R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Kuydirgi (sinonim i xavfli karbunkul, qora y a ra ) otk ir infektsion kasallik 
bo4ib, o g ir intoksikatsiya boshlanishi, badan terisi o'pka, ichak zararlan ish i bilan

---

ta’riflanadi, bu kasallikda sepsis boshlanishi ham mumkin. K uydirgi o'ta xavfli in- 
feksiyalardan h isoblan adi.
E tio lo g iy a si v a p ato g e n e z i. K uydirgi qo‘zg‘atuvchisi ikki xil shaklda — vege- 
tativ va sp orali sh aklda yash aydigan kuydirgi batsillasidir. T irik organizm da 
vegetativ shakli rivojlanib b orad i. O rgan izm dan tash q arida sporali sh aklda mav- 
ju d bo'ladi.
K uydirgi qo'zg'atuvchisi su st gem olitik, lesitinaz va fosfataz tasiriga ega 
bo'ladi. B u n d an tash qari, kuydirgi batsillasi shu batsillalar avlodiga x o s som atik 
antigen ga ega bo'lib, ekzotoksin ishlab chiqaradi.
Infeksiya m an bai k asal hayvonlardir, ular o'txo'r q ish loq xo'jalik hayvonlari 
o rasid a ham , y o w o y i h ayvonlar o rasid a ham uchrashi m um kin. B u nday hay- 
von lar o rasid a kuydirgi epizootiyalar k o rin ish id a uchrab turadi. O d am ham
kuyd irgiga m oyil bo'ladi-yu, lekin hayvonlardagidan farq qilib, kasallik odam - 
dan o d am ga yuqm aydi. K uydirgi o d am g a kontakt, aerogen, alim entar va trans- 
m issiv yo'llar bilan yuqish i m u m kin. K asbi chorvachilikka, mo'yna, ju n , terini 
ish lash ga b og'liq od am lard a, qu sh xon alar xod im larid a bu kasallik birm uncha 
ko'proq kuzatiladi v a hokazo.
K asallik kontakt yo'li bilan y u q qan id a qo'zg'atuvchisi badan terisidagi may- 
da-m ayd a tirnalgan, sh ilin gan joylar orqali organizm ga kiradi, bu n d a kuydirgi- 
n in g teriga alo q ad o r xili — teri kuydirgisi boshlanadi. K asallikning od am larga 
aerogen yo'l bilan yuqish i po‘stindo‘zlik korxonalarida, ju n n i ishlash m ah alida, 
kuydirgi tarqalgan joylard an keltirilgan xom ashyodan foydalanish kezlarida k u ­
zatiladi. K asal hayvonlarn in g go'shti v a bosh qa m ah sulotlari yaxshilab pishiril- 
m asd an iste’m o l qilin adigan bo'lsa, kasallik alim entar yo'l bilan yuqishi m u m ­
kin. K asallik qo'zg'atuvchisi qon so'rar hashoratlar — so'nalar, it, p ash sh alar va 
b o sh q alar orqali ham yuqish i m u m kin , bu kasalliknin g tran sm issiv yo‘1 bilan 
yuqishidir. D em ak, kuydirgi batsillalari uchun zararlangan teri, n afas yo'llari va 
m eda-ichak y olin in g shilliq p ard a la ri kirish darvozalari bo'lib x izm at qila oladi. 
B u b atsillan in g patogen ta’siri ekzotoksin iga b og' liq, ekzotoksinining bir fraksi- 
yasi o q sillar k oagu latsiyasiga, to q im alar shishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari, 
ekzotok sin toksikoinfektsion shok bosh lanish iga ham sabab bo'ladi. Kuydirgi 
tayoqch asinin g tirik organ izm da k ap su la hosil qila olish xususiyati uni to'qim a 
sh iralarin in g lizislovchi ta’siri va fagotsitoz ho disasidan him oya qilibgin a qol- 
m aydi. M ikrob kapsu lasi shu qozg'atu vch i patogen liginin g m uhim om ili bo'lib 
ham h isoblan adi. Infeksiyanin g kirish darvozalaridan lim fa yo'llari bilan regio­
n ar lim fa tugun larigach a tarqalib borish id a m akrofaglar m a’lum aham iyatga 
ega. Bu kasallikda hosil bo'ladigan im m unitet barqaror em as.
P a to lo g ik a n a to m iy a si. K uydirgi kasalligi o d am d a infeksiyaning qay tariqa 
y u q q an ig a qarab: teri, konyunktival, ichak va o'pka fo rm alari ko'rinishida o'tishi 
m um kin.
K uydirgining teriform asid a p ato lo g ik jarayon aksari badan n in g ochiq qism la- 
rida (yuz, bo'yin, qo‘1, o y o q p an jalarid a) boshlanadi. K asallik qo'zg'atuvchisi 
k irgan jo y d a 2 — 3 k un dan keyin kich ikroq qizil do g' paydo bo'lib, birm u ncha

---

vaqtdan keyin un in g o'rtasida kon u sga o'xshab ko'tarilib ch iqadigan zichlash m a 
yuzaga keladi. A na shu kon usning u ch ida 10— 12 so atd an keyin tin iq gem or­
ragik suyuqlik bilan to'lib turgan pufakcha paydo bo'ladi. U yorilganidan keyin 
o'rnida qo ra tusli po'st yuzaga kelib, atrofi ancha sh ish adi va qizarib ch iqadi 
— karbunkul paydo bo'ladi. Bu karbunkul og'rim aydi, diam etri bir necha san- 
tim etrgacha borishi m um kin. B ir qan cha hollarda k arbun kullar ko'p bo'ladi.
M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida karbun kul o'tkir seroz-gem orragik 
yallig'lanish och ogidan iborat ekanligi ko'zga tashlan adi. Yara so h asidagi ep i­
derm is va uning tagid agi to'qim a qatlam lari n ekrozga uchragan , u larga qon 
sin gigan bo'ladi. Terining yaqin atrofidagi joylari h am shishib, neytrofil infil- 
tratsiya, qon quyilib qolgan joylar yuzaga keladi. E k ssu d atd a bir talay kuydirgi 
tayoqchalari, biroz m iqd or leykositlar topiladi, ba’zi hollarda fagotsitar reak- 
tsiya belgilari bo'lm aydi. Shish har xil darajada bo'lib, katta-katta jo ylarga o'tishi 
m um kin. Ba’zan tom ir devorlari nekrozga uchrab, tom irlard a trom boz paydo 
bo'ladi. K arbunkul paydo bo'lishi bilan bir vaqtda region ar lim fa tugun lari zarar- 
lanib, ularda ju d a o tk ir seroz-gem orragik yallig'lanish m an zarasi yu zaga keladi 
va yallig'lanish jarayon i atrofdagi kletchatkaga ham o'tib b o rad i (n ekrozga olib 
keladigan seroz-gem orragik lim fadenit va periadenit bosh lan adi).
K uydirgida teri zararlanish in in g b osh q a bir shakli saram asg a o'xshab ketadi­
gan o'tkir yallig'lanishga alo q ad o r shish boshlanib, u n in g regionar lim fa tugun- 
lariga ham o'tib borishidir. M ikroskop bilan tekshirib ko'rilganida zararlangan 
to'qim alarda seroz-gem orragik yallig'lanish m an zarasi ko'zga tashlan adi, batsil- 
lalar ju d a ko'p bo'ladi.
Shunday qilib, kuydirgi teri form asin in g y u q orid a tasvirlab o'tilgan xillarida 
terida paydo bo'ladigan dastlabki kasallik alom ati (karbunkul, sh ish ) va lim fa- 
denitdan iborat birlam chi kuydirgi kom pleksi yuzaga keladi (78-rasm ). Lim fa 
tugunlarining k asallikka qarshilik ko'rsatuvchi to'g'oni, ya’ni baryeri buzilib 
ketgan hollarda kuydirgi tayoqchasi q o n ga o'tib, se p sis bosh lan ad i (ikkilam chi 
kuydirgi sepsisi).
A
В
78-rasm . A — lun jdagi kuydirgi karbunkuli; 
В — bo'yin tugun larin in g regionar lim fadeniti.

---