bir açık hava müzesi halindedir (Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları,2018).

Alandaki Mevcut Çalışmalar (Örn: Kazılar, Planlar, Projeler Vb.)

Alanda 1970 yıllardan bu güne kadar farklı dönemlerde kazı çalışmaları yapılmıştır. Özellikle 2012 yılından itibaren düzenli olarak Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi tarafından Doç.Dr. Erkan Konyar başkanlığında yürütülmektedir.

Alanın kültürel yapısının korunarak turizm altyapısının iyileştirilmesine yönelik olarak DAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı ve DAKA desteği ile "Eski Van Şehri Müzekent Projesi" kapsamında eski Van şehrinin yeniden canlandırılması amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda animasyon proje çalışmaları başlatılmıştır. Ayrıca Van Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü tarafından ‘Van Kalesi Yürüme Yolu ve Karşılama Merkezi Projesi’ uygulanmaya başlamıştır. 1’inci derece arkeolojik sit alanı içinde kalan Van Kalesi, eski Van şehri ve Van Kalesi Höyüğü’nün kültürel zenginlik ve çeşitliliğinin korunup geliştirilerek gelecek nesillere aktarılması, kültürel ve turizm faaliyetlerinin yaygınlaştırılması amacıyla proje çalışmalarına yönelik olarak "Van Kalesi Yürüme Yolu ve Karşılama Merkezi Projesi" hazırlanmış ve bu proje, Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu’nun 28 Ocak 2016 tarih ve 1145 sayılı kararı ile onaylanarak uygulanmaya başlamıştır (Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2018). 

Koruma Statüsü

Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 8.6.1979 tarih ve A-1673 sayılı kararıyla Van Kalesi ve eski Van Kenti’nin I. Derece Arkeolojik Sit Alanı, Urartu Mezarlığı ve İslam Mezarlığının II. Derece Arkeolojik Sit Alanı, kalenin güneybatısındaki ağaçlık alanın II. Derece Doğal Sit Alanı ve Van Şehri İmar Planı alanında kalan bir kısım yerin 3. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak tescil edilmeleri kararı alınmıştır. Söz konusu karar ekinde bulunan listede Van Kalesi (Tuşpa), Eski Van Kentinde yer alan Hüsrev Paşa Cami, Kızıl Minareli Cami, Ulu Cami, Kaya Çelebi Cami, iki adet cami, Şeyh Muhammet Abdurrahman Baba Türbesi, iki adet türbe, iki adet konut, bir adet kilise zannedilen yapı da tescil edilen yapılardır. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 10.12.1993 tarih ve 1405 sayılı kararı ile daha önce tescil edilmiş kültür varlıklarına ilaveten Saray Kapı, Çifte Hamam, sarnıç, askeri depo, Süleyman Han Cami, miri ambarı, Çifte Kilise (Surb Paulos ve Surb Petros), Surb Stephanos Kilisesi, Surb Vardan Kilisesi tescil edilmiştir. I. ve II. Derece Arkeolojik Sit Alanlarında kesin yapılaşma yasağı vardır. III. Derece Arkeolojik Sit Alanında ise onaylı imar planı doğrultusunda yapılaşma izni söz konusudur (Van Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, 2017). Ayrıca Van Kalesi, eski Van şehri ve Van Kalesi Höyüğü 2016 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesinde yer almıştır (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016).

Yönetim Biçimi

Araştırma alanı İpek Yolu Belediyesi sınırlarında yer almakta olup, Vakıflar Bölge Müdürlüğü, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu sorumluluğundadır.

Yerel ve Bölge Kimliği Açısından Önemi

Araştırma alanı kent kimliğinin temel taşını oluşturmaktadır. Van Kalesi, Urartuların sembolü olarak kentin en çok ziyaretçi alan bölgesidir. Özellikle kültür turizmi açısından önemli bir destinasyon merkezidir. Alan; yerel halk tarafından rekreasyon alanı olarak kullanılmakta olup ayrıca şenlik/etkinlik/organizasyonlara da ev sahipliği yapmaktadır.

Eski fotoğraflar, Yeni fotoğraflar

Şekil 1. Eski Van Kenti (Pinterest, 2018).

Şekil 2. Eski Van Kenti (Wovturkey, 2018).

Şekil 3. Eski ve Yeni Van kenti (Van-kultur, 2018).

Şekil 6. Eski Van kenti (Van-kultur, 2018).

Şekil 5. Eski Van Kenti Kazı Alanı (Konyar, 2017).

Şekil 7. Van Kalesi (Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2018).

Şekil 8. Sardur Burcu (Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları, 2018).

Şekil 9. Tuşpa Kaya Mezarları/Argişti Mezarı (Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları, 2018).

Şekil 10. KayaÇelebi Camii ((Van-kultur, 2018).

Şekil 11. Hüsrev Paşa Camii (Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2018).

Şekil 12. Van/Tuşpa Kazısı (Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları, 2018).

Çalışma Grubunun Ele Alacağı Sorular ve Konular:

Çalışma grubu, Van Kalesi ve Eski Van Şehri kültürel mirasının, Van Kent’i ve kent yaşamı ile bütünleşmesine ve alanın korunmasına yönelik potansiyelleri aşağıdaki sorular çerçevesinde inceleyecektir. Sonuçlar, yerel yönetim, ilgili bakanlık birimleri ve araştırmacıların alanın geleceğine yönelik çalışmaları için temel oluşturacaktır. Bu kapsamda çalışma grubunu yönlendirecek sorular şu şekildedir;

• 
  Van Kalesi ve Eski Van Şehri, Van’ın günümüzdeki kentsel yapısına ve yaşamına nasıl dahil edilebilir? Van Kalesi ve Eski Van Şehri, yakın çevresinin ve Van Kenti’nin gelişimini ve tasarımını nasıl etkileyebilir? Kale ve yakın çevresinde neler korunmalıdır? Alandaki kültürel miras öğeleri ya da alanın bütünü, Kent’in ve Bölge’nin güncel ve gelecek planlarına nasıl dahil edilmelidir? Potansiyeller nedir?
  
• 
  Yörede yaşayanlar alanı nasıl algılıyorlar? Yöre halkı ve diğer ilgi grupları, kültürel peyzajla, alandaki kültürel miras ile nasıl bir ilişki içindedir? Yerel halk, kültürel peyzaj/ peyzajdaki tarihi değerlerin ne derece farkında?
  
• 
  Alandaki doğal peyzaj, kültürel miras öğeleri ve tarihi alanlar arasında nasıl bir ilişki var?
  
• 
  Peyzaj ve tarihi miras alanları arasındaki bağlantıya yönelik bilinç nasıl artırılabilir? Alanın tanınırlığı ve kent kimliğinin gelişimi arasındaki bağlantılar nasıl geliştirilebilir?
  
• 
  Van Kalesi ve çevresi nasıl deneyimlenebilir? Kültürel mirasa ve doğal mirasa, rekreasyon ve turizmde nasıl yer verilebilir?
  
• 
  Alanı koruma ve kullanma biçimi ve stratejisi/stratejileri ne olmalıdır? Bu kapsamda peyzaj tasarım önerileri neler olabilir?
  
• 
  Peyzaj tasarımının alanın geleceğindeki rolü nedir?
  
• 
  Van Kalesi ve çevresi peyzaj planlama ve tasarım eğitimi ve araştırma alanı olarak nasıl ele alınabilir? Alanın bu konulardaki potansiyelleri nelerdir?
  
• 
  
  

Çalışma yöntemleri: literatür tarama, arazi inceleme, ilgi grupları ile görüşmeler, PEMAT sırasında gerçekleşecek atölye çalışmaları
Çıktılar:

• 
  Çalışma grubun izlenimlerinden ve ortak çalışma sonuçlarını içeren ortak rapor
  
• 
  PEMAT 2018 Sonuç Bildirgesi
  
• 
  Gelecek işbirlikleri için proje fikirleri, örn: TUBİTAK, ERASMUS, HORIZON 2020
  

Çalışmaya Dahil Olacak İlgi Grupları:

Yerel yönetim; Van Valiliği, İpekyolu Belediyesi

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, Müze Müdürlüğü

Yerel halk

Mimarlar, Şehir ve Bölge Plancıları, Peyzaj Mimarları

Kültürel miras alanında faaliyet gösteren STKlar

KAYNAKÇA

Eski Van Şehri, Kalesi ve Höyüğü Kazıları, 2018. http://tuspa.org/

Kültür ve Turizm Envanteri, 2006. Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Van Kültür ve Turizm Envanteri 1. Cilt.

Faruk Alaeddinoğlu, 2006. "Van İli’nin Turizm Potansiyelinin Belirlenmesi ve Planlamaya Yönelik Öneriler", YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Bölgesel Coğrafya , Doktora Tezi,Haziran, 2006.

Konyar, E., 2017. Eski Van Şehri, Kalesi Ve Höyüğü Kazıları 2017 Sonuç Raporu.

İpekyolu Belediyesi, 2017. http://www.ipekyolu.bel.tr/

Van Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğü, 2017. Van Tescilli Yapılar

Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2016. UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,163961/van-kalesi-van-2016.html

Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2018. Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, “Van Kalesi”.

http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,163961/van-kalesi-van-2016.html

Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2018. "Van Kalesi", http://www.vankulturturizm.gov.tr/TR,76401/van-kalesi.html

Van-kultur, 2018. https://twitter.com/van_kultur

Öztürk, Ş., Güzel, G., 2005. Eski Van Şehri’ndeki Sırjp Vardan Kilisesi.

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/28664

Tekin, Z., 2005. Van Şehir Tarihi Bibliyografisi.

https://www.academia.edu/5555617/Van_%C5%9Eehir_Tarihi_Bibliyografyas%C4%B1_A_Bibliography_for_Urban_History_of_Van_ZEK%C4%B0_TEK%C4%B0N

Tarhan, T., 1984. Van Kalesi'nin Ve Eski Van Şehri'nin Tarihi - Milli Park Projesi Üzerinde Ön Çalışmalar, T. C. Kültür Ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, II. Araştırma Sonuçları Toplantısı, İzmir 16-20 Nisan, 1984.

http://www.kulturvarliklari.gov.tr/sempozyum_pdf/arastirmalar/02_arastirma.pdf

Şekil 13. Eski Van Şehri ve Kalesi (Google Earth, 2018).

Şekil 4. Van Kalesi için planlanan gezi güzergahı.