Psixologiya
Samarali muomalaning texnikasi va texnologiyasy
Yüklə 0,96 Mb.
|
| Samarali muomalaning texnikasi va
texnologiyasy Ma’lumki, muloqotning maqsadi va uning qay darajada amalga oshirilishiga ko‘ra samaradorligi haqida fikr bildirish mumkin. Ya’ni muloqot ehtiyojlaridan kelib chiqib uning qondirilishi, muammo yechimi bilan bog‘liq vazifalarning bajarishiga asoslanib, muloqotning samarali yoki samarasizligi to‘grisida xulosa chiqarsa bo‘ladi. Shaxslararo munosabat muloqotga kirishuvchilarning o‘zaro bir-birlarini tushunishga olib kelsa, bunday o‘zaro munosabatlar samarali va foydali hisoblanadi. Muomalaga kirishuvchi tomonlarning o‘zaro birbirlarini tushunishga olib keluvchi yo‘l yoki marom o‘z navbatida o‘sha shaxslarning o‘zaro bir-birlarini mavqe bo‘yicha bilishni ta’minlaydi. Muloqotning psixologik tizimidan shu narsa ma’lumki, uning uch asosiy qismi, ya’ni muomala sub’ektlarining o‘zaro bir-birlari bilan axborot, hissiy kechinmalar va fikr almashinuvini ta’minlovchi kommunikativ, o‘zaro bir-birlarining xulq atvorlariga ta’sirlarini belgilovchi interaktiv va bir-birlarini to‘g‘riroq, aniqroq idrok qilish va baholashlarini ta’minlovchi perseptiv tomoni mavjud. Ushbu tizimning har bir tomoni muomalaning zaruriy va muhim tarkiblari hisoblanib, uning uchinchi bo‘lagi shaxslararo ta’sir o‘tkazish uchun juda muhimdir. Chunki muomalaga kirishuvchi shaxslar bir-birlarini yaxshi tushunishlari uchun, avvalo, suhbatdoshning yuzi, hissiy kechinmalarini idrok qilgan holda fikran uning mavqeida tura bilishi, o‘zini uning o‘rnida his qilib, o‘zida hukm surayotgan his-tuyg‘ular doirasida uning holatiga kirishga intilish (identifikatsiya), qolaversa, bu jarayonda individual va ijtimoiy ongda mavjud bo‘lgan mutlaq stereotip, ongda o‘rnashib qolgan tasavvurlardan foydalanishi (stereotipizatsiya) ushbu jarayon tugri kechishini ta’minlab turadi. Lekin bu jarayonlar shunchalik tez va qisqa fursatda kechadiki, shaxs ba’zan o‘zidagi ana shunday qiyoslashlarni ongsiz ravishda, hayotiy tajriba orqali o‘rnashib qolgan shablonlar - qoliplar asosida amalga oshiradi/shuning uchun ayrim xollarda muloqot samarasiz yoki xato kechishi mumki^. Ana shunday xatoliklarga olib keluvchi jarayon ijtimoiy psixologiyada kauzal atributsiya deb atalib, uning mohiyatini shaxsning ko‘pincha o‘z xissiy kechinmalari va tasavvurlarida o‘rnashib qolgan qoliplardan noto‘g‘ri foydalanish natijasi tashkil qiladi. Masalan, tashqi qiyofasi ko‘rimsiz talabaning imtihon savollariga javob berayotganligini idrok qilgan professor, negadir, uning qoniqarsiz javob berishi, bilimi yetarli emasligi xaqidagi noto‘g‘ri tasavvurga ega ekanligi kauzal atributsiyaning aynan o‘zidir. Ana shunday jihatlarning oldini olish va muloqotning samaradorligini oshirish maqsadida uning ijtimoiy psixologik omillarini hisobga olish va shu asosda har bir shaxsning ijtimoiy bilimdonligini yuksaltirish amaliy ahamiyatga ega. Muomala jarayonining samaradorligini ta’minlovchi ijtimoiy psixologik omillar ichida shaxsning muloqot maromini egallash ko‘rsatkichi muhim o‘rin tutadi. Bu sifat muloqot savodsizligiga zid bo‘lib, oxirgi xislat quyidagi omillarga bog‘liq: 1) o‘zgalar mavqeida tura olmaslik, ularning hissiy kechinmalari, tuyg‘ulari va munosabatlariga befarqlik; 2) o‘z his tuyg‘ulari va munosabatlarini boshqara olmasligi, o‘z-o‘ziga mas’uliyatning yo‘qligi, o‘z-o‘zini tahlil qilish imkonining zaifligi; 3) suhbatda har bir inson uchun bir qarashda tabiiy hisoblangan nutq qobiliyatining yo‘qligi, ya’ni fikr-mulohazalardagi mantiq va uzviylikning mavjud emasligi; 4) eshitish qobiliyatining kuchsizligi, ya’ni birovga murojaat ma’nosida gapirish qanchalik buyuk fazilat va mas’uliyatli faoliyat bo‘lsa, o‘zgalarni, suhbatdoshni tinglash ham shaxsdan qator sifatlarni talab qiladiki, tinglay olish uquvi Hs1m suhbatni o‘ziga og‘dirishning muhim omilidir*, Yuqoridagi omillarning kuchiga e’tiborsizlik, o‘zgalar mavqeida tura olmaslik muomalada sub’ektiv hodisani keltirib ch^qaradi. Shuning uchun ham to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan samarali muloqot va uni ta’minlovchi yo‘l va vositalar ikkita asosiy kamchilikni bartaraf etishga xizmat qiladi; - har bir shaxs tafakkurining muqobil bo‘lishi mumkinligini anglashi, ya’ni suhbatdosh avval boshdan o‘zgalarda ham o‘zining fikriga qarama-qarshi fikr bo‘lishi mumkinligini tushunishi va bu narsa bilan hisoblashishi zarurligi; - o‘z fikrlari va harakatlarining motivlari, ularning asl sabablarini anglash imkoniyati, ya’ni har bir shaxeda o‘z shaxsiy tajribasi, hayotga sub’ektiv munosabatlari oqibatida “Ego” - ehtiyojlar majmui shakllanib boradiki, u boshqalardagi ayni shunday ehtiyojlarga tubdan qarama-qarshi yoki qisman ziddiyatli bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi ikki holatning mavjudligini anglash ijtimoiy vaziyatlarda sodir bo‘lishi ehtimoli mavjud xatoliklar va atributsiyalarning oldini oladi. Shunisi xarakterliki, aynan qarama-qarshi mavqelarning bo‘lishi aslida hayotimizning mazmuni va uning serqirraligini anglatadi. Hayotiy, amaliy muomala qarashlarning aynan bir xilligini emas, balki ularning o‘zaro solishtirish imkonini beradi. Ana shunday muloqotning samarasi tufayli odam turli ijtimoiy psixologik vaziyatlarda egiluvchan va moslashuvchan sifatlari bilan ongli ravishda shaxslararo ziddiyatlar va nizolarni bartaraf etadi. Gap muomalaning samaradorligi va uning omillari to‘grisida borar ekan, shu o‘rinda uning strategiyasi va taktikasi tushunchalariga bir oz izoh berish joiz. Muomala strategiyasi deganda, uning qanday shaklda o‘tishi tushuniladi. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, uning quyidagi shakllari farqlanadi: dialog yoki monolog; ochiq yoki intim (sirli, yashirin); roll i yoki shaxsiy norasmiy xabilar. Muomala texnikasi deganda, uning samarasini ta’minlovchi psixologik omillar, vositalar, usullar tushuniladi. Bu shaxs yoki guruhning kommuniktiv malakalari va ko‘nikmalari yig‘indisidan iborat bo‘lib, eng avvalo nutq qobiliyati yoki eshitish uquvi, ularning jozibali va ta’sirchan chiqishida qo‘llaniladigan barcha hissiy-emotsi- onal va psixologik-xarakterologik uslublar kiradi. Shunday “texnikaning yo‘qligi” shaxsning bevosita ruhiy kechinmalari va holatida namoyon bo‘ladi va unda havotirlik, hadiksirash, odamovilik, muloqotdagi omilik xislatlarini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, muomalaning texnikasi deganda, ushbu jarayonda bevosita ishtirok etayotgan yoki aniqroq qilib aytganda, qo‘llaniladigan nutqiy-verbal yoki nutqsiz-noverbal vositalar nazarda tutiladi. Ma’lumki, odamlar o‘zaro muloqotga kirishganida, eng samarali va tabiiy so‘zlashish vositasi bo‘lmish nutqdan foydalanadilar, uning ta’sirchanligi va kuchi, tabiiy, o‘sha so‘zlovchilarning malakalariga, tajribasiga va hayotiy ko‘nikmalariga, til boyliklaridan qay darajada omilkorona foydalana olishlariga bog‘liq. O‘zbek tili shu qadar jozibali, go‘zal va boyki, notiqlik mahorati uning barcha imkoniyatlaridan o‘z o‘rnida va mohirlik bilan foydalanishiga bogliq. Lekin ana shu nutqiy muloqot o‘z navbatida uni hissiy jihatdan to‘ldiruvchi nutqsiz-noverbal vositalar bilan ham boyitiladiki, unga o‘sha suhbatdoshlarning bir-birlariga nisbatan fazoviy joylashishlaridan tortib, to tovushlar, intonatsiyalar, to‘xtalishlar, ohanglar va emotsional qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari kiradi. Nutqda ishlatiladigan pauza - to‘xtalishlar yoki yuz ifodalari - mimikalarining o‘rinli ishlatilishi suhbatdoshni ruhan muloqotdosh sherigiga yaqinlashtiradi yoki noo‘rin ishlatilgan muqomlar, ortiqcha harakatlar hissiy kechinishlar uni qoniqtirmasligi, suhbatdoshini esa zeriktirishi tabiiy holdir. Shuning uchun ham muomalaga maqsadli o‘rgatishda suhbat strategiyasi va texnikasi masalalarini oldindan aniqlash kaia amaliy ahamiyatga ega. Ko‘p mutaxassislar so‘zlash san’ati (mahorati) ta’sirchanligini hisobga oladilar-da, lekin eshitish uquvi va uning texnikasiga yuzaki qaraydilar. Zero, eshitish yoki tinglashning ham o‘ziga xos nozik tomonlari mavjud. Avvalo, eshitish yoki tinglash gapirish uchun mavjud yoki tinglash esa - tushunish uchun darkor. Bu ikki holatda tinglovchining yuz ifodasidan tortib, to o‘zini his qilishlari barchasi farq qiladi. Tinglovchi suhbatdoshini fikr almashish uchun tinglaganda, uning diqqati shu darajada tarang bo‘ladiki, natijada u to 'biror luqma yoki aniq bir fikr to‘plamaguncha, uni tinglayveradi. Ikkinchi holat - axborotni tushunish uchun tinglaganda esa emotsional kechinmalar yoki luqmalar har bir fikrga aniqlik kiritish, uning mohiyatiga to‘liq yetib borish uchun ishlatiladi, bunda tinglovchining suhbatdoshga nisbatan mavqei oldingisidan ancha sust kechadi. Bundan tashqari, tinglash texnikasi haqida ran ketganda, uning ikki bosqichi farqlanadi: qo‘llab-quvvatlash bosqichi va sharhlash bosqichi. Birinchi bosqichning mohiyati asosan suhbatdoshga tashabbusni berish va uning fikrlg1rini oxirigacha bayon etishga imkoniyat berish bo‘lib, bunda quyidagi vositalar qo‘llaniladi: - “aks sado” - har bir jumla yoki fikr oxirida uning oxirgi so‘zlarini qaytarib turish; - ma’qullovchi yoki e’tiroz bildiruvchi luqmalar, qaytariluvchi so‘zlar bilan suhbatdosh fikrlarini^ xissiy ma’qullash. Masalan, “Qarang-a!”, “Qoyil!”, “ Yo‘g‘-e!” kabilar. - “chorlash va quvvatlash” vositasi ham ayrim luqmalardan iborat bo‘ladi, masalan, “Keyin nima bo‘ldi?!" , “Yana-chi?” , “Yashang!" singarilar. - “aniqlik kirituvchi savollar” - masalan, “Nima demoqchisiz?” yoki “Aniq maqsadingiz nima ekan, o‘zi?” va hokazo. - “qo‘shimcha luqmalar” - bunda gapning mazmunidan kelib chiqib, ayrim aniqliklar kiritiladi. Masalan, “Men ham eshitganim bor, bu haqda”, “Qani, qolganini ham eshitaylik-chi?”... Bu vositalardan farqli o‘laroq, sharhlash bosqichida tinglovchi o‘z mavqei va munosabatini to‘laroq bayon etishga harakat qiladi. Bunda tinglovchi tanqidiy mulohaza ham kiritishi mumkin (“ Yo‘g‘-e, unchalik emasdir?”), yoki aniq fikrni ma’qullaydi, e’tiroz bildiradi (“Sizni tushundim, ... demoqchisiz-da?”, yoki “Albatta, shunday...”). Bundan tashqari, u tinglash jarayonida suhbatdoshining fikrlarini tahlil qilishi (“Ha, endi Sizni tushundim,
qaytarishi yoki aytilganlarning yo‘nalishini o‘zgartirish maqsadida boshqa predmetga ko‘chirishi yoki hazilga aylantirishi mumkin. Yuqoridagi holatlar, suhbatning jonli, mazmunli va samarali kechishini tabiy ravishda ta’minlaydi. Ijtimoiy psixologik trening orqali odamlarni muomalaga tayyorlaganda, albatta, yuqoridagi omillarning barchasi inobatga olinishi zarur. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|