Reja: Shaxsni tadqiq etilish tarixi
Yüklə 60,14 Kb.
|
|
1-mаvzu: Shaxs psixologiyasi faniga kirish Reja: Shaxsni tadqiq etilish tarixi Shaxs psixologik tadqiqotlar predmeti sifatida Shaxsni emperik o‘rganish metodologiyasi Mavzuning o`quv maqsadi: talabalarni mаvzugа oid nаzаriy bilimlаr bilan tanishtirish vа bo`lajak psixologlarda kasbiy mahoratni tarbiyalash. Darsning vazifasi: talabalardа shаxs psixologiyasi nаzаriy mа’lumotlаrigа oid bilimlarini rivojlantirish. Tayanch tushunchalar: shаxs, psixologiya, metodologiya, eksperiment Shaxsni tadqiq etilish tarixi Odatda shaxs ijtimoiy fanlarning o’rganish predmeti bo’lib, ular insoniyat tarixida shaxs shakllanishining umumiy qonuniyatlarini, jamiyatning rivojlanish jarayonida inson hayotining ijtimoiy sharoitlariga bog`liq holda shaxsning o’zgarishi bilan aloqador masalalarning mohiyatini ochib beradi. Shaxs muammosini tadqiq qilishga tibbiy, tabiiy, ijtimoiy fanlar va falsafa fani o‘ziga xos ahamiyatga ega. “Shaxs” kategoriyasi umumiy psixologiyaning eng muhim, tayanch tushunchasi bo’lsa, “shaxs psixologiyasi” bo’limi uning asosini tashkil etadi. Psixologiyaning bu sohasini bilish har qanday musutaxassisga samarali ishlash imkonini beradi. Shaxs psixologiyasi XX asrning birinchi o’n yilligida eksperimental fanga aylandi. Biroq nazariy tadqiqotlar ancha oldinroq amalga oshirila boshlangan. Shaxsni o’rganish tarixida uchta asosiy davrni ajratish mumkin: • Falsafiy-adabiy davr; • Klinik davr; • Sof eksperimental davr. Falsafiy-adabiy davr. Bu davr antik davrdan boshlanib, XIX asrning boshlarigacha davom etdi. Bu davrda shaxs psixologiyasiga tegishli ma’lmotlar asosan faylasuf va yozuvchilar asarlarida o’z aksini topgan va ularda shaxsning axloqiy va ijtimoiy tabiati mhokama etilgan. Falsafiy-adabiy davrdagi shaxsning ta’rifi juda keng qamrovli bo‘lib, o‘z ichiga shaxsning biologiyasini, psixologiyasini, xulq-atvorini, madaniyatini va hatto mol-mulkini ham qamrab olgan. Frantsuz faylasufi Eten de Kondilyak o’zining “ Sezgilar haqidagi traktat”ida shaxsni turli sezgi parchalaridan yig`ishga harakat qilgan. F.M. Dostoevskiy har bir kishi uchun xos bo’lgan “yashirin odam” haqida yozadi. Uning fikricha, mazkur “yashirin odam” tashqariga chiqishga urinib ko’radi, shuningdek har bir kishining “niqobi” ham mavjud bo’lib uning haqiqiy qiyofasini yashirib turadi. Klinik davr. XIX asrning birinchi o’n yilligida shaxs psixologiyasi muammosi bilan ko’proq shifokor-psixiatrlar shug`ullanishgan. Ular birinchilardan bo’lib klinik sharoitlarda bemor shaxsini tizimli kuzatish olib borishga muvaffaq bo’lishgan, inson shaxsining tabiati to’g`risida umumilmiy xulosalar chiqarishgan. Klinik davrda alohida fenomen sifatida shaxs haqidagi tasavvurlar qisqartirib yuborilgan. Psixiatrlarning diqqat markazida bemor kishilarda kuzatilgan shaxs xususiyatlari turgan. Keyinchalik aniqlanishicha, sog`lom kishilarda kuchsiz ifodalangan xususiyatlar bemorlarda juda kuchli (gipertrofiya) holatida namoyon bo’ladi.
Eksperimental davr. XX asrning birinchi o’n yilligida shaxsni o’rganish bilan professional psixologlar shug`ullana boshlashdi. Ular avvallari bilish jarayonlari va shaxs holatlariga alohida e`tibor berishgan edi. Bu sohadagi tadqiqotlarda sezilarli muvaffaqiyatlarga erishila boshlandi. Biroq du davrda psixologiya fanining inqirozi yuz berdi. Bunga inson tabiatini o’rganishga atomistik qarashlarning kirib kelishi sabab bo’ldi. Mazkur yondashuv inson psixolgiyasini jarayon va holatlarga bo’lishni talab qilardi. Unga ko’ra inson alohida psixik funktsiyalarning yig`indisi bo’lib, ulardan shaxsni yig`ish va ijtimoiy xulq-atvorining kompleks shakllarini tushunish qiyin bo’ladi. Shaxsni eksperimental o’rganish Rossiyada A.F.Lazurskiy, angliyada G.Ayzenk va R.Kettellar tomonidan boshlab berilgan. XX sr boshlaridayoq Olimlar mavjud tadqiqotlarga eksperiment tusini berib, ishonchli ma`lumotlar olish, farazlarni aniq tekshirish, ular asosida tajribada tekshirilgan nazariyalarni yaratish uchun natijalarni tahlil qilishning matematik-statistik usullarini joriy etishdi. Eksperimental davrning eng muhim vazifasi normal shaxsni baholashning ishonchli va validlikka ega test metodlarini ishlab chiqishdan iboratligi tan olindi. XX asrning 30-yillari oxirida shaxs psixologiyasida tadqiqot yo’nalishlarining faol differentsiatsiyasi boshlandi. Natijada XX asrning ikkinchi yarmida shaxs psixologiyasida o’rganiladigan ko’plab yondashuv va nazariyalar vujudga keldi. Ana shu nazariyalarni umulashtirgan holda quyidagi yo‘nalishlarni tahlil qilish mmkin. Shaxsning xulqiga ta’sir ko‘rsatvchi omillarga qarab uchta yondashuvni ajratish mumkin: psixodinamik sotsiodinamik va interaksionistik. Psixodinamik nazariya shaxsning xulqini uning psixologik yoki ichki xarakteristikasi bilan bo-lab tshntiradi. Sotsiodinamik nazariyaga ko‘ra esa shaxs xulqining asosiy determinanti tashqi mhitdir. Ular shaxsning ichik xususiyatlariga kata ahamiyat bermaydilar. Interaksionistik nazariya tarafdorlari inson faoliyatini va xulini boshqarida ichki va tashqi omillarning roli o‘zaro bog‘liq ekanligini qayd etadilar. Keyingi yondoshuvlarni shaxsni o‘rganish va haqda ma’lumotlar to‘plash usullariga nisbatan ikkiga ajratish mumkin: eksperimental va noeksperimental yondoshuv. Eksperimental nazariya tarafdorlari shaxs haqida ma’lumot to‘plash uchun albatta ma’lum bir yo‘l orqali tadqiqot o‘tkazish, uning natijalarini tahlil qilish va umumlashtirnish shart deb hisoblaydi. Neoksperimental nazariya vakillari esa shaxsni hayotiy vaziyatlar jarayonida kuzatib, u haqdagi fikrlari va hayotiy tajribalaiga tayangan holda xulosalar yasash mumkinligiga ishonch bildiradilar va tajribalarga murojaat etish shart emas deb hisoblaydilar. Shaxs psixologik tadqiqotlar predmeti sifatida B.M.Kedrov klassifikatsiyasidagi barcha fanlar tizimida “SHAXS” markaziy o’ringa ega. Shaxsga psixologik sohalar predmeti sifatida turli ta`riflar berilgan. Ularning aksariyati bilan “Umumiy psixologiya” kursi doirasida tanishgansiz. Xoll K., Lindseylar “shaxs” tushunchasuga oid ta`riflarni muayyan mezon asosida quyidagicha tizimlashtiradilar: Biosotsial ta`rif – shaxs individning “sotsial stimul qadriyati” bo‘lib, biologik omillar ta`sirida “atrof – muhitga javob reaksiyasi”ni bildiradi. Biofizik ta`rif – shaxsni subekt sifatida o`rganib, individning o’ziga xos xususiyatlarini o’zida mujassamlashtiradi. Omnibus ta`rif – shaxs individning muhim jihatlari ko’chirib o’tkazilgan birlikdir. Integrativ ta`rif – shaxs individual xulq egasidir. A.G.Asmolov “Shaxs psixologiyasi”ning predmetini quyidagicha izohlaydi:
Dodonov boyicha fanning predmeti: Shaxsni emperik o‘rganish metodologiyasi Shaxs psixologiyasini o‘rganishning 2 yo‘nalishi: Shaxs psixologiyasining predmetiga nisbatan yondashuvlar Shaxsni o`rganishning metodlari: Obektiv ma`lumotlar Psixodiagnostik metodikalarni qo’llash Shaxsnin kundalik xulq-atvorini qayd etish аvzu: Individ, shaxs, individuallik Reja: Individ va shaxs tushunchalarining mohiyati Shaxs va individuallik tushunchasi Mavzuning o`quv maqsadi: talabalarni mаvzugа oid nаzаriy bilimlаr bilan tanishtirish vа bo`lajak psixologlarda kasbiy mahoratni tarbiyalash. Darsning vazifasi: talabalardа shаxs psixologiyasi nаzаriy mа’lumotlаrigа oid bilimlarini rivojlantirish. Tayanch tushunchalar: individ, individuаllik,shаxs. Individ va shaxs tushunchalarining mohiyati Ko’pgina fanlar shaxsni, odamni o’rganadi. Psixologiya shaxsning manaviy qiyofasida, uning psixik faoliyatida, uning xatti-xarakatlari va xulq-atvorida aks etadigan tomonini o’rganadi. Lekin hamisha shuni unutmasligimiz kerakki, shaxs tushunchasi - bir butun yaxlit tushunchadir. Odamning ma’naviy qiyofasini chuqur bilish uchun uning faqat psixik hususiyatlarini o’rganishgina emas, balki shaxsni fuqaro sifatidagi, jamoat arbobi sifatidagi hususiyatlarini va shu kabi tomonlarini ham yaxshi tasavvur etish zarur. Ayniqsa har qanday ayrim psixik jarayonni yoki shaxsning ayrim hususiyatini (masalan kuzatuvchanlik, iroda, xarakterini) umuman odamning manaviy qiyofasi xarakteristikasi bilan bog’lamay turib o’rganib bo’lmaydi1. Inson tabiatini o’rganishdagi eng dolzarb muammolardan biri ijtimoiy-biologik muammodir. Odam haqida gapirilganda bu so’zning uch xil mazmunini nazarda tutish mumkin: odam biologik tur sifatida - Homo sapiens, odam individ sifatida va odam ijtimoiy uyushgan insoniyat sifatida. Bizning muhokamamiz uchun predmet shaxs tushunchasi ekan, ijtimoiy-biologik munosabatlar nuqtai nazaridan insonni individ sifatidagi jihatlari muhim ahamiyatga egadir. Shaxs va individning munosabatlari bilan bog`liq muammo shaxs psixologiyasining eng muhim va qiziqarli masalalaridan biridir. Individ nima? “Shaxs” va “individ” tushunchalari bir-biri bilan qanday munosabatda bo’ladi? Mazkur savollarga javob berishga harakat qilamiz. Individ tushunchasi insoniyat turiga mansub alohida odamni aks ettiradi, u ayni paytda ham tabiat, ham jamiyatga tegishli bo’lganligi sababli ham, “organizm”, “shaxs” degan tushunchalar bilan qayd etiladi. Agar ulardan birinchisi odamning biologik xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchisi uning ijtimoiy qiyofasini aks ettiradi. B.G.Ananev o’zining “Inson individini nazariy tavsiflash haqidagi nazariyasi»da quyidagi tushunchalar tizimini ilgari surdi: Individ – shaxs (odam faoliyati va bilish jarayonining sub`ekti sifatida) – individuallik. Uning fikricha, «Individ – asosan insonning biologik xususiyatlari yig`indisi; shaxs – insonning ijtimoiy va psixologik xarakteristikasi; individuallik – individning barcha tomonlari sintezidir»2. Mavjud ta`riflarga ko’ra, “Individ - alohida, yakka holda qayd etilgan, u yoki bu usullarga asoslanib ajratib olingan predmet, har bir o’ziga xos mavjudot, o’z holicha mustaqil yashovchi tirik organizm, insoniyat jamoasidan farqli o’laroq alohida inson shaxsidir”. “Inson individi tushunchasi faqatgina insonlik turiga mansublikni ifodalaydi va o’z ichiga hech qanday aniq ijtimoiy va psixologik xarakteristikalarni olmaydi”. “Individ” - aniq sub`ektning bo’linmasligi, yaxlitligi va o’ziga xosligini ifodalaydi. Individning shakllanishi filogenezdan boshlanadi. Yaxlit bir butun tuzilma sifatida individ turning biologik evolyutsiyasi mahsuli bo’lib, bu jarayonda organlar va funktsiyalarning differentsiatsiyasi (ixtisoslashuvi) va integratsiyalashuvi (birlashishi) vujudga keladi. Individ – avvalo genotipik (nasliy) tuzilma bo’lib, u filogenez mahsulidir. Biroq individ genotipik tuzilma bo’libgina qolmasdan, balki uning rivojlanishi ontogenezda ham davom etadi. Shuning uchun ham individning xarakteristikasiga ontogenezda shakllangan va integratsiyalashgan xususiyatlari ham kiradi. Ontogenez – individual organizmning rivojlanish jarayoni, insonning tug`ilgandan to umrining oxirigacha bo’lgan individual rivojlanish davri. Ontogenez – individ psixikasining asosiy tuzilmalarining individual rivojlanish davridagi shakllanishidir. Filogenez – inson va hayvon psixikasi va xulq-atvorining paydo bo’lishi, tarixiy rivojlanish jarayoni; Filogenez – insoniyat tarixi davomida inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishi. Biroq biologik mavjudot bo’lish bilan birga individ ayni paytda ijtimoiy mavjudot hamdir. Ijtimoiy mavjudot sifatida individ, bir tomondan turli-tuman ijtimoiy komponentlarning o’zaro kesishuvi bo’lsa, ikkinchi tomondan insoniyat tuzilmasining noyob, o’ziga xos borlig`idir. Shunday qilib, «individ» tushunchasi uning bo’linmasligi, yaxlitligi, alohida sub`ektga xosligi, alohida tabiiy mavjudotligi, uzoq davom etgan taraqqiyot mahsuli, individual sifatlarning tashuvchisi ekanligini ifodalaydi. Individ o’zida odamning ham biologik, ham ijtimoiy xususiyatlarini namoyon etadi. O’z taraqqiyotida u filogenetik, ontogenetik va ijtimoiy rivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi. Individ rivojlanishining ijtimoiy dasturi uning ijtimoiy mavjudot ekanligini ifodalaydi va individ rivojlanishining shaxsiyatli komponentini tashkil etadi. “Shaxs” va “individ” tushunchalarining birligi va aynan bir narsa emasligi ko’plab savollarni vujudga keltiradi. Ular orasida eng muhimi “shaxs” iborasi bilan ataladigan individning tizimli sifatlari qanday xususiyatlarga ega ekanligidir. A.N. Leontev shunday yozadi: «Shaxs individga teng emas; bu maxsus xususiyat o’z tabiatiga ko’ra individ tomonidan jamiyatda, u jalb qilingan ijtimoiy munosabatlar tizimida o’zlashtirib olinadi”. “Shaxs” va “individ” tushunchalarini farqlash shaxsni tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Shaxs tushunchasi psixologlar tomonidan odamga nisbatan uning rivojlanishidagi ma`lum bosqichlaridan boshlab qo’llaniladi. Individning ibtidosi esa embriogenezdan boshlanadi.A.N. Leontev shunday yozadi: «Shaxs individga teng emas; bu maxsus xususiyat o’z tabiatiga ko’ra individ tomonidan jamiyatda, u jalb qilingan ijtimoiy munosabatlar tizimida o’zlashtirib olinadi”. “Shaxs” va “individ” tushunchalarini farqlash shaxsni tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Shaxs tushunchasi psixologlar tomonidan odamga nisbatan uning rivojlanishidagi ma`lum bosqichlaridan boshlab qo’llaniladi. Individning ibtidosi esa embriogenezdan boshlanadi. Go’dak kattalar bilan munosabatda bo’lmaguncha, ijtimoiy muhitga to’la qo’shilmaguncha shubhasiz individ, hali shaxs emas, u shaxsning shakllanish jarayonidadir. “Hayvon shaxsi”, “Chaqaloq shaxsi” degan iboralarni qo’llamaymiz. Hech kim hayvon va chaqaloq individi, uning individual xususiyatlari ( qo’zg`aluvchan, xotirjam, tajovuzkor) deb aytishda qiyinchilikka uchramaydi. Hatto ikki yoshli bolaning shaxsi haqida nafaqat genotipik, balki ijtimoiy muhit ta`sirida o’zlashtirilgan ko’plab xususiyatlarni namoyon etsa ham jiddiy gapirib bo’lmaydi. Individ tushunchasi kabi shaxs tushunchasi ham sub`ektning yaxlitligini ifodalaydi, u alohida xususiyatlar yig`indisi emas, yaxlit bir butun tizimdan tashkil topgan tuzilmadir. Shaxs esa genotipik jihatdan shartlangan, bo’linmas jihat emas, shaxs bo’lib tug`ilmaydi, shaxs sifatida shakllanadi. Shuning uchun ham biz ontogenezning turli bosqichlaridagi kattalik davridan uncha kam bo’lmagan individual xususiyatlarga ega bo’lsa ham chaqaloq yoki go’dak shaxsi haqida gapirmaymiz. A.N.Leontevning ko’rsatishicha, “shaxs inson ontogenetik va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining nisbatan kechroq mahsulidir”. Shaxsning ibtidosi individ ibtidosidan ancha kechroq boshlanadi. Shaxs shakllanishining tarixi individning ontogenetik evolyutsiyasiga ta`siri ontogenezning ma`lum bosqichida namoyon bo’ladi, hamda shaxsning ijtimoiy faolligining oshishi va hayotiy tajriba to’plashi bilan ortib boradi. Individning shakllanishi ontogenetik rivojlanishda ya`ni uning barqaror omillari ta`sirida genotipik xususiyatlarning etilish jarayoni natijasidir. Aynan mana shunday talqin ko’plab zamonaviy nazariyalar uchun xosdir. Odam tabiiy mavjudot sifatida individdir, u o’ziga xos gavda tuzilishi (konstitutsiyasi), asab tizimi va tipi, temperamenti, biologik ehtiyojlarning dinamik quvvatiga ega bo’lib, ontogenetik rivojlanish davomida ularning ayrimlari kengayib borsa, ba`zilari o’zgarib boradi. Biroq shaxsni odamning tug`ma xususiyatlari o’zgarishi vujudga keltirmaydi. Shaxs maxsus insoniy tuzilmadir. Bir yaxlit tuzilma (individ)ning xususiyati boshqa xususiyat (shaxs)ga shunchaki o’tmaydi. Bu holatda birinchisi yo’q bo’lib ketadi. Shubhasiz, ular individ sifatida saqlanib qoladi. Masalan, individning oliy nerv faoliyati xususiyati hech qachon shaxs xususiyati bo’la olmaydi. Shaxs va individuallik tushunchasi Shaxs eng ko’p mazmunli tushunchalardan bo’lib, uning bunday ko’p mazmunliligi tushuncha bilan emas, balki uni izohlash bilan bog`liq nazariyalarga aloqadordir.
Psixofiziologik muammo shaxs psixologiyasidagi eng asosiy masala bo’lib, u shaxs va organizm munosabatlari masalasini transformatsiya qiladi (ko’chiradi). Inson individini ifodalash uchun ikkita tushuncha - organizm va shaxs tushunchalari qo’llanilgan. Shaxs tushunchasi o’zida inson tabiatining ob`ektiv sifatlarining eng oliy xislatlari va birlashtiruvchi funktsiyalarini aks ettiradi. Inson tirik mavjudot ekanligi va biologik qonuniyatlarga boysunishi barchaga ma’lum, shuningdek uning ijtimoiy mavjudot ekanligi ham barchaga ma`lum. Inson individ sifatida dunyoga keladi va shaxslararo munosabatlar va jarayonlar ta’siriga tushadi, shularning natijsida unda alohida ijtimoiy sifatlar tarkib topadi va u shaxsga aylanadi. O‘z navbatida bu jarayonda uning boshqalarda qaytarilmaydigan va o‘ziga xos bo‘lgan individalliligi ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Rus psixologiyasida shaxs tuzilishi haqida gapirilganda, uning tarkibiga qobiliyati, temperamenti, xarakteri, motiv va ustanovkalarini ham kiritadilar. Ayrim mualliflar esa shaxs tarkibiga uning irodasi va hissiyotlarini ham kritishadi3. “Shaxs” va “individuallik” tushunchalari rus psixologlarining fikriga ko‘ra, bir-biriga mos kelmaydigan tushunchalardir. Bu borada olimlar tomonidan turli bahslashuvlar kelib chiqqan. Bir guruh olimlar tomonidan individuallik uni boshqalardan farqlatib turadigan xususiyatlar yig‘indisidir, ya’ni «individuallik» tushunchasi bu nuqtai nazardan “shaxs” tushunchasiga nisbatan kengroq tushunchadir. Ikkinchi nuqtai nazarga asosan, «individuallik» tushunchasi birgina insonga tegishli bo‘lgan ma’lum bir darajadagi sifatlar yig‘indisining namoyon bo‘lishi sifatida tor tushuncha tarzida qaralgan. “Shaxs” tushunchasi esa insonning ijtimoiy munosabatlarida namoyon bo‘ladigan sifatlari tarzida ta’riflangan4.
K.Obuxovskiyning fikricha: “Shaxs – odamning ijtimoiy tarixiy jihatdan shartlangan psixologik xususiyatlari tuzilmasi bo’lib, uni yaxshi bilish xatti-harakatlarini oldindan bilish (bashorat qilish) va tushuntirish imkonini beradi. Shuning uchun, har qanday nazariyaning oldida undagi psixologik va ijtimoiy jihatlarning o’zaro nisbatini aniqlash vazifasi turadi. Shaxs tizim sifatida psixologik tuzilma va ijtimoiy borliqning birligida namoyon bo’ladi, shaxsning ijtimoiy mohiyatini ifodalaydi. “Shaxs” tushunchasi yaxlit insonning individual qobiliyatlari va ijtimoiy rollarning bajarilishi birligini ifodalaydi. Ijtimoiy tabiatga ega shaxsning barcha rollari va o’zini-o’zi anglashi ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Shaxs individ sifatida jarayonlarning integratsiyalashuvi natijasi bo’lib, sub`ektning hayotiy munosabatlarida namoyon bo’ladi. XX asrning 60-yillarida rus psixologiyasida shaxsning tarkibiy qismlari haqida bahslar boshlangan. 1960 yillarning o‘rtalarida shaxsning umumiy tuzilishi haqida fikrlar berilib, unda K.K.Platonovning qarashlari o‘ziga xos bo‘lgan. Olim shaxs sifatida biosotsial ierarxik tuzilmani tushnadi. Uning shaxsi tarkibiga uning yo‘nalganligi, tajribasi (bilim, ko‘nikma va malakalari), atrof-muhitni aks ettirishning o‘ziga xos individual xususiyatlari (sezgisi, idroki, xotirasi, tafakkuri) va nihoyat temperament xususiyatlarini ham kiritadi5. Individuallik shaxs xususiyati sifatida. Individuallikning mohiyati individning o’z borlig`iga ega bo’lishi, aynan o’zi bo’lib qolishi, boshqa yaxlit tizimda mustaqil faoliyat olib borishidir.
Individual o’zlik individuallikning barcha belgilarida aks etadi. Biroq individuallik betakrorligining tub mohiyati individning tashqi qiyofasi bilan bog`liq bo’libgina qolmay, balki faoliyat sub`ekti sifatida o’ziga xos uslublarda ham namoyon bo’ladi. Individuallikni kishining jamiyatdagi hayot tarzining alohida shakli deb atash mumkin. Shaxs va individuallik tushunchalarinin taqqoslar ekanmiz, ularni bir qatorga qoyib bo’lmaydi, chunki individuallik shaxsning bir xususiyatidir. Shaxs tushunchasida odamning alohida individ sifatida ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari aks etadi. Biroq shaxsning mohiyati ijtimoiy munosabatlari personifikatsiyasi (shaxsiyatlashuvi) bo’lsa, alohida shaxs o’zining ijtimoiy mohiyatini individuallik shaklida namoyon etadi. Individuallikda o’z qiyofasini yaratadi, o’z hatti-xarakatlarining “muallifi”ga aylanadi. “Agar shaxs inson xususiyatlari tarkibining eng yuqori “cho’qqisi” bo’lsa, u holda individuallik shaxs va faoliyat sub`ekining eng chuqur tuzilmasidir. Individuallikdan, o’zligidan xoli shaxs mavhum va real mavjud bo’la olmaydi. “Agar inson individi o’zining ijtimoiy mohiyatini o’zlashtirmay turib shaxs bo’la olmas ekan, u holda individuallikka ega bo’lmay turib o’z borlig`ini ham topa olmaydi. Shunday qilib shaxs o’z mohiyatiga ko’ra ijtimoiy, yashash usuliga ko’ra individualdir. Unda ijtimoiylik va individuallik, mohiyat va mavjudlikning birligi mujassamdir. Shaxs va individuallik tushunchalari nafaqat o’zaro bog`liq, balki bir-birini o’zaro ta`minlaydi ham. Odam shaxsi sifatlarining shakllanishi o’zini-o’z anglash bilan o’zaro aloqadordir. Alohida olingan shaxsning xulq-atvori, o’zining ijtimoiy rol va vaifalariga munosabati uning individual ongi, riovjlanish darajasi hamda individual xususiyatlariga bog`litqdir. Shunday qilib, individuallik, nafaqat shaxs bilan aloqador, balki uning eng muhim xislatini ham tashkil etadi. Shuning uchun u ham shaxsning ta`rifi tarkibiga kirishi kerak. Individuallik tushunchasi to’laligicha shaxs tushunchasi bilan mos kelmaydi. Agar shaxs tushunchasi odamning ijtimoiy jihatlarini, ijtimoiy mazmunini ifodalasa, ijtimoiy maqomi va qadriyatlarini aks ettirsa, individuallik tushunchasi uning turmushi shakli va usullarini ochib beradi. Tabiiy xususiyatlar o’z-o’zidan individuallikni shakllantirmaydi. Odam individi individuallikka aylanishi uchun u “birlik”, “nusxa” bo’lishdan to’xtab o’z borlig`ida - mustaqillikka ega bo’lishi kerak. Individuallik – bu alohida shaxsning muhim shakllangan xususiyati bo’lib, u tabiiy va ijtimoiy xossalarning, ong va faoliyatning birligidir. Shunday qilib, individuallik predmetli olamda, tabiatda va kishilik jamiyatida namoyon bo’ladi. Shunga muvofiq tarzda uning uchta: predmetli, biologik va ijtimoiy shaklini farqlash mumkin”6. Individuallikning eng muhim ta`rifiga ko’ra, u alohida odamning o’zligini aks ettiradi. Shaxs tushunchasi odamni ijtimoiy mamunini ifodalasa, individuallik tushunchasi uning hayot uslubi va shakllarini aks ettiradi. Individuallik tushunchasi odamning individuallashuv jarayoni o’zligi va betakrorligining shakllanishi va rivojlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Umuman olganda, shaxsning individualligi hayoti davomida jamiyatda o’zlashtirib boriladigan, qadriyatlar ierarxiyasida mo’ljal olishni ta`minlaydigan, motivlar kurashi paytida xulq-atvorini naorat qila oladigan, muloqot va faoliyat jarayonida, boshqalarda va o’z-o’zida zohir bo’ladigan mazmunli munosabatlar va yo’l-yo’riqlar yig`indisidir. Tadqiqot ob`ekti sifatida shaxs o’ziga xos murakkab va ko’p qirralidir. Hozirda shaxsning ko’plab ta`riflari mavjud bo’lib, mualliflar turli metodologik nazariyalarga asoslanishadi. Biroq bir xil mazmunga ega va to’liq ta`rif berishning imkoni yo’q. Tаkrorlаsh uchun sаvollаr:
Individgа tа’rif bering. Individuаllik nimа? SHаxsning individuаlligini belgilovchi xususiyatlаrni sаnаng. SHаxs kim? 3-mаvzu: Shaxs rivojlanishi va shakllanishini harakatga keltiruvchi kuchlar Reja:
2. Rus psixologiyasida shaxsning ta’rifi 3. Shaxsni ekperimental o‘rganish usullari Mavzuning o`quv maqsadi: talabalarni mаvzugа oid nаzаriy bilimlаr bilan tanishtirish vа bo`lajak psixologlarda kasbiy mahoratni tarbiyalash. Darsning vazifasi: talabalardа shаxs psixologiyasi nаzаriy mа’lumotlаrigа oid bilimlarini rivojlantirish. Tayanch tushunchalar: biogenetik qonun, sotsiogenetik nаzаriya, psixodinаmik nаzаriya, shаxs shаkllаnishi. Shaxs shakllanishi haqidagi nazariyalar Jahon psixologiya fanida shaxsning kamoloti uning rivojlanishi to’g’risida xilma-xil nazariyalar yaratilgan bo’lib, tadqiqotchilar inson shaxsini o’rganishda turlicha pozisiyadan turib yondoshadilar va muammoning mohiyatini yoritishda ham o’ziga xos yondashuvlarga egadirlar. Mazkur nazariyalar qatoriga biogenetik, sosiogenetik, psixogenetik, kognitiv, psixoanalitik, bixevioristik nazariyalarni kiritish mumkin. Biogenetik nazariyaning negizida yetilish bosh omil sifatida qabul qilingan bo’lib, qolgan jarayonlarning taraqqiyotini ixtiyoriy xususiyat kasb etib, ular bilan o’zaro aloqa tan olinadi, xolos. Mazkur nazariyaga binoan, taraqqiyotning bosh omili biologik determinantlarga (aniqlovchilarga) qaratiladi va ularning mohiyatida ijtimoiy-psixologik xususiyatlar keltirib chiqariladi. Taraqqiyot jarayonining o’zi biologik etilishning universal bosqichi sifatida sharhlanadi va talqin qilinadi. Biogenetik qonunni F.Myuller va Gekkellar kashf qilishgan. Biologik qonunga ko’ra , shaxs psixologiyasining individual taraqqiyoti (ontogenez) butun insoniyat tarixiy taraqqiyoti (filogenez)ning asosiy bosqichlarini qisqacha takrorlaydi. Bu yo‘nalish tarafdorlarining fikriga ko‘ra, insonning barcha psixik xususiyatlari, holatlari va o‘ziga xosligi uning biologik tuzilishi bilan bo-liqdir, ularning rivojlanishi esa bevosita biologik qonuniyatlar ta’siri ositida ro‘y beradi. Ular bu borada hayvonlarga tegishli xulq bilan insonlar o‘rtasidagi xulq ko‘rinishlariga chegara qo‘ymaydi. Bu yo‘nalish tarafdorlarining aksariyati shaxs rivojlanishini asoslashda biologik qonun bo‘lgan – rekaputilyatsiya (filogenezni qisqacha takrorlanishini) qonuniga tayanadilar. Jumladan, biogenetik nazariyaning yirik namoyondalaridan bo’lmish amerikalik psixolog S.Xoll ham psixologik taraqqiyotning "rekapitulasiya qonuni"ni shaxs rivojlanishining bosh qonuni deb hisoblaydi. Uning fikricha, ontogenezdagi individual taraqqiyot filogenezning muhim bosqichlarini takrorlaydi. Qayd etish lozim, bu yo‘nalish asosan fiziologlar orasida keng tarqalgan va I. P. Pavlov ham shu asosga tayangan7. Biogenetik konsepsiyaning boshqa bir yonalishi nemis "konstitusion psixologiyasi" (inson tana tuzilishiga asoslangan nazariya) namoyondalari tomonidan ishlab chiqilgan. E.Krechmer shaxs tipologiyasi negizida bir qancha biologik omillarni (masalan tana tuzilishining tipi va boshqalarni) kiritib, insonning jismoniy tipi bilan psixologik xususiyati o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud deb taxmin qiladi. E.Krechmer odamlarni ikkita katta guruhga ajratadi va uning bir boshida sikloid toifasiga xos (tez qo’zg’aluvchi, his-tuyg’usi o’ta barqaror) odamlar, ikkinchi uchida shizoid toifasiga (odamovi, munosabatga qiyin kirishuvchi, his-tuyg’usi cheklangan) xos odamlar turishini aytadi. Bu taxminni u shaxs rivojlanishi davriga ko’chirishga harakat qiladi, natijada o’smirlarda sikloid xususiyatlar - o’ta qo’zg’aluvchanlik, tajovuzkorlik, affektiv tabiatlilik, ilk o’spirinlarda esa shizoidlik xususiyatlari bo’ladi degan xulosa chiqaradi. Biogenetik nazariyaning namoyondalari amerikalik psixologlar A.Gezell, S.Xoll taraqqiyotning biologik modeliga asoslanib ish ko’radilar va bu jarayonda muvozanat, integrasiya va yangilanish sikllari o’zaro o’rin almashinib turadi, degan xulosaga keladilar. Psixologiya tarixida biologizm nazariyasining eng yaqqol ko’rinishi Zigmund Freyd nazariyasida aks etgan. U shaxsning barcha xatti-harakatlari (xulqi) ongsiz biologik mayllar yoki instinktlar bilan shartlangan, ayniqsa, birinchi navbatda u jinsiy maylga (libidoga) bog’liqdir, degan fikrni asoslashga harakat qiladi va shaxs xususiyatlarining rivojlanishini ham shu omillarga bog‘laydi8. Biologik nazariyaga qarama-qarshi bo’lgan nazariya sosiogenetik nazariya hisoblanadi. Sosiogenetik yondashuvga binoan shaxsda roy beradigan o’zgarishlar jamiyatning tuzilishi ijtimoiylashish usullari va uni qurshab turgan odamlar bilan o’zaro munosabati vositalaridan kelib chiqqan holda tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv nazariyasiga ko’ra inson biologik tur sifatida tug’ilib, hayotning ijtimoiy shart-sharoitlarining bevosita ta'siri ostida shaxsga aylanadi. G’arbiy Evropaning eng muhim nufuzli nazariyalaridan biri bu rollar nazariyasidir. Ushbu nazariyaning mohiyatiga binoan jamiyat o’zining har bir a'zosiga status (haq-huquq) deb nomlangan xatti-harakat (xulq)ning barqaror usullari majmuasini taklif qiladi. Inson ijtimoiy muhitda bajarishi shart bo’lgan maxsus rollari shaxsning xulq-atvor xususiyatlarida o’zgalar bilan munosabat muloqot o’rnatishda sezilarli iz qoldiradi. AQShda keng tarqalgan nazariyalardan yana biri bu individual tajriba va bilimlarni egallash (mustaqil o’zlashtirish) nazariyasidir. Mazkur nazariyaga binoan shaxsning hayoti va uning voqelikka nisbatan munosabati ko’pincha ko’nikmalarni egallash, bilimlarni o’zlashtirishdan iborat bo’lib, uning samarasi qo’zg’atuvchini uzluksiz ravishda mustahkamlab borilishining mahsulidir. Bu nazariyaning tarafdorlari E.Torndayk va B.Skinnerlar hisoblanadiK.Levin tomonidan tavsiya qilingan "fazoviy zarurat maydoni" nazariyasi psixologiya fani uchun (o’z davrida) muhim ahamiyatni kasb etadi. K.Levinning nazariyasiga ko’ra, individning xulqi (xatti-harakati) psixologik kuch vazifasini o’tovchi ishtiyoq (intilish) maqsadlar bilan boshqarilib turiladi, va ular fazoviy zarurat maydonining ko’lami va tayanch nuqtasiga yo’naltirilgan bo’ladi. Psixologiyada psixogenetik yondashish ham mavjud bo’lib, u biogenetik, sosiogenetik omillarning qiymatini kamsitmaydi, balki psixik jarayonlar taraqqiyotini birinchi darajali ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Ushbu yondashuvni uchta mustaqil yo’nalishga ajratib tahlil qilish mumkin, chunki ularning har biri o’z mohiyati, mahsuli va jarayon sifatida kechishi bilan o’zaro tafovutlanadi. Psixologiyaning irrasional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo’lishi emosiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o’ziga xos betakror xususiyatga egaligini ta'kidlaydi. Kognitiv yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, J.Kelli va boshqalarni kiritish mumkin. J.Piajening intellekt nazariyasi ikkita muhim jihatga ajratilgan bo’lib, u intellekt funksiyalari va intellekt davrlari ta'limotini o’z ichiga qamrab oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik (tartiblilik) va adaptasiya (moslashish, ko’nikish) dan iborat bo’lib, intellektning funksional invariantligi deb yuritiladi. Alfred Adler avstraliyalik psixolog bo’lib u shaxsiyat faqatgina ichki va tashqi jarayonga bog’liq va tegishli ekanligiga ishonmagan va qo’shilmagan. Uning aytishicha shaxsga hos eng muhim belgi uning kelib chiqishidir. Masalan, eng katta farzandning boshliqlikka qobiliyatli bo’lishi, o‘rtancha farzandning erkinlik xoxlashi, eng kichigida esa o’zini yolg’iz his qilish va boshqalarni mensimaslik kabilar kuzatilisi. Amerikalik psixolog Gordon Ollport har bir shaxsni alohida o’ziga hos shaxsiyati borligini kashf etgan. U buni isbotlash uchun bevosita psixologiyaga murojaat qilgan. Ollportning fikricha shaxsiyat o’ziga hos 2 xil xususiyat bilan ifodalanadi: 1) Tabiiylikda - bunda shaxsning tabiiy hususiyatlarining roli katta hisoblanadi va u insonning hayot tarzida namoyon bo’ladi. 2) Tasviriy - bunday holatda shaxsning faqat o’zigaginga hos bo’lgan xarakterlari namoyon bo’ladi9. Rus psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich singari yirik psixologlarning ishlarida o’z aksini topgan. Keyinchalik bu masala bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o’ziga xosligi boyicha yondashuvda muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhlarga ajratish va undan so’ng ularning mohiyatini ochish maqsadga muvofiq. Ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ularning har biriga alohida ilmiy psixologik ta'rif berish nuqtai-nazaridan yondashishni quyidagi nazariya va yo’nalishlarini ko’rsatib berish mumkin. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy); motivasion yondashish (L.I.Bojovich); faoliyatga ko’ra munosabat (D.B.Elkonin); shaxsning ijtimoiylashuv xususiyatiga e'tiboran (A.V.Petrovskiy); shaxsning tutgan pozisiyasini hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. Shunday qilib, xorij va rus psixologlari tomonidan bir qator puxta ilmiy-metodologik asosga ega bo’lgan shaxsning rivojlanishi nazariyalari ishlab chiqilgan. Ularning aksariyati ontogenezda shaxsning shakllanishi qonuniyatlarini ochishga muayyan hissa bo’lib xizmat qiladi, amaliy va nazariy muammolarni echishda keng ko’lamda qo’llaniladi. Biz shaxs rivojlanishini o’rganar ekanmiz, asosiy e’tiborni shaxsga ta’sir etuvchi omillar sifatida faqat - biologik va ijtimoiy ta’sirlarga emas, shuningdek shaxsning hayoti davomida rivojlanish jarayoninini ta’minlovchi omillar - o’qish-o’rganish, shaxs motivlari, emotsiyalari va shaxs sog’lig’iga ham qaratish lozim. Shaxsni o‘rganishga bag’ishlangan bugungi tadqiqotlar asosiy e’tiborni shaxsning biologik rivojlanishiga va shaxsning atrof-muhitga bo’lgan munosabatiga qaratadi. Ular shuningdek shaxsga bo’lgan madaniy ta’sir shaxsning boshqalar tomonidan tan olinganlik hissi, shaxs egoizmining shakllanishiga bo’lgan ta’sirini o’rganadi, ular Freydning asosiy kashfiyoti bo’lgan ongsizlik muammosiga ham katta e’tibor qaratadi. Jumladan, Z.Freydning psixologik himoya mexnizmlari haqidagi fikrlari shaxs rivojlanishi borasida muhim ahamiyat kasb etganligi ta’kidlashadi. Freydning psixologik himoya mexnizmlari haqidagi nazariyasining mohiyati quyidagicha: «Har birimiz ijtimoiy guruhlar a’zosi ekanmiz anglaganimiz uchun o’zimizning jinsiy va agressiv mayllarimizni nazoratda tutamiz, ularni ochiq oydin oshkora qilmaymiz. Lekin bazida ego nazoratimizning yo’qolishiga sabab bo’ladi va ana shunda ID va Super Ego orasida ziddiyat yuzaga keladi. Ego o’zini himoya mexanizmlari bilan himoyalaydi. Quyida 7 ta misol keltirilgan:
Regressiya (sustlashish, zaiflashish) - masalan, o’qish davomida uydan uzoqda bo’lgan talabalar o’zlarini noqulay his qilishadilar va o‘qishda sustkashlikka yo‘l qo‘yadilar. Reaksion formatsiya – ego ongsizlikda qabul qilinmaydigan impulslarini uning teskarisiga o’xshab yaratadi, bunda o’zini munosabatini teskari tarzda ifodalaydi. Masalan, sevib qolgan qiz sevgi obektiga nisbatan sevmayman deb aytgani bilan aslida unga nisbatan qizda “Men uni sevaman” degan munosabat shakllangan bo’ladi. Proeksiya (vaziyatga nisbatan hayolda tasavvur qilish) – shaxsni ta’qib etuvchi tahlikali impulslarni boshqalarga ko‘chirish. Freydning fikricha o’g’ri hammani o’g’ri deb hisoblaydi. Bunda shaxs o’z impulslarini boshqalarga ko’chirib fikrlaydi. Ratsionalizatsiya – bunda shaxs qilayotgan hatti-harakatlarini oqlash uchun ongli ravishda bahonalar to‘qiydi. Buning natijasida haqiqiy sabablarni bekitib, boshqa sabablar keltiradi. Masalan, imtixondan yiqilgan talaba «Men yaxshi o’qigan edim, lekino’qituvchi menga past baho qoydi», - deb o‘zini oqlaydi. Boshqasiga almashtirish (o‘rnini to‘ldirish) – shaxsning o‘z jinsiy yoki agressiv impulslarini unda impuls hosil qilgan ob’ektga nisbatan ma’qulroq bo‘lgan boshqa ob’ektga ko‘chirish yoki qaratish. Masalan, boshlig’idan jahli chiqqan er xotinidan alamini oladi. Yoki imtihondan o‘ta olmagan talaba o‘z alamini xonadoshi yoki guruhdoshiga sochishi mumkin. Qarshilik ko’rsatish – masalan, o’layotgan bemor o’z kasalligini rad etadi. Ichkilikka berilgan o’g’lining qilmishlarini ota-ona tan olmaydi.
Rossiyalik psixofiziolog Ivan Pavlov shaxs xulq-atvorini tasvirlab berishda o’z nazariyasini ilgari suradi. Uning nazariyasiga ko’ra xulq-atvor shaxslarni bir-biriga yaqinlashtiradi deb ta’kidlagan. Bu holatda insonlar atrof-muhitga nima berayotganlarini osongina tushunib yetadi va javob beradi. Uning nazariyasida faollik va ishyoqmaslik to’g’risida savollarga javoblar berilgan. Rus psixologiyasida shaxsning ta’rifi Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi. Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’riflar berilgan va uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Shaxs muammosi rus psixologlari tomonidan juda keng va chuqur o‘rganilgan mavzlardan biri bo‘lib, quyida rus psixologlari tomonidan shaxsga berilgan ta’riflarning tahlillarini keltirib o‘tamiz. A.G.Kovalyovning fikricha, shaxs – bu ijtimoiy munosabatlarning ham ob’ekti, ham sub’ektidir. A.N.Leont’ev ushbu masalaga boshqacharoq yondashadi va shaxsga shunday ta’rif beradi: shaxs faoliyat sub’ektidir. K.K.Platonovning talqiniga binoan jamiyatda o‘z rolini anglovchi, jamiyatning ishiga layoqatli, yaroqli a’zosi shaxs deyiladi. Bu muammoning mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S.L.Rubinshteynning ta’rifiga ko‘ra, shaxs – bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi, ichki shart-sharoitlar majmuasidir. Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin o‘zaro farqlanib turuvchi tushunchalar qo‘llanib kelinadi, chunonchi odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini oldingi mavzuda aniqlashtirib o‘tganimiz uchun, bu tushunchalarning rus psixologlari tomonidan keltirilgan talqiniga qisqacha ta’rif berib o‘tish maqsadga muvofiq. Odam sut emizuvchilar sinfiga daxldorligi, biologik jonzot ekanligi uning o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat faoliyatiga moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini biologik tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzot sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o‘zgartirish imkoniga ham egadir. Shaxs jamiyatda o‘z mehnati tufayli ma’lum bir o‘rin egallagan, jamiyatdagi qonuniyatlar asosida rivojlanuvchi, til yordamida boshqalar bilan normal muloqot va munosabatga kirishuvchi odam shaxsdir. Shaxsning asosiy tavsifi uning ijtimoiy mohiyatida ifodalanadi. Individuallik – har qanday insonning betakror, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lishidir. Shaxsning o‘ziga xos qirralarining mujassam-lashuvi individuallikni vujudga keltiradi. Individuallik shaxsning intellektual, emosional va irodaviy sohalarida namoyon bo‘ladi.
Yo‘nalganlik – ehtiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar faoliyat va xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi. Bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar – hayot va faoliyat jarayonida egallanadi. Individual tipologik xususiyatlar – temperament, xarakter, qobiliyat-larda aks etadi. K.K.Platonov ta’limotiga ko‘ra shaxs tuzilishi quyidagicha shaklga ega: 1. Yo‘nalganlik osttuzilishi – shaxsning ahloqiy qiyofasi va munosabat-larini birlashtiradi. Unda harakatchanlik, barqarorlik jadallik ko‘lami (hajmi) darajalarini farqlash lozim. 2. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi – ta’lim natijasida shaxsiy tajribada egallangan bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar va odatlarni qamrab oladi. 3. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi – ijtimoiy turmush jarayonida shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari. 4. Biologik shartlanganlik osttuzilishi – miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog‘liq bo‘lgan patologik o‘zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik holatlarini birlashtiradi. A.G.Kovalyov talqiniga binoan shaxs quyidagi tuzilishga ega: 1. Yo‘nalganlik – voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o‘zaro ta’sir etuvchi har xil xususiyatli g‘oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar, ehtiyojlar kiradi. Ustuvor yo‘nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini belgilaydi. 2. Imkoniyatlar – faoliyatning muvafaqqiyatli amalga oshirishini ta’min-lovchi tizim, o‘zaro ta’sir etuvchi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan turlicha qobiliyatlar. 3. Xarakter – ijtimoiy muhitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo‘ladi. Xarakter tizimi irodaviy va ma’naviy sharoitlarga ajraladi. 4. Mashqlar to‘plami – hayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish (korreksiyalash), o‘zini-o‘zi nazorat qilish, o‘zini-o‘zi boshqarishni ta’min-laydi. 3. Shaxsni ekperimental o‘rganish usullari Yuqorida psixologiyada shaxsni nazariy jihatdan o‘rganish bilan bog‘liq bir qancha fikrlarni yuqorida ko‘rib chiqdik. Zamonaviy psixologiyada shaxsni ekperimental o‘rganish dolzarb bo‘lib qolganligi uchun bu borada olib borilayotgan ishlar tahlilini keltirib o‘tamiz. Tadqiqotchi shaxsni o‘rganar ekan ikki narsani aniq bilishi kerak: birinchisi, qanday usulda o‘rganish va ikkinchisi, shaxsning qaysi xususiyatini o‘rganish. Hozirda shaxsni o‘rganishda ma’lumot to‘plashning uchta asosiy usuli mavjd bo‘lib, shaxs haqida ma’lumot to‘plashning bu usllari odatda L, Q va T - ma’lumotlar deb nomlanadi. Shaxsning kundalik hayotidagi real xulq-atvori haqida olingan ma’lumotlar L-ma’lumotlar (life record data) deb nomlanadi. Agar ma’lumot to‘plashning bu usulini qisqacha ta’riflaydigan bo‘lsak, shuni alohida qayd etish lozimki, bu usul tashqi kuzatishlarga va shaxsning ma’lum bir xatti-harakati yoki muvoffaqiyatini qayd etishga tayanadi. L- ma’lumotlar ko‘pincha boshqa usul orqali olingan natijalarning validligini aniqlashda yordam berish uchun qo‘llaniladi. Qayd etish lozim, ushbu usul bir qancha kamchiliklarga ega. Birinchi navbatda, haddan tashqari sub’ektivlilikka asoslanishini – uning kamchiligi sifatida qayd etish mumkin.
Shunda u menga «Bu bolakay siz emasdingizmi?» deb savol berdi. Men uyalib gapni boshqa mavzuga burdim. Uning motivatsiyani tushunmaganligi meni hayron qoldirgan edi». Ushbu misolda G.Olportning motivatsiyasini oddiy kuzatish yoki hatto uning gaplarini tinglab ham anglay olmagan byuk psixologni tanqid qilish uchun emas, balki yuqoridagi usl orqali ma’lumot to‘plashda sub’ektivlilikning ta’sirini tushuntirish uchun keltirdik. Shaxs haqida ma’lumot to‘plashning ikkinchi usuli turli xil savolnoma va metodikalarga javob berishdan foydalanish orqali ma’lumot to‘plash usuli bo‘lib, bu usul ayni kunda juda keng tarqalgan. Ushbu usul orqali to‘plangan ma’lumotlar shaxs ekperimental psixologiyasida Q- ma’lumotlar (questionnaire data) deb atalishi qabul qilingan. O‘zining instrumental tzilishining soddaligi va ma’lumot olishning osonligi bois ushbu usul shaxsni tadqiq etishda birinchi o‘rinda turadi. Lekin qayd etish lozim, bu usul ham kamchiliklardan holi emas. Bu usul shaxsning o‘zi haqidagi ma’lumotlarni o‘zi baholashi asosida kechishini yuqorida qayd etgan edik, shunga ko‘ra olinayotgan ma’lumotlarda faktlarning buzib ko‘rsatilishi natijasida xatoliklarni keltirib chiqarishi mumkin va natijada sinaluvchi intellektning va madaniyatning past yoki yuqori ko‘rsatkichda bo‘lib qolishiga; sinaluvchining motivatsiyasida o‘zgarishga sabab bo‘lishi mumkin. Chunki ayrim sinaluvchilarda ataylab o‘zini jamoatchilikka yaxshi ko‘rsatishga intilish mavjud bo‘lsa, ayrimlarida o‘z kamchiliklarini bo‘rttirib ko‘rsatish ustun bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari matndagi so‘zlar yoki tasdiqlarni yaxshi tushunmaslik natijasida ham noto‘ri ma’lumotlarga ega bo‘lib qolish mumkin. Shaxs haqida ma’lumot to‘plashning uchunchi usuli ob’ektiv ma’lumotlarni qayd etish bilan yuqoridagiladan farqlanadi. Bu usulda olingan ma’lumotlar T- ma’lumotlar (objective data) deb yuritiladi.Ushbu usul ham o‘ziga xos kamchiliklardan holi emas. Masalan, uning sermashaqqatliligi - natijalarni tahlil qilishning haddan tashqari murakkab va ko‘p mehnat talab qilishi kabilar. Shunday qilib, yuqorida ko‘rsatilgan usullarning barchasida kamchiliklar mavjud. Faqat so‘rovnomalar orqali shaxsni tadqiq etish usuli boshqalariga nisbatan keng tarqalganligini va foydalanilayotganligini qayd etish joiz. Buning sababi, uning soddaligi bilangina belgilanmaydi, balki bu usulda olingan natijalar orqali shaxsning xususiyatlarini bir necha turlarga bo‘lish va ularga tavsif berish imkoni ham mavjudligi uning ommalashuviga sababdir. Bu usulning yana bir afzalligi natijalarni tahlil qilishda matematik usulllardan foydalanish imkoni borligidadir. Xorijda shaxs psixologiyasini ekperimental o‘raganayotgan ayrim tadqiqotchilar har qanday savolnoma yoki anketa ham tekshiriluvchi va tadqiqotchi o‘rtasida bavosita munosabat bo‘lganligi bois aniq ma’lumot bera olmaydi, deb hisoblaydilar. Ularning fikricha, shaxs to‘g‘ri javob berishi mumkin bo‘lgan usul – bu intervyu yoki o g‘zaki suhbatlar bo‘ilishi mumkin.
Shaxsni eksperimental jihatdan tadqiq etishni dastlab boshlagan taniqli olimlardan biri Z.Freyd shaxsning ongsizlik sohasini tadqiq etish muhimligini ta’kidlaydi. U o‘zining Id va Superego o‘rtasidagi tafovutlar sabab kelib chiqadigan xavotirlanishlar va buning natijasi bo‘lgan jinsiy va agressiv mayllar shaxs xulqini boshqaruvchi motiv ekanligini ta’kidlaydi. Neofreydistlardan A.Adler, K.Xorni, K.Yung kabilar esa Freydning bu ta’limotini qabul qilish bilan birga, shaxsda jinsiy va agressiv mayllardan tashqari boshqa motivlar ham borligini va Egoning shaxsni boshqarishdagi roli kattaroq ekanligini ta’kidlash orqali Freydga qarshi chiqadilar. Freydning ongsizlikni tadqiq qilish orqali shaxs xulqini o‘rganish mumkin, degan fikriga qarshi chiqqan taniqli psixologlardan yana biri G.Olport bo‘lib, u yuqorida keltirilgan misol orqali ham shaxs xulqiga faqat yashirin motivlar emas, balki ongli motivlar (masalan, qiziqish) ham ta’sir etishi mumkin deb hisoblagan. Va Olportni shaxsning xarakteri yoki xulqini namoyon qilishiga nima ta’sir qilishi emas, balki ularning individual xususiyatga ega ekanligi ko‘proq qiziqtirgan. Gans Ayzenk shaxsdagi ekstroversiya-introversiya hamda hissiy tur g‘unlik va notur g‘unlik holatlarini aniqlashga harakat qilgan. A.Maslou shaxsni o‘rganishda uning ehtiyojlari kata rol o‘ynaydi, deb hisoblagan. U bir qancha mashhur odamlar bilan o‘tkazgan tadqiqotlari natijasida mashhurlar o‘z ehtiyojlarini qondirishda etiborni o‘z-o‘ziga emas, vazifalarni yechishga qaratganligini aniqlagan. Ya’ni uning fikricha, ehtiyoj paydo bo‘lganda «men shuni istayapman», deb qo‘l qovushtirib o‘tirgan kishiga nisbatan, «buning uchun nima qilishim kerak» deb yo‘nalgan kishi ko‘proq muvoffaqiyatga erishar ekan.
Shaxsni eksperimental jihatdan o‘rganayotgan tadqiqotchilarning e’tiboridagi yana bir masala uning o‘z o‘zini oqlashi bilan bog‘liq xususityalardir. Odamlarda o‘zining yomon ishlariga nisbatan yaxshi ishlari uchun javobgarlikka moyillik kuchliroq bo‘lar ekan. Masalan, imtihondan o‘ta olmagan talabalarning aksariyati o‘zini emas, imtihonni yoki imtihon oluvchini ayblashar ekan. Tadqiqotchilarning aniqlashicha, aksariyat odamlar o‘zlarini o‘z tengdoshlari yoki o‘z hamkasblariga nisbatan yaxshi o‘qiyotgan, yaxshi ishlayotgan deb hisoblar ekan. Shaxs borasidagi tadqiqotlar taxlilini k o‘plab keltirish mumkin. Ularning barchasini umulashtirganda bir narsa ayon b o‘ladiki, shaxsni o‘rganishda uni iloji boricha bir necha usul bilan va har tomonlama o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Chunki bunday o‘rganish u haqda aniq xulosaga kelishga imkon beradi. Xulosa qilib aytganda, shaxs muammosi umumiy psixologiya o‘rganadigan eng asosiy tushunchalardan biri b o‘lib, bu tushnchani oydinlashtirish uchun olib borilayotgan tadqiqotlar hali-hanuz davom etmoqda. Va natijada yuqoridagi ma’lumotlarni yana bir karra isbotlash bilan birga yana yangi ma’lumotlarga ega b o‘lishmoqda. Bu ma’lumotlar va shaxsning boshqa qirralariga xos b o‘lgan ma’lumotlar psixologiyaning boshqa sohalarida o‘z aksini topgan.
Psixododinamik yondashuvga ko'ra, barcha ruhiy hodisalar ichidagi ichakka kuchlarining muvofiqlashtirish va kurashishining natijasidir. Psixologlar ko'pincha turli xil organlarni e'tiborsiz qoldiradilar va insoniy munosabatlarni tushunish uchun insoniy munosabatlarni tushunish, uni ko'rganida, insoniy munosabatlarni anglashga undashadi. Psixodinamik yondashuv Insonning o'zi ichida ongsiz darajada psixologik nazariyalarni o'z ichiga oladi. Psixodunos va psixoanalitik yondashuvlar kabi bunday tushunchalar ko'pincha aralashadi. Freydning nazariyalari psixoanalitik va psixodinamik atama Freyd va izdoshlar uchun ishonchli bo'lishi mumkinligini yodda tutish kerak. Ushbu yondashuv ruhiy voqealarni tushunishdan kelib chiqadigan psixoanaliz uslubidan kelib chiqadi. Mustaqil hudud sifatida, taxminan 150 yil oldin psixoterapiya taqsimoti sodir bo'lgan. Bu psixoterapevtik usullarning rivojlanishiga olib keldi. Cho'ng'itning o'zi nafaqat Freyd yaqinlashishi, balki psixologiyadagi barcha nazariyaning, balki odamlarga va qismlarda psixikani aniqlash uchun jamlangan psixologiyadan iborat. SigMund Freyd 1891 yildan boshlab, keyingi 40 yil ichida bir qator nazariyani ishlab chiqdi, ular psixologiyaga psixododinamik yondashuvga asoslanadi. Uning barcha nazariyalari uzoq vaqt tasdiqlanadi va bemorlarda sinovdan o'tkaziladi. Psixodunovich terapevtik terapevtlar bunday bo'shliqni, masalan: depressiya, psixunosning buzilishi, doimiy tashvish hissi. Ushbu yondashuvning asosiy qoidalari: ongsiz motiflar bizning his-tuyg'ularimiz va umuman odatiy xulq-atvorimizga kuchli ta'sir qiladi;
Orzularni tahlil qilish Masalani o'rganish (Kichkina Xonlar) Bepul uyushma Rezervasyonlar (Paraprarakes) Gipnoz Psixodinamik yondashuvning asosiy bosqichlari Kollektiv ongsiz (Karl Jung) Ongsiz (Frod) Psixoseksual rivojlanish (Frod) Himoya mexanizmlari (Frod) Psixika (Frod) Psixososyoviy rivojlanish Ilova maydoni Terapiya (psixoanaliz) Orzularni tahlil qilish Shaxs (Erikson, Frid) Axloqiy rivojlanish (Super Ego) Ilova (piyola) Ongsizlarning ahamiyati Agressiya (ofset / Tanaos) Gender-gender roli rivojlanishi Taxminlar Xulq-atvorning asosiy sabablari behushdan chiqadi. Aqliy detsinizm: Hamma narsaning sababi (lar) ga ega. Azizliklarning turli qismlari doimiy kurashda. Xulq-atvor va his-tuyg'ular, shu jumladan muammolar, bolalikdagi tajribadan kelib chiqadi. Nimaga erishildi Bepul uyushma Ish rejimini psixologiyada ommalashtirish Jarima sinovlari (TAT, RSCHA) Himoya mexanizmlari Bolaligining ahamiyati Qirqib Tabiiylik (kichik empirik yordam) Usullarning subyektori - natijalarni umumlashtirib bo'lmaydi Ko'chirilgan namuna (masalan, tomirlardan o'rta yoshli ayollar) Meiradiy jarayonlarini e'tiborsiz qoldirish (masalan, fikrlash, xotirani) Juda qat'iylik (bepul irodasi tushuncha yo'q) Tasdiqlamoq Bu asosan buzilmaganligi sababli, Freydning Freyd nazariyasi haqidagi oz sonli tushuncha emasligi sababli juda muhimdir, ammo ular ilmiy jihatdan isbotlab bo'lmaydi. Buning misoli aslida bilinçaltı yoki 2 tomonlama shaxsiyatni tekshirishning mumkin emasligi bo'lishi mumkin. Shuningdek, Frid Kuzatuvidan bo'lgan nazariyaning ko'plab dalillari olingan. Psixododinamik yondashuv juda aniqlangan (aniq belgilangan). Sigmund Freyd psixodinamik yondashuvi Kirish
psixododinamik Frods Command Shaxs - psixologiyaning eng mashhur toifalaridan biri bo'lib, turli nazariy yondashuvlar pozitsiyasidan keng imkoniyatlarga ega. Ushbu yondashuvlarning spektri juda keng va ko'p qirrali. An'anaga ko'ra, shaxsiy muammolar uning tuzilishi, jarayonlar va rivojlanishini o'rganish bilan bog'liq. Shaxs (tuzilish) nima, chunki odam xatti-harakatlar (jarayoniga) ta'sir qiladi, shuning uchun shaxs bunday shaxsiy xususiyatlarga ega (rivojlanish). Ushbu masalalar turlicha nazariy an'analarning turli xil usullarida, eng mashhuri: psixododinamik, kognitiv, interfaol va konstruktivist, biz to'xtagan holda biz to'xtatamiz. Ushbu insho psixododinamik yondashuvning psixododinamik yondoshuvi, Sigmund Freydning psixododinamik yondoshuvining mohiyatidan biri sifatida psixododinamik yondashuvni ko'rib chiqadi. 1. Muammolarsotsiologiyada odam Inson muammosi, shaxs asosiy fanlararo muammolardan biridir. Qadim zamonlardan beri u turli xil fanlar vakillarining ongini egallaydi. Katta nazariy va empirik materiallar to'plangan, ammo bugungi kunda bu muammo eng qiyin, eng noma'lum. Axir, u butun dunyoni ushlab turishi behuda emas. Har bir inson minglab mavzular, ko'rinadigan va ko'rinmas, tashqi muhit bilan, u bir kishi sifatida shakllana olmaydigan tashqi muhit bilan bog'liq. Aynan shuki, individual va jamiyatning o'zaro ta'siri sotsiologiya va "jamiyat - shaxsiyat" munosabati asosiy sotsiologik munosabatdir. Keling, "shaxsiyat" tushunchasiga murojaat qilaylik. Shaxs, individual, odamlar - bu yaqin, ammo birlashtirilmagan tushunchalar turli xil fanlarning ob'ekti: biologiya va falsafa, antropologiya va sotsiologiya, psistologiya va pedagogika. Biror kishi Yerdagi hayot evolyutsiyasining eng yuqori darajasini, biologik va ijtimoiy, i.e. kabi murakkab tizim sifatida ko'rib chiqiladi. biologik mavjudot sifatida. Har bir birlik, ma'lum bir shaxs - bu o'ziga xos; Bu erdan, ular alohidaligi haqida gapirganda, bu o'ziga xoslik, o'ziga xoslik bilan ta'kidlangan. Odamga sotsiologik yondashuv, asosan ijtimoiy, ijtimoiy hamjamiyatning vakili, ijtimoiy hamjamiyatning vakili sifatida o'rganilishi bilan ajralib turadi. Inson va ijtimoiy muhitning jarayonlarini o'rganishda nafaqat tashqi ta'sir ob'ekti sifatida, balki asosan ijtimoiy sohada, ularning ehtiyojlari, qiziqishlari, intilishlari, shuningdek, o'z ehtiyojlari, manfaatlariga ega faol ishtirokchi sifatida qaraydi ijtimoiy muhitga o'z ta'sirini o'tkazish qobiliyati va imkoniyatlari. Ko'rinib turibdiki, sotsiologlar inson hayotiy faoliyatining ijtimoiy jihatlari, uning aloqa va umuman boshqa odamlar, guruhlar va jamiyat bilan o'zaro munosabatlar bilan qiziqishmoqda. Biroq, sotsiologlarning manfaati odamning ijtimoiy xususiyatlari bilan cheklanmaydi. Ularning tadqiqotlarida ular biologik, psixologik va boshqa xususiyatlarning ta'sirini hisobga olishadi
Har kuni va ilmiy tilda, atamalar juda tez-tez uchraydi: "inson", "individual", "Shaxsiylik", "Shaxs", "Shaxs", "Shaxs", "shaxs", "shaxs", "shaxs", "shaxs", "shaxs", "inson", "Shaxs", "inson", "Shaxs". Ko'pincha, bu so'zlar sinonim sifatida ishlatiladi, ammo agar siz tushunchalar tushunchalarini aniqlashga qat'iyan yondashsangiz, biz muhim semantik soyalarni aniqlay olamiz. Inson eng keng tarqalgan tushuncha. Shaxs alohida, aniq shaxs, insoniyatning individual vakili sifatida va uning "astar" sifatida tushuniladi. Shaxsni boshqasidan ajratadigan va farqlar juda boshqacha, biokimyoviy, neyrofiziyoologik, psixologik, ijtimoiy va boshqalarni ajratib turadigan xususiyatlar sifatida belgilanishi mumkin. Shaxsiylik tushunchasi izolatsiyaga tegishli Shaxs va shaxsning namoyon bo'lmagan ("soda", ijtimoiy), ya'ni I.E. Fokus ijtimoiy boshlanishga qaratilgan. Sotsiologiyada, shaxs quyidagicha belgilanadi: 1. O'zining kiritilishi bilan belgilanadigan shaxsning tizimli sifati ijtimoiy munosabatlar qo'shma faoliyat va aloqalarda namoyon bo'ldi; 2.Ijtimoiy munosabatlar va ongli tadbirlar mavzusi. 2. Sigmund Freydning psixodinamik nazariyasi Psixodinamik yondashuv Shaxsni o'rganish usullaridan biri psixododinamik yondashuv yoki psixodinamika hisoblanadi. "Psixodinamika" atamasi ostida odatda harakatni, ochilish, o'sish va kontakt, inson ruhiyatidagi kuchlarning o'zaro ta'siri va kurashini tushunadi. Keyin psixododinamik yondashuv - bu uning ruhiyatida ko'rinadigan jarayonlar tashqi holatlar yoki iroda emas, balki mustaqil dinamika, ammo mustaqil dinamika (o'zaro ta'sir va kurashish). Psixododinamik yondashuv inson ruhiyatida o'z harakatlari va fiziologik yoki ijtimoiy ta'sirlarga ta'sir etmaydigan kuchlarning o'zaro ta'siri mavjud bo'lgan taxminlardan kelib chiqadi. Psixododinamik yondashuvda, K. Jung, A. Adler, O. O. Rank, Sullyan, K. Horey, E. Serm va boshqa ko'plab ishlarni amalga oshirdi. Bugungi kunda ushbu yondashuvlar doirasida amaliy psixologiyada (eng ko'plar orasida) ishlaydi mashhur maktablar va yo'nalishlar) Transport tahlilini tahlil qilish, psixodrama (tizimli tartibga solishlar) va jismoniy yo'naltirilgan psixoterapiya. Yuqorida ustunlik, kamchilik majmuasi, shuningdek, psixododinamik yondashuv tushunchaidir. V.Navt psixologiyasi asosida mahalliy shaxsiy yo'naltirilgan rekonstruktiv psixoterapiya. Mezishchev - bu psixodunovich psixoterapiya. Xuddi shunday tanishish psixoterapiyasi - shunga o'xshash. Psixododinamik yondashuv har doim ham oqimning qonunlari sabablari haqida aniq javoblar bermaydi, ko'pincha biz bunday mexanizmlarni izlash bo'yicha umumiy ko'rsatmalardan qoniqamiz. Agar biz ba'zan tushda bo'lsak, ba'zida haqiqatda, ba'zida g'alati tasvirlar va xotiralar, go'yo biz oldinga qadam tashlay olmaymiz qanotlari bo'lishi mumkin - biz bunday rasmlar bunday tushkun istaklar bilan bog'liq bo'lishi mumkin deb taxmin qilishimiz mumkin. Ushbu istaklarni qachon va nega bostirasiz, endi bu tushkunlik istaklari siz bilan bajaring, siz o'zingizni psixodinamik yondashuv ichida topasiz.
Ichki energiyalarning dinamikasi chuqur bo'lishi shart emas, u sirtda yotishi mumkin, tushunish uchun elementar bo'ling. "Harakat muxolifatga teng", "qancha ko'p bersangiz, ko'proq qarshilik ...". Boshqa tomondan, chuqur ma'ruzachilar - bu juda muhim va ahamiyatli narsa uchun sinonim emas. Eng yuqori darajadagi avtotaj paytida rang berish odamning ongida paydo bo'ladi. Ularda ba'zi muntazamlik bor, deb taxmin qilishimiz mumkin, deb o'ylashimiz mumkin, bu juda muhim, ehtimol, muhim narsani aks ettiradimi yoki bu "ichki shovqin" degani. Hamma ma'ruzachilar odamning xatti-harakatlarini aytib berishmaydi. Klassik psixoanalizda inson o'zini tutish qat'iy bo'lgan holatlar tasvirlanganiga qaramay, ichki impulslar va davlatlar tomonidan amalga oshirilgan bo'lsa, unda chuqur ma'ruzachining ta'siriga qaramay, kerak bo'ladi Iqtisodiy jihatdan etarli va oqilona asosda bo'lgan tashqi xatti-harakati juda mas'uliyatli bo'lishi mumkin. Psixologlar va boshqa psixologlar odamning ichki kuchlari dinamikasiga qiziqish ko'rsatgan? - G'alati etarlicha, bu oddiy savol emas. Fanlardagi naqshlarni bilish (hech bo'lmaganda nazariy jihatdan) o'rganilayotgan jarayonlar, ammo psixologik ishlarda bu deyarli talabga ega emas. Sigmund Freyud va uning izdoshlari uning ichki vaziyatining mijozi uni olib tashlaydi, ammo bu taxmin uni yo'q qiladi, ammo bu taxmin bizga ta'sir qilishi mumkin va bizning ichimizda sodir bo'layotgan narsalarga ta'sir qilmasligi mumkin. SigmundFreyd. Sigmund Freyd Galitsiya yahudiy oilasida tug'ilgan. Uning otasi Yoqov 41 yoshda edi, uning ikki farzandi bor edi oldingi nikoh. Sigmund, Amaliya, Amaliya, uchinchi xotini Yoqub 21 yoshda edi. 1860 yilda Freydning oilasi moliyaviy qiyinchiliklarga muvofiq Venaga ko'chib o'tdi. 9 yoshida Freyd gimnaziya tutuniga (o'rta maktab), u eng yaxshi talabalardan biri edi va 17 yoshida uning faxriylarini baholadi. Simnaziy gimnaziyani tugatgandan so'ng, Freyd harbiy yoki siyosiy martaba qilishni xohladi, ammo antisemitizm hissiyoti va uning ambitsiyalarining moddiy qiyinchiliklari keskin o'tdi. 1873 yil kuzida Vena universitetining tibbiy bo'limiga o'qishga kirdi. 1876 \u200b\u200byildan 1882 yilgacha u nerv hujayralari gistologiyasini o'rganib, Ernsta Trukke psixologiyasi laboratoriyasida ishlagan. 1881 yilda u faxriy imtihonlarni topshirdi va tibbiyot shifokori qabul qildi. 1876 \u200b\u200byil mart oyida Freyd professor Karl Klaus rahbarligida Freyd Elelning jinsiy hayotini o'rgandi. Xususan, u erkak Elenyovning erkak Elennovning borligini o'rgangan. Bu birinchi bo'ldi ilmiy ish. 1884 yilda asab yo'llarini xlorid ixtiro qilish usuli ixtiro qilindi, rang berish usuli nomukammal deb tan olindi. 1882 yilda Freyd tibbiy amaliyotni boshladi. Ilmiy manfaatlar uni Venaning asosiy kasalxonasiga olib bordi va u erda miya anatomiyasi institutida tadqiqot boshladi. 1880 yillarning boshlarida Men Jozef Breyer va Jey Martin Xaritotiga yaqinlashdim, u ilmiy faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatdi
1891 yilda Freydning "Afani" nashri nashr etildi, unda u birinchi marta miyaning ba'zi markazlarda miyaning funktsiyalarini mahalliylashtirishning umumiy qabul qilingan kontseptsiyasini tanqid qildi va alternativ funktsiyani taklif qildi va psixika va uning fiziologik mexanizmlarini o'rganishga genetik yondashuv. "Himoya instochozi" (1894) va "I. Breyer bilan birgalikda 1895" moddasi fiziologik jarayonlarda ruhiy patologiyaning ta'siri va hissiyotlarning hissiyotlariga bog'liqlik borligiga guvohlik berildi va hissiyotlarning hissiyotlari bo'yicha tematik alomatlarning teskari ta'siri mavjudligi va bemorning holati. XX asr boshlaridan beri uning asosiy qismini ishlab chiqarishni boshlaydi ilmiy ishlar: "Orzularni sharhlash" (1900); "Kundalik hayotning psixopatologiyasi" (1901); "Leonardo da Vinchi ning eng erta xotirasi" (1910); "Totem va Tabo" (1913); "Psixoanalizni joriy etish bo'yicha ma'ruzalar" (1916-1917); "Zavq tamoyilining boshqa tomonida" (1920); "" I "" massasi psixologiyasi va "i" "(1921); "Men va u" (1923). 1923 yilda Neba tomonidan Freyd vahiy qilindi. Olim 33 ta og'riqli operatsiyadan aziyat chekdi, ammo hayotning so'nggi kunlariga qadar ishlashda davom etdi. 1930 yilda Freyd Gyote mukofoti sovrindori bo'ldi. 1938 yilda Avstriyaning Germaniya (Anchlus) ga qo'shilgandan keyin va bu nasislarga yahudiylarning ta'qiblaridan keyin Freydning pozitsiyasi sezilarli darajada murakkab. Anna qizining hibsga olinganidan keyin Gestapo shahrida so'roq qilinganidan keyin Freyd uchinchi Reychni tark etishga qaror qildi. Biroq, rasmiylar uni mamlakatdan olib chiqishga shoshilmayapti. U nafaqat GESTAPOning xorlovchi minnatdorchiligini "bir qator yaxshi xizmatlar uchun", shuningdek, Germaniyadan ketish huquqi uchun RIV hukumatini 4000 dollarga to'lashga majbur qildi. Yunon va Daniya MariaParte, Freydning bemorlari va o'quvchilarining ko'p jihatlari ko'p jihatdan u Londonga hijrat qilish uchun hayotni saqlab qoldi. Freydning ikki singillari 1942 yilda vafot etgan konsentratsiya lageriga yuborilgan. Chekish tufayli yuzaga kelgan bo'shliq bo'shlig'idan azob chekish, u shifokoridan va do'stidan Maks Maks Shora unga Euthananing evtanazia qilishiga yordam berishini so'radi. U unga uch tomonlama morfinning dozasini berdi, ular Freyd 23 sentyabrda 83 yoshida vafot etgan. Psixodinamik nazariya Sigmund Freyd. Ong darajasi Sigmund Freydning ruhiy nazariyasi "psixoanaliz". "Psixoanaliz" atamasi uchta ma'noga ega: Shaxs va psixopatatologiya nazariyasi, shaxsiy kasalliklarni davolash usuli va ongsiz fikrlar va shaxs hissiyotlarini o'rganish usuli. Bu nazariyaning tarkibiy qismi, terapiya bilan va shaxs Freydning insonlik xatti-harakati haqidagi g'oyalarining barcha jihatlarini qamrab oladi. Biroq, bu murakkab va qiyinchiliklar ostida, FroDudning shaxsiyatiga psixoanalitik yondoshishni aks ettiruvchi nisbatan oz miqdordagi manba va printsiplar mavjud. Freydning "topografik modeli" deb nomlangan psixikani tashkil etish to'g'risida avval o'z fikrlarini ko'rib chiqaylik.
Og 'darajasi siz bilgan hislar va tajribalardan iborat. Masalan, endi sizning ongingiz ushbu matnni yozgan mualliflarning fikrlarini, shuningdek, yaqinlashayotgan ochlikni anglash hissi paydo bo'lishi mumkin. Freyd ruhiy hayotning kichik qismi ong sohasiga kiradi deb ta'kidladi. Bu vaqt ichida hech kim inson ongida duch kelmadi, bu asosan tashqi signallar tomonidan tartibga solinadigan tanlangan saralash jarayoni natijasi sifatida ko'rib chiqilishi kerak. Bundan tashqari, ma'lum bir tarkib faqat qisqa vaqt davomida cheklangan, keyinchalik oldindan yoki hushidan ketadigan darajada tezda tezda tezda yoki ongdan boshqa signallarga olib boriladi. Ong miyada saqlanadigan barcha ma'lumotlarni kam sonli qoplaydi. Oldindan, ba'zida "mavjud xotira" deb ataladigan barcha tajribani o'z ichiga olmaydi, ammo u ongga yoki o'z-o'zidan harakatlanishiga yoki o'z-o'zidan harakatlanishiga olib kelishi mumkin. Masalan, oxirgi shanba oqshomida qilgan barcha ishlaringizni eslashingiz mumkin; Siz yashaydigan barcha shaharlar; Kecha do'stingizni bildirgan sevimli kitoblaringiz yoki dalillaringiz. Freyd nuqtai nazaridan, aqliy va ongsiz mintaqalar o'rtasidagi dastlabki ko'priklar. Inson ongining eng chuqur va muhim sohasi ongsizdir. Hushsizlar instinktiv instinktiv motivatsiya va hissiyotlar va xotiralar, ular ongsiz mintaqada bostirilgan yoki hokimiyatdan ag'darilganligi sababli, ular ong bilan tahdid qilingan yoki hokimiyatdan ag'darilganligi sababli tahdid qilingan. Bolalikning unutilgan jarohatlari uchun qanday aniqlanishi mumkinligiga misollar, ota-onasi va xabardor bo'lmagan jinsiy istaklarga yashirincha bo'lgan hissiyotlarga xizmat qiladi. Freydning so'zlariga ko'ra, bunday ongsiz moddalar bizning kundalik faoliyatimizni aniqlaydi. Freyd birinchi bo'lib insonning xatti-harakatlarida ongsiz jarayonlar ma'nosiga e'tibor bermagan. XVIII va XIX asrlardagi ba'zi faylasuflar ichki dunyoning asosiy mazmuni xabardor bo'lish uchun mavjud emas deb taxmin qilishdi. Biroq, Feraud o'zining mafkuraviy predmetlaridan farqli o'laroq, ongsiz hayotdagi empirik holatini berdi. Xususan, u hushidan ketishni taxminiy mavhum emas, balki ularni namoyish etilishi va tekshirish mumkin bo'lgan voqelik sifatida sezilishi kerakligini ta'kidladi. Freyd qat'iyatli, inson xatti-harakatlarining haqiqatan ham muhim jihatlari, og'riq doirasi tashqarida joylashgan impulslar va impulslar va impulslar tomonidan yuboriladi. Bu ta'sirlar nafaqat qarama-qarshi emas, balki, agar ular xatti-harakatlarini anglay boshlasalar, u shaxsning kuchli ichki qarshiligiga javob beradi. Hushsiz tajribalar, oldindan aytib o'tilgan, xabardorlik uchun mutlaqo mavjud emas, ammo ular ko'p jihatdan odamlar harakatlarini aniqlaydilar. Biroq, ongsiz materiallar nogiron yoki ramziy shaklda, shuningdek, orzular, xayolot, o'yin va ishlashda qoniqish deb bilmasdan niqoblangan yoki ramziy shaklda ifodalanishi mumkin. Bu Frod bemorlar bilan ishida ishlatilgan. Shaxs tuzilishi Hushyor aqliy jarayonlar U shaxsiy tashkilotning dastlabki tavsifida markaziy edi. Ammo 20-yillarning boshida Freyd aqliy hayotning kontseptual modelini qayta ko'rib chiqdi va shaxsning anatomiyasida uchta asosiy tuzilmani kiritdi: bu, men va undan yuqori (ID, Ego, Superago). Ushbu uch qismli identifikatsiya ma'lumoti ruhiy hayotning tarkibiy modeli sifatida tanilgan, ammo Freyd ushbu tarkibiy qismlar "shaxsiyat inshootlari" dan ko'ra ba'zi jarayonlar sifatida hisoblanishi kerak deb hisoblashadi.
Freyd buni tanadagi somatik va aqliy jarayon o'rtasidagi vositachi sifatida ko'rib chiqdi. Freyd ikkita mexanizmni tasvirlab berdi, bunda u kuchlanishning kuchlanishidan o'chirib qo'yadi: refleks harakatlari va boshlang'ich jarayonlari. Birinchi holda, u avtomatik ravishda hayajonli signallarga javob beradi va shu zahotiyoq tirnash xususiyati beruvchi kuchlanishni olib tashlaydi. Shunga o'xshash tug'ma refleks mexanizmlariga misollar - yuqori nafas yo'llari va ko'z yoshlar paydo bo'lishiga javoban yo'tal. Biroq, refleksli harakatlar har doim ham tirnash xususiyati yoki kuchlanish darajasini kamaytirmaydi. Shunday qilib, refliy harakat och qolgan bolani eyish imkoniyatini beradi. Radice harakati kuchlanishni kamaytira olmasa, boshqa funktsiya boshlang'ich taqdimot jarayoni deb nomlanadi. Bu asosiy ehtiyojni qondirish bilan bog'liq bo'lgan ob'ektning aqliy qiyofasini hosil qiladi. Ochli bola bilan bir misolda bu jarayon ona ko'krak yoki shisha sutning tasviriga olib kelishi mumkin. Birlamchi vakillik jarayonining boshqa misollari tushlarda, gallyutsinatsiya yoki psixozda, shuningdek yangi tug'ilgan chaqaloqlarning aqliy faoliyatida aniqlanadi. Birlamchi jarayonlar - bu mumkin bo'lgan vakolatlarning iltifotsiz, irratsional va xayoliy shaklidir, ular "o'zimiz" va "o'zimizsiz". Boshlang'ich jarayonga muvofiq xatti-harakatlar fojiasi shundaki, shaxs ehtiyojni qondirish qobiliyatini qondirish qobiliyati va uning cho'lda aqldan ozgan odam uchun suv va suv mo'jizasi o'rtasidagi farqlarni amalga oshira olmaydi ). Bunday aralashtirish, agar odatdagi qoniqishning tashqi manbalari paydo bo'lsa, o'lim darajasiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun Freyd bahsli, chunki chaqaloq uchun asosiy ehtiyojlarning qoniqishini kechiktirishni o'rganishni o'rganish mumkin emas. Kichik bolalar o'zlarining ehtiyojlari va xohishlariga qo'shimcha ravishda, tashqi dunyo ham tashqi dunyo mavjudligini birinchi marta qondirishni kechiktirish qobiliyati yuzaga keladi. Ushbu bilimning kelishi bilan ikkinchi shaxsiy tarkibi paydo bo'ladi,
Bundan farqli o'laroq, zavq qidirishda ifodalangan narsa, men, maqsadimni o'ng tomonga ko'tarish imkoniga binoan instinktlarni qondirish uchun tananing yaxlitligini saqlab qolishdir tashqi muhitda tegishli shartlar topiladi. Haqiqat printsipi uni sekinlashtirish, yo'naltirishga yoki asta-sekin shaxsiy energiyaning hosildorligini ijtimoiy cheklash va vijdonlar asosida sustkashlik qiladi. Masalan, jinsiy ehtiyojning ifodasi mos keladigan ob'ekt paydo bo'lguncha qoldiriladi va sharoitlar paydo bo'ladi. Shunday qilib, ob'ekt va sharoitlar ideal bo'lsa, xatti-harakatlar zavq tamoyili bilan boshqariladi. Haqiqiylik printsipi aqlli harakatlarimizga yordam beradi. Men, bundan farqli ravishda haqiqat va xayolotni ajratib turadi, o'rtacha tajribaga qarab, yangi tajribaga qarab farq qiladi va oqilona kognitiv faoliyatda ishtirok etadi. Freyd ikkinchi darajali jarayon deb nomlangan mantiqiy fikrlash kuchiga asoslanib, men xatti-harakatni to'g'ri yo'nalishda yo'naltira olaman, shunda instinktiv ehtiyojlar shaxs va boshqalar uchun xavfsizdir. Shunday qilib, men odamning "ijroiya organi" va aqlli jarayonlar maydonini va muammolarni hal qilishda xizmat qilaman. Kelgusida namoyish etilib, psixoanalitik terapiyaning asosiy vazifalaridan biri bu men, aylanish uchun ma'lum miqdordagi energiyani chiqaradi mumkin bo'lgan echim Psixika faoliyatining yuqori darajada bo'lgan muammolar. Ustida. Odam jamiyatda samarali ishlashi uchun, u o'z muhitida qabul qilingan qadriyatlar, norma va etika tizimiga ega bo'lishi kerak. Bularning barchasi "Ijtimoiylashtirish" jarayonida olingan; Psixoanaliz tarkibiy modelining tilida - yuqoridagi men shakllanish orqali.
Freyd men ikkita quyi tizimga bo'lingan: vijdon va men ideal. Vijdon ota-onalar jazosi bilan sotib olinadi. Ota-onalar ota-onalar "yaramas xatti-harakat" deb ataydigan va bola tanbeh olgan bunday xatti-harakatlar bilan bog'liq. Vijdon o'zini o'zi qadrlash, axloqiy taqiqlarning mavjudligini va bolada nima qilish kerakligini bilmagan holda, bolada aybdorlik hissi paydo bo'lishini o'z ichiga oladi. Rag'batlantiruvchi jihati Super-i - bu men ideal. Ota-onalar buni ma'qullash yoki qadrlash yoki qadrlashdan tashkil topganligi natijasida hosil bo'ladi; U individual ravishda yo'lga olib boradi yuqori standartlar. Agar maqsadga erishilsa, bu o'z-o'zini hurmat qilish va mag'rurlikni his qiladi. Masalan, maktabda muvaffaqiyatga sazovor bo'lgan bola har doim akademik yutuqlari bilan faxrlanadi. Ota-ona nazorati o'zini tuta bilish bilan almashtirganda, mendan to'liq shakllangan deb hisoblanadi. Biroq, o'zini tuta bilish tamoyili haqiqat printsipining maqsadlari bo'lib xizmat qilmaydi. Yuqorida, tashqi tomondan ijtimoiy qoralangan impulslarni butunlay sekinlashtirishga urinish, u odamni fikrlar, so'zlar va harakatlarda mukammal mukammallikka yo'naltirishga harakat qilmoqda. Qisqasi, bu meni haqiqatga nisbatan idealistik maqsadlarning afzalligini ishontirishga harakat qiladi.
Psixoanalitik nazariya taqdimotga asoslanadi, muvofiq odamlar murakkab energiya tizimlari. XIX asr fizikasi va fiziologiyasining yutuqlari bilan shug'ullanayotgan Freyd, energiya tejash qonuniga muvofiq (ya'ni bir davlatdan boshqasiga o'tishi mumkin, ammo bu bilan birga qoladi xuddi shu). Freyd buni oldi umumiy printsip Tabiat, uni psixologik atamalar tiliga o'tkazadi va aqliy energiya manbai qo'zg'alishning neyrofiziologik holatiga. Keyinchalik u e'lon qildi: har bir inson aqliy faoliyatni oziqlantiradigan cheklangan miqdordagi cheklangan energiya mavjud; Shaxsiy xatti-harakatning har qanday shaklining maqsadi bu energiyaning noxush to'planishi natijasida kelib chiqadigan kuchlanishni kamaytirishdir. Shunday qilib, Freyd nazariyasining so'zlariga ko'ra, inson motivatsiyasi jismoniy ehtiyojlar bilan ishlab chiqarilgan qo'zg'alish energiyasiga asoslangan. Uning e'tiqodiga ko'ra, tana tomonidan ishlab chiqarilgan aqliy energiyaning asosiy miqdori aqliy faoliyatga yuboriladi, bu esa ehtiyojning asosiy darajasini pasaytiradi. Freydning so'zlariga ko'ra, istaklar ko'rinishida ifodalangan tanadagi tana tasvirlari instinkt deb ataladi. Instegraflarda tug'ma boshlang'ich holatlar tananing darajasida namoyon bo'ladi, ishlab chiqarish va tushirishni talab qiladi. Freydning ta'kidlashicha, inson faoliyati (fikrlash, idrok, xotira va xayol) instinktlar bilan belgilanadi. Ikkinchisining xatti-harakati to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita, niqoblangan bo'lishi mumkin. Odamlar baribir hushsiz kuchlanishni qo'llab-quvvatlayotgani sababli o'zini tutishadi - bu ularning harakatlari bu keskinlikni pasaytirish maqsadlari. Bunday instinktlar "har qanday faoliyatning asosiy sababi". Garchi instinktlar cheksiz bo'lsa-da, Freyd ikki asosiy guruhning mavjudligini tan olgan bo'lsa ham: hayot va o'lim instinktlari. Birinchi guruh (Eosning umumiy nomi ostida) hayotiy hayotiy jarayonlarni saqlash va turlarning ko'payishini ta'minlash maqsadlariga xizmat qiladigan barcha kuchlarni o'z ichiga oladi. Tanib katta ahamiyatga ega Jismoniy shaxslarning jismoniy tashkiliy instinkti, jinsiy instinktlar deb hisoblangan Freyd shaxsiyatini rivojlantirish uchun eng zarurdir. Jinsiy instinktlarning energiyasi Libidoning nomi yoki Libido energiyasi - umuman hayotiy instinktlar energiyasining ma'nosi jihatidan ishlatiladigan atama edi. Libido - bu faqat jinsiy xatti-harakatlarda bo'shatadigan ma'lum bir aqliy energiya. Freyd hech bir jinsiy instinkt bo'lmagan, ammo bir necha. Ularning har biri erning ma'lum bir joyi bilan bog'liq bo'lib, erogen zona deb nomlanadi. O'z ma'noda butun tana bitta katta erogen zona, ammo psixoanalitik nazariya og'iz, anus va jinsiy a'zolar ta'kidlaydi. Frodrud erogen zonalar kuchlanish manbai ekanligiga va ushbu zonalar sohasidagi manipulyatsiya kuchlanishning pasayishiga olib keladi va bu kuchlanishning pasayishiga olib keladi va yoqimli hissiyotlarga olib keladi. Shunday qilib, tishlash yoki so'rib olish og'zaki zavq keltirib chiqaradi, ichak anal mamnuniyatiga olib keladi va masturbatsiya chinakam qoniqishni beradi. Ikkinchi guruh - Tanatos deb nomlangan o'limning instinktlari shafqatsizlik, tajovuz, tajovuz, o'z joniga qasd qilish va qotilliklarning barcha namoyon bo'lishiga asoslanadi. Libido Energydan farqli o'laroq, hayot instinkti instinkti kabi, o'lim instinktlari energiyasi alohida nom olmaydi. Biroq, Freyd ularni biologik holatda ko'rib chiqdi va insonning xulq-atvorini hayotning instrastlari sifatida hal qilishda muhim ahamiyatga ega. Uning so'zlariga ko'ra, o'lim instinktlari entropiya printsipiga bo'ysunishiga (ya'ni termodinamikaning qonuni dinamik muvozanatni saqlashga moyil). Shopenxauerga murojaat qilib, Freyd ta'kidladi: "Hayotning maqsadi o'limdir". Shunday qilib, u barcha tirik organizmlar o'zlarining chiqishlari noma'lum holatga qaytish uchun majburiy emas. Ya'ni, Freyd odamlar o'lim istakiga xos bo'lganiga ishonishdi. Har qanday instinktda to'rtta xususiyat mavjud: manba, maqsad, ob'ekt va rag'batlantirish. Instinkt manbai - bu tananing holati yoki bu shartni keltirib chiqaradigan ehtiyoj. Hayot manbalari neyrofiziologiyani tavsiflaydi (masalan, ochlik yoki chanqoq). Freydning o'lim instinklari aniq ta'rif bermadi. Instinktning maqsadi har doim kerak bo'lgan qo'zg'alishning oldini olish yoki kamaytirish. Agar maqsadga erishilsa, shaxsning qisqa muddatli holatini boshdan kechirmoqda. Instinktiv maqsadga erishishning ko'plab usullari mavjud bo'lsa-da, eng kam miqdordagi tashabbus holatini saqlab qolish tendentsiyasi mavjud (zavq tamoyiliga muvofiq). Ob'ekt har qanday shaxsni anglatadi, mavzu atrof-muhit Yoki instinktning qoniqishini (ya'ni maqsad) ta'minlaydigan biron bir narsa. Instinktiv zavqga olib keladigan harakatlar har doim yolg'iz va bir xil. Aslida, ob'ekt hayot davomida farq qilishi mumkin. Ob'ektlarni tanlashda moslashuvchanlikdan tashqari, jismoniy shaxslar uzoq vaqt davomida instinktiv energiya oqimini kechiktirishga yordam beradi. Va nihoyat, stimul - bu instinktni qondirish uchun zarur bo'lgan energiya, kuch yoki bosimning miqdori. Bu bilvosita baholash, ma'lum bir maqsadni izlashda odamni engish uchun to'siqlarning turlari va turlarini kuzatish orqali baholash mumkin. Instinktlarning energiyasining dinamikasini tushunishning kaliti va ob'ektlarni tanlashda uning tanlanishi kontseptsiyasi. Ushbu kontseptsiyaga ko'ra, energiya chiqarish va kuchlanishning zaiflashishi xatti-harakatlarning o'zgarishi natijasida ro'y beradi. Ko'chirilgan faoliyat instinktni qondirish uchun kerakli ob'ektni tanlash imkonsiz bo'lganida, boshqa joyga ko'chirilgan faoliyati amalga oshiriladi. Bunday hollarda, instinktni siljitish va shu tariqa, o'z energiyasini boshqa biron bir narsaga qaratishi mumkin. Freyd ko'plab ijtimoiy-psixologik hodisalarni ikkita asosiy instinktni o'zgartirishi mumkin degan fikrga ko'ra, jinsiy va tajovuzkor. Psixoseksual bosqichlar Psixoanalitik rivojlanish nazariyasi ikkita shartga asoslanadi. Birinchisi yoki genetik xonasi, erta bolalikning tajribasi kattalar shaxsiyatini shakllantirishda muhim rol o'ynashiga e'tibor qaratmoqda. Freyd, individual shaxsning asosiy asosi juda erta, besh yilgacha bo'lgan. Ikkinchi bino shuni ko'rsatadiki, bir kishi ma'lum bir jinsiy energiya (Libido) bilan tug'ilgan, keyin uning rivojlanishida tananing instinktiv jarayonlarida ildiz otgan bir nechta psixoseksual bosqichlar orqali amalga oshiriladi. Freyd identifikatsiyasining to'rtinchi bosqichini ishlab chiqadigan to'rtta bosqichli bosqichga ega: og'iz, anal, phulitik va genital. Freyd biologik omillarga asosiy e'tibor qaratganligi sababli, barcha bosqichlar erogen zonalar, ya'ni tananing sezgir joylari, libidoning motivatsiyasining ifodasi bo'lgan joylar sifatida ishlaydigan tananing sezgir joylari bilan chambarchas bog'liq. Erogen zonalar quloqlar, ko'zlar, og'iz (lablari), sut bezlari, anus va jinsiy a'zolar kiradi. "Psixoseksual" nuqtai nazaridan, insonning rivojlanishini aniqlash, bitta erogen zonadan boshqasiga qadar inson hayoti davomida boshqa bir ergacha rivojlanishini aniqlash asosiy omil ekanligini ta'kidlaydi. Freyd nazariyasining so'zlariga ko'ra, rivojlanishning har bir bosqichida tananing ma'lum bir qismi yoqimli kuchlanishga olib keladigan ma'lum bir ob'ekt yoki harakatlarga bog'liq. Psixosilshual rivojlanish bu biologik jihatdan aniqlangan ketma-ketlik bo'lib, ularning madaniy sathidan qat'i nazar, barcha odamlarga xos emas va xos bo'lgan. Shaxsiyning ijtimoiy tajribasi, qoida tariqasida, olingan qurilmalar, xususiyatlar va qiymatlar shaklida har bir bosqichga ma'lum uzoq muddatli hissa qo'shadi.
Freydning xastagarchilikni davolashda birinchi natijalari, ular kelib chiqishi, fiziologikdan ko'ra ko'proq aqliy jihatdan ko'proq tashvish tug'dirdi. Bu qiziqish birinchi navbatda uni (1890 yillarda) olib bordi, ularning ko'plab neyzik bemorlarining sinovi, libido energiyasini inkor etishning natijasi bo'ldi. Kelajakda u kuchlanishning ko'tarilish holati libido energiyasidan chiqmaslikning natijasidir degan xulosaga keldi. Nevrozdan qo'rqish bilan tugallanmagan hayajon, nevrozda o'zgartirilgan va namoyon bo'ladi. Biroq, neysozlarni davolashda erishgan tajriba bilan Freyd tashvish va qo'rquvning bunday talqini noto'g'ri ekanligini tushundi. U 30 yildan keyin u nazariyasini qayta ko'rib chiqdi va quyidagi xulosaga keldi: men signal menman va tayinlanish sizga javob beradigan tahdid haqida yoki undan qochish kerakligini ogohlantirishdir. Bunday vaziyatda bunday vaziyatda odamlarga javob berishga qanday ta'sir qilishi haqida tashvish. Yuqoridagi tezisga ko'ra, boshdan kechirgan tashvishning asosiy manbai yangi tug'ilgan chaqqonning ichki va tashqi qo'zg'aluvchanlikni engish mumkin emas. Kichkintoylar o'zlarining yangi dunyoni boshqara olmaganligi sababli, ular noaniq xavfni engib o'tishdi. Ushbu vaziyat birlamchi tashvish deb nomlanuvchi og'ir holatga olib keladi, bunda tug'ilish jarayoni o'zi xizmat qilishi mumkin bo'lgan misol. Freyd nuqtai nazaridan onadan biologik qoplash tajribasi jarohatdir, shuning uchun u qorong'ida qoladi; u qorong'ida qoladi yoki u kutgan notanish odamni topadi onasini toping) kuchli signallarga javob berishga olib keladi. Xuddi shunga o'xshash kuchli stress va nochorlik hissi tug'ilish, ko'kragidan qazish paytida boshlanadi va keyinchalik kastratsiyaning qo'rquvi ostida o'zini namoyon qiladi. Bunday bunday tajriba keskinlik va ma'yus ogohlantirishlarning ko'payishiga olib keladi. Tahdid qaerdan kelib chiqqaniga (tashqi muhitdan, haddan tashqari i yoki undan mustasno), psixoanalitik nazariya uchta bezovtalikni ajratadi: haqiqiy, nevrotik, axloqiy. Haqiqiy tashvish. Tashqi dunyoning haqiqiy xavf-xatarlarini (masalan, xavfli hayvonlar yoki yakuniy imtihon) tahdid va / yoki tushunish bilan hissiy ta'sir real signal deb ataladi. Bu asosan qo'rquv bilan sinonim va odamning xavf manbai bilan samarali engish qobiliyatini susaytirishi mumkin. Amaliy bezovtalikning o'zi tahdidning o'zi yo'qolishi bilan. Umuman olganda, real tashvish o'zini saqlashga yordam beradi. Nevrotik signal. Bu haqda qabul qilinmaydigan impulslar, nevrotik signal deb nomlangan xavfga hissiy ta'sir ko'rsatadi. Bu men instinktiv motivlarni, ayniqsa jinsiy aloqada yoki tajovuzkor boshqarishga qodir emasligimdan qo'rqishadi. Bu holatda tashvish shunchalik qo'rqib, biron bir dahshatli ish qilsangiz, bu og'ir salbiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, masalan, kichkina bola tezda libido niyatlari yoki halokatli intilishlarini faol ravishda to'lash ota-onalar yoki boshqa ijtimoiy ko'rsatkichlar bilan jazolanishi xavfi tug'diradi. Avvaliga nevrotik signal dastlabki ko'rinadi, chunki jazo odatda tashqi manbadan kelib chiqadi. Shuning uchun joylashtiring himoya mexanizmlari Menda bolaning instinktiv impulslarini cheklash maqsadim bor - natijada ikkinchi darajali suvni faqat sirtga faqat yuzaga to'fon. Va faqat instinktiv impulslar nazorat ostida tahdid qilinganda, nevrotik bezovtalik paydo bo'ladi. Axloqiy tashvish. Yuqoridan boshlab, hayotdan foydalanib, jazoni ko'rishga tahdidga duch kelganimda, bu hissiy javob axloqiy signal deb ataladi. Axloqiy tashvishlar har doim axloqsiz fikrlar yoki harakatlarning faol ifodasini sinab ko'rganda, men bu aybdorlik, uyat yoki o'z-o'zini tasdiqlashga javob beraman. Axloqiy tashvish ba'zi bir harakatlar yoki harakatlar uchun ota-onalarning jazosi qo'rquvidan kelib chiqadi (masalan, odobsizliklar yoki o'g'riliklar uchun), bu eng pastdagi tfnavit talablarini buzadi. Yuqoridagi men to'g'ridan-to'g'ri xatti-harakatlar shaxsning axloqiy kodeksiga to'g'ri keladi. Keyingi rivojlanish, qabul qilinmaydigan instalma yoki harakatlar tufayli tengdoshlar guruhidan istisno tahdidi bilan bog'liq holda, ijtimoiy ogohlantirishdan ustundir. Keyinchalik Freyd yuqoridagi mendan kelib chiqqan, oxir oqibat o'lim qo'rquvi va kelajak uchun qasos olishni kutayotganiga ishonch hosil qildi. Xavotirning asosiy psixodinamik xususiyati bu odamga nomaqbul impulslarni ongli ravishda identifikatsiya qilishdan qochish va ushbu impulslarni o'z vaqtida kerakli darajada qondirishga undash. Himoya mexanizmlari men ushbu funktsiyalarni amalga oshirishga yordam beradigan, shuningdek, odamni tashvishsizlikdan oshirib yuboraman. Freyd himoya mexanizmlarini aniqlaydi, dehqonchilik pulslarining ochiq ifodasini himoya qilish uchun foydalanadigan ongli strategiya sifatida. Bu va yuqorida ketayotgan i. Freyd men ikki yo'l bilan ta'sir qilyapman degan fikrga ko'ra, bu ikkita usul edi: ongli xatti-harakatlarda pulslar ifodasini blokirovka qilish yoki ularni buzib tashlagan holda, ularning boshiga yon tomonga egilib, boshiga aylantirilishi. Barcha himoya mexanizmlari ikkita keng tarqalgan xususiyatga ega: ular o'z-o'zini aldash deganda, o'z-o'zini aldash deganda, ular haqiqatni idrok etish, individual xavotir kamroq tahdid qilish yoki soxtalashtirishni buzadilar. Shuni ham ta'kidlash kerakki, odamlar kamdan-kam hollarda biron bir bitta himoya mexanizmidan foydalanmoqdalar - odatda ular nizo yoki zaiflashish xavfini hal qilish uchun turli xil himoya mexanizmlaridan foydalanadilar. Freyd quyidagi mexanizmlarni tasvirlab berdi: Qo'llash. Ba'zida tasvirlangan "rag'batlantiruvchi unumdor", ko'chirish azob-uqubatlarni keltirib chiqaradigan fikrlar va hissiyotlarning ongidan olib tashlash jarayoni. Boshqa joy almashish ta'siri natijasida, shaxslar o'zlarining mojarolarini bezovta qilayotganidan xabardor emaslar va tuban o'tmishdagi voqealarni eslamang. Proektsiya. Bu jismoniy shaxs o'z qabul qilib bo'lmaydigan fikrlari, his-tuyg'ulari va xatti-harakatlarini boshqa odamlar yoki muhitga atribut qiladi. Shunday qilib, proektsiya odamga kimdir yoki uning kamchiliklari yoki sog'inishlari uchun biron bir narsa uchun ayb qo'yishga imkon beradi. Almashtirish. Instinktiv turtkining namoyon bo'lishi ko'proq xavfli ob'ektdan yoki shaxsni kamroq tahdid soladigan darajada qayta yo'naltiriladi. O'zgartirish katta tirnashuvchi lahzaga qarab kattalar sezgirligini oshirishda ham namoyon bo'ladi. Umumiy misol, u ota-onasini jazolagandan yoki tanqid qilgandan keyin, singlisini itarib yuboradi yoki o'yinchoqlarini buzadi.
Reaktiv ta'lim. Himoya jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchi, qabul qilinishi mumkin emas impulslar bostiriladi; Keyin ong darajasida aniq ko'rinadi. Qarama-qarshi harakat, ayniqsa ijtimoiy tasdiqlangan xatti-harakatlar bilan bo'rttirilgan va egiluvchan ko'rinadi. Masalan, o'ziga xos jinsiy faollashtirish tufayli xavotirni boshdan kechirayotgan ayol o'zining doirada pornografik filmlar bilan tugatmasdan kurashchi bilan bo'lishi mumkin. Regressiya. Bu bezovtalikni engillashtirish va xavfsiz va yoqimli va yoqimli. Kattalardagi regressiyani boshqarishda qiyinchiliksiz oshkor bo'lish, norozilik, norozilik, shuningdek, bolalar ichakka, hokimiyatga qarshi bo'lgan va avtoulovga qarshilik ko'rsatadigan darajada yuqori tezlikda. Sublimatsiya. Bu inson uchun imtiyozlarni ijtimoiy jihatdan maqbul fikrlar yoki harakatlar bilan ifodalash imkoniyati bo'lishi mumkinligi sababli moslashish uchun moslashishi uchun imkoniyat beradi. Sublimatsiya istalmagan imtiyozlarning yagona sog'lom, konstruktiv majburiy strategi sifatida ko'rib chiqiladi, chunki bu men gol yoki / va impuls ob'ektini ularning ko'rsatuvlarini saqlamasdan o'zgartiraman. Instinktlarning energiyasi boshqa ifoda kanallar orqali chiqariladi - bu jamiyat maqbul ekanligi. Inkor eding. Biror kishi yoqimsiz voqea sodir bo'lganligini tan olishdan bosh tortadi. Freydning so'zlariga ko'ra, rad etish odatda kichik bolalar va keksa bolalar uchun (odamlar etuk va odatda rivojlangan bo'lsa-da, ba'zida g'ovaklar uchun rad etishdan foydalanishi mumkin). Oedipus kompleksi Sigmund Freyud va defotatsiyalar - bolaga nisbatan hasadgo'ylik va yomon targ'ibot bilan bog'liq bo'lgan bolalar tajribalari majmuasi - bu o'sha borada rivojlanayotgan ota-onalarga tegishli bo'lgan bolalar tajribasi.
Majmua nomi qadimgi yunon mifologiyasidan kelib chiqadi: "Qirolning o'g'li Oedip - Oslaviya o'g'li va Osinaning o'g'li, o'g'lining otasini olib, erining eri bo'lishini taxmin qilgan. Oedip tug'ilganda, shoh uning oyoqlarini teshib o'tishni buyurdi (Oedip - oyoqlari bilan puxlonogni anglatadi) va hayvonlarning qo'zg'alishini anglatadi. Qul bolaga pushaymon bo'lib, unga Korinf shohi Polbaning cho'ponini berdi. Oedipus ishonchga erishdi, bu qirol qutbasi otasi. O'sha delfik Oracle, podshoh o'z o'g'lini o'ldirishni buyurdi, bashorat qilingan (ilhomlantirgan?) Allaqachon Otasini o'ldirgan va onasiga uylangan. Ushbu bashoratdan hayratda qolgan, Oedip o'z qarindoshlarini ko'rib chiqqan uyni tark etishga qaror qiladi. Aytgancha, Oedip Lay bilan uchrashadi va unga ixtilofga kirib, uni o'ldiradi. Shunday qilib, bashoratning birinchi qismi bajo bo'ldi: Oedip otasining qotili bo'ladi. Charxlarga ketayotganda, oedip shaharni uyg'otadigan va uni jumboqni hal qilmagan barcha sayohatchilarni yutib yuborgan sfinni yutib yuboradi. Oedipus jumboqni hal qiladi. Keyin sfinx tubsizlikka shoshilib, sochlardagi yo'l bepul bo'ladi. Odip shaharga kirmoqda va minnatdorchilik faviyati uni shohga sayladilar va xotinlariga ssisar avlodning bevasi bilan berishdi. Ushbu nikoh Etook va polichilarning o'g'illari, shuningdek Yaman va antijonning qizi. Shunday qilib, bashorati kusarining ikkinchi qismi (taklifga biroz o'xshash) - Oedip eri erining eri aylanadi. Bir necha yil o'tgach, Vabo epidemiyasi bo'lgan Filialda shiddatli ochlik boshlandi. Delphik Oracle qotil LALA kashshof bo'lishdan keyin ofatlar to'xtashini taxmin qilmoqda. Tergov natijasida, dahshat bilan Edib haqiqatni bilib, ko'rlarni ko'radi va sochlarini qoldiradi, "Okasta" o'z joniga qasd qilish hayotini buzadi. " Ushbu mifologik fitnada Freyd nafaqat jinsiy aloqalar inson faoliyatining asosidir, balki odamga tegishli bo'lgan bu jins majmualarining mavjudligi g'oyasini tasdiqladi. Oedipus kompleksi, asosiy shakllardan biri bo'lgan, shunda aniqlanganlarni aniqlaydi jinsiy hayot Biror kishi, uning moyilligi, g'alati narsalar, ta'm va odatlarning xususiyatlari. Ushbu majmuani simulyatsiya qilish, shuningdek, nevrotik va nevrotik reaktsiyalar asosidir. Ichida kattalar hayoti Edipaning insoniy kompleksi ongsizlarning doirasiga kiradi, erkaklar uchun universal va ularning shahvoniyligi va nevrotikizmining ko'p jihatlarini belgilaydi. Shunga ko'ra, qizlar va ayollar Elektra majmuasi deb nomlangan va rivojlanmoqda. 3 . Ariza Sigmund Freydning psixoanalitik nazariyasi Psixoanaliz nazariyasi insonning har qanday sohasini anglash uchun mos keladi. Antropologiya, san'at, kritofika, tarix, iqtisodiyot, ta'lim, falsafa, falsafa, sotsiologiya va dinning ta'siri kabi turli sohalar uning ta'sirini boshdan kechirdi. Zamonaviy psixologiyada psixoanaliz kabi ko'plab arizalarga ega bo'lishi mumkin emasligini aytish uchun muqarrarsiz mumkin. Darhaqiqat, psixoanaliz zamonaviy masihiylarning keskin tanqidlaridan qutulolmadi. Masalan, ko'pchilik friudning nazariyasi inson hayotining salbiy, patologik tomonlarini oshirib, shu bilan birga insonni boshqarishning ijobiy, sog'lom tomonlarini kam baholaydi. Biroq, hatto rad etganlar ham uning shaxsiy muammolarni hal qilishga katta va hissa qo'shganini tan olishadi. Ikkinchisi bugun, ehtimol, biz yana murojaat qiladigan psixoanalit nazariyasining eng muhim va istiqbollari. Uning nevurlari bo'lgan bemorlarni klinik kuzatuvlari sababli, bu Freydning insoniy tabiat nazariyasining asosidir, bu psixoanalizning terapevtik usullarini ko'rib chiqish mantiqiy. Bugungi kunda ko'plab psixoanalysts Freyd va uni davolash usullarining nazariy qarashlariga muvofiq terapiyani o'tkazadi. Bundan tashqari, ruhiy salomatlik sohasidagi ko'plab mutaxassislar o'zlarining sohasida aniq psixoanalitik yo'nalishga rioya qiladilar kasbiy faoliyat. Frod yo'nalishi terapevti aslida biz keyingi klinik holatga murojaat qilamiz: "Robert, 18 yil, oilaviy shifokor bilan psixoanalystni tashkil qiladi. Davomida o'tgan yili U bosh og'rig'i, bosh aylanishi, tez yurak urish, yarim tunda kuchli tashvish hissi bilan uyg'onish kabi juda ko'p og'riqli alomatlar edi. Bularning barchasi o'lim qo'rquvini vaqti-vaqti bilan haddan tashqari ko'p bo'lganlar bilan sodir bo'ladi. Robertning miyasini o'simta bor deb o'ylaydi va u o'ladi. Ammo, klinik tekshiruvlarning ko'pligiga qaramay, bunday alomatlar uchun jismoniy ma'lumotlar aniqlanmagan. Oxir oqibat, vrach "Robertning alomatlari, ehtimol psixologik sabablarga ko'ra." Shunga o'xshash hujjatlar Avstriya psixiatrining Z. Freydning psixoanalitik nazariyasi. Ongsiz ruhiy tushuncha. Shaxsning tuzilishi va ong va ongsiz munosabatlarning dinamikasi. Himoya mexanizmlari, ularning xabardorligi va shaxsini rivojlantirish. Freyd nazariyasini tanqid qilish mazmuni. Tushlar nazariyasi Sigmadund Freyd orzu muammosining g'oyalari va psixoanaliz usullarini qo'llash sifatida. Freyd g'oyalari, uchta tarkibiy qismlarni ajratish, "Bu", "men" va "shunchaki". Kundalik psixoterapiya shakli sifatida biologik uyqu hissi. Mavzu: Ongsizlik Z.Freyd bòyicha insoniy borliqning asosi sifatida. Reja: 1. Ongning psixologik xossalari 2. Ongsizlik haqida tushuncha 3. Anglanmagan psixik jarayonlar 4. Ongli harakatlarning anglanmagan qo’zg’atuvchilari 5. Оng usti jarayonlari Adabiyotlar: 1. Югай A.X., Mираширова Н.A. “Oбщaя психология” – Taшкент 2014 г. С.-75-79. 2. Safayev N.S., Mirashirova N.A., Odilova N.G. “Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti“ TDPU, 2013 y.
Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish sub’ekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga oladi. O’zini bilish sub’ekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o’.) holatlarida bunday layoqat yo’qoladi. Xayolan tasavvur qilish va voqelikni tasvirlash – ongning ikkinchi muhim psixologik xossasi. U, ong kabi yaxlitligicha, iroda bilan uzviy bog’langan. Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va tasavvur qilish haqida ularning inson iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o’zgarishlarga uchragan holatlarda so’z yuritiladi. Ushbu holatda inson ixtiyoriy, ya’ni, ongli ravishda atrofni idrok qilishdan, taalluqli bo’lmagan xayollardan chalg’igan holda, o’z diqqatini qandaydir g’oya, tasavvur, xotira va shu kabilarda jamlab, o’z tasavvurida ushbu damda bevosita ko’rolmaganlarini aks ettiradi va rivojlantiradi.
Ongning keyingi xossasi ongda jism, voqea va hodisalarning faqat asosiy tub mohiyatga ega bo’lganlarining aks ettirishidir. Inson ongining to’rtinchi xossasi – bu uning kommunikatsiyaga, ya’ni, ma’lum odamning o’zi bilgan ma’lumotlarni til va boshqa belgi tizimlari yordamida boshqalarga yetkaza olish layoqati. Insonlar bir-biri bilan turli axborotlar bilan almashinuv jarayonida asosiy xabarni ajratib oladilar. SHu tarzda abstraktlashtirish, ya’ni, ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni ikkinchi darajalilaridan ayirib olish sodir bo’ladi. Inson tabiat muhitiga oddiy holatda moslashibgina qolmasdan, ongli ravishda mehnat qurollari yasagan holda, uni o’ziga bo’ysundirishga intiladi. SHu asnoda inson turmush tarzi ham o’zgarib boradi. Atrofdagi tabiatni o’zgartirish maqsadida mehnat qurollari yasash qobiliyati ongli ravishda mehnat qilish layoqati mavjudligini bildiradi. Mehnat – insonni yashash sharoitlari bilan ta’minlash, shuningdek, moddiy va ma’naviy boylik yaratish maqsadida tabiatga ta’sir ko’rsatishni amalga oshirishdan iborat bo’lgan, faqat inson uchun xos maxsus faoliyat turi. SHunday qilib, mehnat faoliyati inson ongining ahamiyatga molik bo’lgan xossasidir. Inson ongi quyidagi muhim va ahamiyatli bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarga ega:
2. Inson ongi voqelikning ahamiyatli tomonlarini, qonuniyatga ega bo’lgan aloqalarini aks ettiradi. Ong – bu insonning olamga uning ob’ektiv qonuniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo’lgan holdagi munosabati. Bu munosabat hayotiy muammolarni sinov va xatolar metodi yordamida emas, balki, atrofdagi muhitning turli tomonlari o’rtasida aniq, qonuniyatli aloqalarni o’rnatish asosida hal etish imkonini beradi. 3. Ong faoliyat maqsadining anglanganligi, kelajakda sodir bo’ladigan hodisalarni tushunchalar orqali modellashtirish, umuminsoniy tushunchalar, bilimlar tizimida harakatlarining natijalarini oldindan sezish kabi xususiyatlarga ega. Inson oldindan ko’ra oladi,o’z harakatlaridan kutilayotgan natijalarni rejalashtiradi, ularga erishishning muvofiq usul va vositalarini tanlaydi. 4. Shaxs ongi ijtimoiy ong bilan belgilanadi. ijtimoiy ongning to’rt xil shakli mavjud: fan – ilmiy bilimlar, tasavvurlar, kontseptsiyalar va dunyoqarashlar yo’nalishlari tizimi; ijtimoiy ongning jamiyat qonunlari sohasi – ma’lum jamiyatning ahloqiy, g’oyaviy, siyosiy va huquqiy qadriyatlar va qoidalar tizimi; san’at – voqelikni tasviriy vositalar orqali ma’naviy-amaliy o’zlashtirishning maxsus turi, inson turmush tarzining turli tomonlarini tasviriy modellashtirish; din, e’tiqod – o’zida yuksak sifatlarni mujassamlashtirgan g’ayritabiiy kuchlarga ishonish, e’tiqodli odamlarning ruhiy tayanchi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari birgalikda g’oyaviylikni – insonlarning voqelikka va bir-birlariga bo’lgan munosabatni, jamiyat hayotiy faoliyatini boshqaruvchi tub negizli qadriyatlar, asosiy g’oyalar tizimini shakllantiradi
Ong inson psixikasining xossasi sifatida bidominantlik – shaxs ichki kommunikatsiyasi, insonning o’zi bilan bo’lgan muloqoti mexanizmi orqali amalga oshiriladidi. Va bu shaxsning ichki dialogi ijtimoiy mezonlar bilan belgilanadi. Voqeiy hodisalar ong orqali intentsional ( lot.dan intentio – intilish) – har taraflama tanlagan holda inson amaliyotida tutgan o’rniga bog’liq ravishda aks ettiriladi. Ong tafakkurga nisbatan kengroqdir. U o’zida psixik faoliyatning barcha shakllari: olamni hissiy aks ettirish, ilmiy bilish, psixik o’zini boshqarishning hissiy-iroda sohasining jamlangan, tashqi olamning birlashtirilgan, yaxlitlangan aksidir. SHunday qilib, ong – psixik taraqqiyotning yuksak darajasi bo’lib, ob’ektiv reallikka nisbatan faqat insonga xos bo’lgan odamlar ijtimoiy-tarixiy faoliyatining umumiy shakllari vositasidagi ob’ektiv reallikka bo’lgan munosabatdan iborat. Amaliy nuqtai nazar bo’yicha ong sub’ekt ichki olamining bevosita ko’z oldidagi sezgi va aqliy obrazlarining uzluksiz o’zgaruvchi yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Ong qator protsessual va mazmundor xususiyatlarga ega. U faollik, ya’ni, individning voqelik bilan hayotiy muhim aloqalarini ta’minlovchi dinamika, intentsionallik – jismga yo’nalganlik; ko’p tomonlama mustaqillilik – insonning asosan ichki o’lchov va modellarga yo’nalishi; refleksivlik – nomutanosib aks ettirishdan himoyalash, o’zini baholash layoqati; yaqqolik va tashkil etilganlikning turli darajalari bilan xarakterlanadi.
Mazmuniga ko’ra, odamlar ongi ijtimoiy-tarixiy sharoitlar ta’siri ostida bo’ladi. Ongning barcha tarkibiy qismlari antropogenez jarayonida shakllanib, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega bo’ladi. Inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishining asosiy sharti bo’lib odamlarning hamkorlikdagi samarali nutq vositasidagi qurolli faoliyati hisoblanadi. Bu faoliyat odamlarning muloqoti va o’zaro ta’siri, ishning taqsimlanishini talab etadi. U hamkorlikdagi faoliyat ishtirokchilari tomonidan hamkorlik maqsadi sifatida anglanadigan mahsulot yaratishni taqazo etadi. Individual ong insoniyat tarixi boshlanishida jamoaviy faoliyat jarayonida uni tashkil etishning zarur sharoiti sifatida yuzaga keldi: axir odamlarga u yoki bu faoliyat bilan shug’ullanishlari uchun ularning har biri hamkorlikdagi faoliyat maqsadini aniq tasavvur qilishlari lozim. Bu maqsad aniqlanib, so’z bilan ifodalanishi kerak. Avval jamoa ongi, undan so’ng individual ong paydo bo’ladi, bunday ketma-ketlikdagi rivojlanish faqat ong filogenezi uchun emas, balki ong ontogenezi uchun ham xarakterlidir. Bolaning individual ongi jamoa ongi asosida va uning mavjudligi sharoitida uni o’zlashtirish yo’li orqali shakllanadi (interiorizatsiya, ijtimoiylashuv). Inson ongining rivojlanishida inson faoliyatining ijodiy xarakteri muhim ahamiyatga ega. Ong inson tomonidan tashqi olamnigina emas, balki, o’zi, hissiyotlari, obrazlari, tasavvur va sezgilari anglanishini taqazo etadi. Odamlar obrazlari, fikrlari, tasavvurlari va sezgilari ularning ijodiy mehnatlari mahsulida mujassamlantiriladi va bu jismlarning keyingi idrok qilinishida, aynan, o’zlarida yaratuvchilari psixologiyasini gavlantirgan holatda anglanadilar. SHuning uchun ijod inson o’zining shaxsiy ijod namunalarini idrok qilishi orqali o’zini anglash va ongini rivojlantirish yo’li va vositasi bo’lib hisoblanadi. Inson unga tabiatdan berilgan sezgi organlari yordamida olamni undan uzoqlashgan va undan mustaqil mavjud bo’lgan holda idrok qilishini anglaydi. Keyinchalik refleksiv qobiliyat, ya’ni, insonning o’zi uchun bilish ob’ektiga aylanishi va zarurligini anglash hissi paydo bo’ladi. ongning filo-va ontogenezda rivojlanish ketma-ketligi mana shunday iborat. ong rivojlanishidagi ong rivojlanishidagi ushbu birinchi yo’nalishni refleksiv yo’nalish sifatida belgilash mumkin. ikkinchi yo’nalish tafakkur rivojlanishi va fikrning so’z bilan asta-sekin birlashishi bilan bog’liq. inson tafakkuri borgan sayin rivojlanib, narsalar mohiyatiga kirib boradi. bu bilan birgalikda orttiriladigan bilimlarni belgilash uchun qo’llaniladigan til ham rivojlanadi. til so’zi chuqur mohiyat bilan to’ldiriladi, va, nihoyat, fanlar rivojlana boshlaganida, tushunchalarga aylanadi. so’z-tushuncha ong birligi, hosil bo’ladigan oqim esa tushunchali yo’nalish bo’lib hisoblanadi. Har bir yangi tarixiy davr uning zamondoshlari ongida o’ziga xos tarzda aks etadi, va odamlar mavjudligining tarixiy sharoitlari o’zgarishi bilan ularning ongi ham o’zgaradi. Uning rivojlanish filogenezini tarixiy rakursda tasavvur qilish mumkin. Lekin xuddi shuning o’zi inson ontogenezining rivojlanishi davomida inson ongiga nisbatan ham haqqoniydir, individ insonlar tomonidan yaratilgan san’at, madaniyat asarlari orqali ungacha yashab o’tgan xalqlarning psixologiyasiga kirib boradi. Ong rivojlanishidagi bu yo’nalish tarixiy yo’nalish sifatida belgilanadi. Tarixning hozirgi davrida insonlar ongi rivojlanishda davom etmoqda, bu rivojlanish ilmiy, madaniy va texnikaviy taraqqiyotning yuqori tezlanishi yordamida jadallik bilan bormoqda. Insoniyat ongi rivojlanishining keyingi asosiy yo’nalishi insonning o’zi va atrof-olamdagi anglanuvchilar sohasining kengayishi bo’lib hisoblanadi. Bu o’z navbatida madaniy-ahloqiy inqilobga o’sib boradigan dunyoviy ijtimoiy-iqtisodiy inqilob bilan, moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish vositalarini takomillashtirish bilan bog’liq. Bunday o’tishning birlamchi belgilari hozirdanoq sezilmoqda. Bu – turli xalqlar va mamlakatlar iqtisodiy farovonligining o’sishi, ular mafkurasi va siyosatining halqaro va ichki maydonda o’zgarishi, davlatlararo harbiy qarama-qarshilikning pasayishi, odamlar muloqotida diniy, madaniy va ahloqiy qadriyatlar ahamiyatining oshishida ko’rinadi. SHu bilan birga insonning hayot, makro- va mikrodunyolar tilsimotlariga kirib borishi sodir bo’lmoqda. Fan yutuqlari natijasida insonni bilish va boshqarish, o’zi va dunyo ustidan hukmronligi sohasi kengaymoqda, insonning ijodiy imkoniyatlari, shuning, ongi ham oshmoqda.
Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish sub’ekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga oladi. O’zini bilish sub’ekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o’.) holatlarida bunday layoqat yo’qoladi. Xayolan tasavvur qilish va voqelikni tasvirlash – ongning ikkinchi muhim psixologik xossasi. U, ong kabi yaxlitligicha, iroda bilan uzviy bog’langan. Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va tasavvur qilish haqida ularning inson iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o’zgarishlarga uchragan holatlarda so’z yuritiladi. Ushbu holatda inson ixtiyoriy, ya’ni, ongli ravishda atrofni idrok qilishdan, taalluqli bo’lmagan xayollardan chalg’igan holda, o’z diqqatini qandaydir g’oya, tasavvur, xotira va shu kabilarda jamlab, o’z tasavvurida ushbu damda bevosita ko’rolmaganlarini aks ettiradi va rivojlantiradi. Ong uzviy ravishda nutq bilan bog’langan bo’lib, o’zining yuksak shakllarida usiz mavjud bo’la olmaydi. Ongli aks ettirish sezgilar va idrokdan, tasavvurlar va xotiradan farqli o’laroq, qator o’ziga xos xossalari bilan ajralib turadi. Ulardan biri – tasavvur etilayotganlarning anglanganligi, ya’ni, ularning so’z-tushunchaviy ma’nodorligi, inson madaniyati bilan bog’liq holda ma’lum mohiyatga ega ekanligi. Ongning keyingi xossasi ongda jism, voqea va hodisalarning faqat asosiy tub mohiyatga ega bo’lganlarining aks ettirishidir. Inson ongining to’rtinchi xossasi – bu uning kommunikatsiyaga, ya’ni, ma’lum odamning o’zi bilgan ma’lumotlarni til va boshqa belgi tizimlari yordamida boshqalarga yetkaza olish layoqati. Insonlar bir-biri bilan turli axborotlar bilan almashinuv jarayonida asosiy xabarni ajratib oladilar. SHu tarzda abstraktlashtirish, ya’ni, ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni ikkinchi darajalilaridan ayirib olish sodir bo’ladi. Inson tabiat muhitiga oddiy holatda moslashibgina qolmasdan, ongli ravishda mehnat qurollari yasagan holda, uni o’ziga bo’ysundirishga intiladi. SHu asnoda inson turmush tarzi ham o’zgarib boradi. Atrofdagi tabiatni o’zgartirish maqsadida mehnat qurollari yasash qobiliyati ongli ravishda mehnat qilish layoqati mavjudligini bildiradi. Mehnat – insonni yashash sharoitlari bilan ta’minlash, shuningdek, moddiy va ma’naviy boylik yaratish maqsadida tabiatga ta’sir ko’rsatishni amalga oshirishdan iborat bo’lgan, faqat inson uchun xos maxsus faoliyat turi. SHunday qilib, mehnat faoliyati inson ongining ahamiyatga molik bo’lgan xossasidir. Inson ongi quyidagi muhim va ahamiyatli bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarga ega: Inson o’z hulq-atvoriga tegishli bo’lgan irsiy va tajribada orttirilgan shakllari bilan bir qatorda, so’z orqali yetkaziladigan, insoniyat tajribasi ko’rinishidagi atrof-olamda o’z yo’nalishini belgilab olishning yangi vositasi – bilimlarga ega. 2. Inson ongi voqelikning ahamiyatli tomonlarini, qonuniyatga ega bo’lgan aloqalarini aks ettiradi. Ong – bu insonning olamga uning ob’ektiv qonuniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo’lgan holdagi munosabati. Bu munosabat hayotiy muammolarni sinov va xatolar metodi yordamida emas, balki, atrofdagi muhitning turli tomonlari o’rtasida aniq, qonuniyatli aloqalarni o’rnatish asosida hal etish imkonini beradi. 3. Ong faoliyat maqsadining anglanganligi, kelajakda sodir bo’ladigan hodisalarni tushunchalar orqali modellashtirish, umuminsoniy tushunchalar, bilimlar tizimida harakatlarining natijalarini oldindan sezish kabi xususiyatlarga ega. Inson oldindan ko’ra oladi,o’z harakatlaridan kutilayotgan natijalarni rejalashtiradi, ularga erishishning muvofiq usul va vositalarini tanlaydi. 4. Shaxs ongi ijtimoiy ong bilan belgilanadi. ijtimoiy ongning to’rt xil shakli mavjud: fan – ilmiy bilimlar, tasavvurlar, kontseptsiyalar va dunyoqarashlar yo’nalishlari tizimi; ijtimoiy ongning jamiyat qonunlari sohasi – ma’lum jamiyatning ahloqiy, g’oyaviy, siyosiy va huquqiy qadriyatlar va qoidalar tizimi; san’at – voqelikni tasviriy vositalar orqali ma’naviy-amaliy o’zlashtirishning maxsus turi, inson turmush tarzining turli tomonlarini tasviriy modellashtirish; din, e’tiqod – o’zida yuksak sifatlarni mujassamlashtirgan g’ayritabiiy kuchlarga ishonish, e’tiqodli odamlarning ruhiy tayanchi. Ijtimoiy ongning barcha shakllari birgalikda g’oyaviylikni – insonlarning voqelikka va bir-birlariga bo’lgan munosabatni, jamiyat hayotiy faoliyatini boshqaruvchi tub negizli qadriyatlar, asosiy g’oyalar tizimini shakllantiradi. 5. Ong o’zlikni anglash, shaxsiy refleks bilan bog’liq. Inson o’z atrofidagi olamni anglashda o’zini u bilan taqqoslaydi. O’zlikni anglash – bu insonning olamga nisbatan ahamiyatga molik hamda zarur, shuningdek, shaxsiy munosabatlar tizim 11-mavzu: Ongsizlik Z.Freyd bòyicha insoniy borliqning asosi sifatida. Reja: Reja: 1. Ongning psixologik xossalari 2. Ongsizlik haqida tushuncha 3. Anglanmagan psixik jarayonlar 4. Ongli harakatlarning anglanmagan qo’zg’atuvchilari 5. Оng usti jarayonlar Adabiyotlar: 1. Югай A.X., Mираширова Н.A. “Oбщaя психология” – Taшкент 2014 г. С.-75-79. 2. Safayev N.S., Mirashirova N.A., Odilova N.G. “Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti“ TDPU, 2013 y.
Inson ongining birlamchi psixologik xossasi o’zini bilish sub’ekti sifatida his etish, mavjud va tasavvurdagi voqelikni xayolan tasvirlash layoqati, shaxsiy psixik va hulq-atvor holatlarini nazorat qilish, ularni boshqara olish, atrofdagi reallikni tasavvurlar shaklida ko’rish va idrok qilish layoqati kabilarni o’z ichiga oladi. O’zini bilish sub’ekti sifatida his etish insonning olamni o’rganish va bilishga, ya’ni, olam haqida u yoki bu darajada aniq bilimlarni egallashga tayyor va layoqatli, bu olamdan bo’lak qilingan mavjudot sifatida anglashini bildiradi. Ongsizlik (uyqu, gipnoz, kasallik va sh.o’.) holatlarida bunday layoqat yo’qoladi. Xayolan tasavvur qilish va voqelikni tasvirlash – ongning ikkinchi muhim psixologik xossasi. U, ong kabi yaxlitligicha, iroda bilan uzviy bog’langan. Odatda, tasavvurlarni ongli boshqarish va tasavvur qilish haqida ularning inson iroda kuchi yordamida yuzaga kelgan va o’zgarishlarga uchragan holatlarda so’z yuritiladi. Ushbu holatda inson ixtiyoriy, ya’ni, ongli ravishda atrofni idrok qilishdan, taalluqli bo’lmagan xayollardan chalg’igan holda, o’z diqqatini qandaydir g’oya, tasavvur, xotira va shu kabilarda jamlab, o’z tasavvurida ushbu damda bevosita ko’rolmaganlarini aks ettiradi va rivojlantiradi. Ong uzviy ravishda nutq bilan bog’langan bo’lib, o’zining yuksak shakllarida usiz mavjud bo’la olmaydi. Ongli aks ettirish sezgilar va idrokdan, tasavvurlar va xotiradan farqli o’laroq, qator o’ziga xos xossalari bilan ajralib turadi. Ulardan biri – tasavvur etilayotganlarning anglanganligi, ya’ni, ularning so’z-tushunchaviy ma’nodorligi, inson madaniyati bilan bog’liq holda ma’lum mohiyatga ega ekanligi. Ongning keyingi xossasi ongda jism, voqea va hodisalarning faqat asosiy tub mohiyatga ega bo’lganlarining aks ettirishidir. Inson ongining to’rtinchi xossasi – bu uning kommunikatsiyaga, ya’ni, ma’lum odamning o’zi bilgan ma’lumotlarni til va boshqa belgi tizimlari yordamida boshqalarga yetkaza olish layoqati. Insonlar bir-biri bilan turli axborotlar bilan almashinuv jarayonida asosiy xabarni ajratib oladilar. SHu tarzda abstraktlashtirish, ya’ni, ahamiyatga ega bo’lgan ma’lumotlarni ikkinchi darajalilaridan ayirib olish sodir bo’ladi Inson tabiat muhitiga oddiy holatda moslashibgina qolmasdan, ongli ravishda mehnat qurollari yasagan holda, uni o’ziga bo’ysundirishga intiladi. SHu asnoda inson turmush tarzi ham o’zgarib boradi. Atrofdagi tabiatni o’zgartirish maqsadida mehnat qurollari yasash qobiliyati ongli ravishda mehnat qilish layoqati mavjudligini bildiradi. Mehnat – insonni yashash sharoitlari bilan ta’minlash, shuningdek, moddiy va ma’naviy boylik yaratish maqsadida tabiatga ta’sir ko’rsatishni amalga oshirishdan iborat bo’lgan, faqat inson uchun xos maxsus faoliyat turi. SHunday qilib, mehnat faoliyati inson ongining ahamiyatga molik bo’lgan xossasidir. Inson ongi quyidagi muhim va ahamiyatli bo’lgan o’ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Inson o’z hulq-atvoriga tegishli bo’lgan irsiy va tajribada orttirilgan shakllari bilan bir qatorda, so’z orqali yetkaziladigan, insoniyat tajribasi ko’rinishidagi atrof-olamda o’z yo’nalishini belgilab olishning yangi vositasi – bilimlarga ega. 2. Inson ongi voqelikning ahamiyatli tomonlarini, qonuniyatga ega bo’lgan aloqalarini aks ettiradi. Ong – bu insonning olamga uning ob’ektiv qonuniyatlari haqidagi bilimlarga ega bo’lgan holdagi munosabati. Bu munosabat hayotiy muammolarni sinov va xatolar metodi yordamida emas, balki, atrofdagi muhitning turli tomonlari o’rtasida aniq, qonuniyatli aloqalarni o’rnatish asosida hal etish imkonini beradi. 3. Ong faoliyat maqsadining anglanganligi, kelajakda sodir bo’ladigan hodisalarni tushunchalar orqali modellashtirish, umuminsoniy tushunchalar, bilimlar tizimida harakatlarining natijalarini oldindan sezish kabi xususiyatlarga ega. Inson oldindan ko’ra oladi,o’z harakatlaridan kutilayotgan natijalarni rejalashtiradi, ularga erishishning muvofiq usul va vositalarini tanlaydi. 4. Shaxs ongi ijtimoiy ong bilan belgilanadi. ijtimoiy ongning to’rt xil shakli mavjud: fan – ilmiy bilimlar, tasavvurlar, kontseptsiyalar va dunyoqarashlar yo’nalishlari tizimi; ijtimoiy ongning jamiyat qonunlari sohasi – ma’lum jamiyatning ahloqiy, g’oyaviy, siyosiy va huquqiy qadriyatlar va qoidalar tizimi; san’at – voqelikni tasviriy vositalar orqali ma’naviy-amaliy o’zlashtirishning maxsus turi, inson turmush tarzining turli tomonlarini tasviriy modellashtirish; din, e’tiqod – o’zida yuksak sifatlarni mujassamlashtirgan g’ayritabiiy kuchlarga ishonish, e’tiqodli odamlarning ruhiy tayanchi. Ong o’zlikni anglash, shaxsiy refleks bilan bog’liq. Inson o’z atrofidagi olamni anglashda o’zini u bilan taqqoslaydi. O’zlikni anglash – bu insonning olamga nisbatan ahamiyatga molik hamda zarur, shuningdek, shaxsiy munosabatlar tizimi. Ong inson psixikasining xossasi sifatida bidominantlik – shaxs ichki kommunikatsiyasi, insonning o’zi bilan bo’lgan muloqoti mexanizmi orqali amalga oshiriladidi. Va bu shaxsning ichki dialogi ijtimoiy mezonlar bilan belgilanadi. Voqeiy hodisalar ong orqali intentsional ( lot.dan intentio – intilish) – har taraflama tanlagan holda inson amaliyotida tutgan o’rniga bog’liq ravishda aks ettiriladi. Ong tafakkurga nisbatan kengroqdir. U o’zida psixik faoliyatning barcha shakllari: olamni hissiy aks ettirish, ilmiy bilish, psixik o’zini boshqarishning hissiy-iroda sohasining jamlangan, tashqi olamning birlashtirilgan, yaxlitlangan aksidir. SHunday qilib, ong – psixik taraqqiyotning yuksak darajasi bo’lib, ob’ektiv reallikka nisbatan faqat insonga xos bo’lgan odamlar ijtimoiy-tarixiy faoliyatining umumiy shakllari vositasidagi ob’ektiv reallikka bo’lgan munosabatdan iborat. Amaliy nuqtai nazar bo’yicha ong sub’ekt ichki olamining bevosita ko’z oldidagi sezgi va aqliy obrazlarining uzluksiz o’zgaruvchi yig’indisi sifatida namoyon bo’ladi. Ong qator protsessual va mazmundor xususiyatlarga ega. U faollik, ya’ni, individning voqelik bilan hayotiy muhim aloqalarini ta’minlovchi dinamika, intentsionallik – jismga yo’nalganlik; ko’p tomonlama mustaqillilik – insonning asosan ichki o’lchov va modellarga yo’nalishi; refleksivlik – nomutanosib aks ettirishdan himoyalash, o’zini baholash layoqati; yaqqolik va tashkil etilganlikning turli darajalari bilan xarakterlanadi.
Mazmuniga ko’ra, odamlar ongi ijtimoiy-tarixiy sharoitlar ta’siri ostida bo’ladi. Ongning barcha tarkibiy qismlari antropogenez jarayonida shakllanib, ijtimoiy-madaniy xususiyatga ega bo’ladi. Inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishining asosiy sharti bo’lib odamlarning hamkorlikdagi samarali nutq vositasidagi qurolli faoliyati hisoblanadi. Bu faoliyat odamlarning muloqoti va o’zaro ta’siri, ishning taqsimlanishini talab etadi. U hamkorlikdagi faoliyat ishtirokchilari tomonidan hamkorlik maqsadi sifatida anglanadigan mahsulot yaratishni taqazo etadi. Individual ong insoniyat tarixi boshlanishida jamoaviy faoliyat jarayonida uni tashkil etishning zarur sharoiti sifatida yuzaga keldi: axir odamlarga u yoki bu faoliyat bilan shug’ullanishlari uchun ularning har biri hamkorlikdagi faoliyat maqsadini aniq tasavvur qilishlari lozim. Bu maqsad aniqlanib, so’z bilan ifodalanishi kerak. Avval jamoa ongi, undan so’ng individual ong paydo bo’ladi, bunday ketma-ketlikdagi rivojlanish faqat ong filogenezi uchun emas, balki ong ontogenezi uchun ham xarakterlidir. Bolaning individual ongi jamoa ongi asosida va uning mavjudligi sharoitida uni o’zlashtirish yo’li orqali shakllanadi (interiorizatsiya, ijtimoiylashuv). Inson ongining rivojlanishida inson faoliyatining ijodiy xarakteri muhim ahamiyatga ega. Ong inson tomonidan tashqi olamnigina emas, balki, o’zi, hissiyotlari, obrazlari, tasavvur va sezgilari anglanishini taqazo etadi. Odamlar obrazlari, fikrlari, tasavvurlari va sezgilari ularning ijodiy mehnatlari mahsulida mujassamlantiriladi va bu jismlarning keyingi idrok qilinishida, aynan, o’zlarida yaratuvchilari psixologiyasini gavlantirgan holatda anglanadilar. SHuning uchun ijod inson o’zining shaxsiy ijod namunalarini idrok qilishi orqali o’zini anglash va ongini rivojlantirish yo’li va vositasi bo’lib hisoblanadi. Inson unga tabiatdan berilgan sezgi organlari yordamida olamni undan uzoqlashgan va undan mustaqil mavjud bo’lgan holda idrok qilishini anglaydi. Keyinchalik refleksiv qobiliyat, ya’ni, insonning o’zi uchun bilish ob’ektiga aylanishi va zarurligini anglash hissi paydo bo’ladi. ongning filo-va ontogenezda rivojlanish ketma-ketligi mana shunday iborat. ong rivojlanishidagi ong rivojlanishidagi ushbu birinchi yo’nalishni refleksiv yo’nalish sifatida belgilash mumkin. ikkinchi yo’nalish tafakkur rivojlanishi va fikrning so’z bilan asta-sekin birlashishi bilan bog’liq. inson tafakkuri borgan sayin rivojlanib, narsalar mohiyatiga kirib boradi. bu bilan birgalikda orttiriladigan bilimlarni belgilash uchun qo’llaniladigan til ham rivojlanadi. til so’zi chuqur mohiyat bilan to’ldiriladi, va, nihoyat, fanlar rivojlana boshlaganida, tushunchalarga aylanadi. so’z-tushuncha ong birligi, hosil bo’ladigan oqim esa tushunchali yo’nalish bo’lib hisoblanadi. Har bir yangi tarixiy davr uning zamondoshlari ongida o’ziga xos tarzda aks etadi, va odamlar mavjudligining tarixiy sharoitlari o’zgarishi bilan ularning ongi ham o’zgaradi. Uning rivojlanish filogenezini tarixiy rakursda tasavvur qilish mumkin. Lekin xuddi shuning o’zi inson ontogenezining rivojlanishi davomida inson ongiga nisbatan ham haqqoniydir, individ insonlar tomonidan yaratilgan san’at, madaniyat asarlari orqali ungacha yashab o’tgan xalqlarning psixologiyasiga kirib boradi. Ong rivojlanishidagi bu yo’nalish tarixiy yo’nalish sifatida belgilanadi. Tarixning hozirgi davrida insonlar ongi rivojlanishda davom etmoqda, bu rivojlanish ilmiy, madaniy va texnikaviy taraqqiyotning yuqori tezlanishi yordamida jadallik bilan bormoqda. Insoniyat ongi rivojlanishining keyingi asosiy yo’nalishi insonning o’zi va atrof-olamdagi anglanuvchilar sohasining kengayishi bo’lib hisoblanadi. Bu o’z navbatida madaniy-ahloqiy inqilobga o’sib boradigan dunyoviy ijtimoiy-iqtisodiy inqilob bilan, moddiy va ma’naviy ishlab chiqarish vositalarini takomillashtirish bilan bog’liq. Bunday o’tishning birlamchi belgilari hozirdanoq sezilmoqda. Bu – turli xalqlar va mamlakatlar iqtisodiy farovonligining o’sishi, ular mafkurasi va siyosatining halqaro va ichki maydonda o’zgarishi, davlatlararo harbiy qarama-qarshilikning pasayishi, odamlar muloqotida diniy, madaniy va ahloqiy qadriyatlar ahamiyatining oshishida ko’rinadi. SHu bilan birga insonning hayot, makro- va mikrodunyolar tilsimotlariga kirib borishi sodir bo’lmoqda. Fan yutuqlari natijasida insonni bilish va boshqarish, o’zi va dunyo ustidan hukmronligi sohasi kengaymoqda, insonning ijodiy imkoniyatlari, shuning, ongi ham oshmoqda.
Onglilikdan farqli o’laroq, ongsizlikda amalga oshirilayotgan harakatlarni maqsadli nazorat qilish, shuningdek, natijalarini baholash imkoniyati mavjud emas. Ongsizlik tushunchasi psixologik va falsafiy fikrlarning turli yo’nalish vakillari tomonidan quyidagi ko’rinishlarda ta’riflanadi: - axborotni qayta ishlashni bu jarayonni sub’ekt kechinmalari darajasida aks ettirmagan holda amalga oshiruvchi miya faoliyati sifatida; - sub’ekt tomonidan anglanmagan kechinmalar sifatida. Ongsizlikda sub’ekt voqelikni o’zini boshqa odamlar va hodisalar bilan tenglashtirgan holda, ob’ektlar o’rtasidagi mantiqiy qarama-qarshiliklar va farqlarni u yoki bu muayyan belgilar bo’yicha aniqlash orqali emas, balki, bevosta emotsional his etish, identifikatsiya, emotsional ta’sirlanish, turli hodisalarning aloqadorligi orqali bir qatorga birlashishi kabi o’xshatish shakllari orqali boshidan kechiradi. Ongsizlikda ko’pincha o’tmish, hozirgi va kelajak zamon u yoki bu psixik aktga, masalan, tushda qo’shilgan holda birgalikda mavjud bo’ladi. Ongsizlik sohasiga: biologik ehtiyojlar (jinsiy mayllar, tabiiy ehtiyojlar, ozuqaga bo’lgan ehtiyoj va boshqalar); tilaklarni siqib chiqarish (kimningdir muhabbatini qozonishga behuda urinish, amalga oshmagan orzular, yashirin hafagarchilik); tushda sodir bo’ladigan psixik hodisalar (tush ko’rish); sezilmaydigan, lekin real ta’sir ko’rsatadigan seskantiruvchilarga nisbatan javob reaktsiyalari («subsensor» ta’sirlanishlar); avval anglangan, lekin takrorlanishlar tufayli avtomatlashgan va shuning uchun anglanmaydigan bo’lib qolgan harakatlar; maqsadi anglanmagan faoliyatga nisbatan ayrim mayllar va boshqalar kiradi. Anglanmagan hodisalarga bemor odam psixikasida yuzaga keladigan alahlash, gallyutsinatsiyalar kabi ayrim patologik hodisalar ham kiradi. Ongsizlik ko’rinishlari to’rt sinfga ajratiladi: - ong usti hodisalari; - shaxsning kelajakdagi tilak mohiyatiga ega bo’lgan faoliyatning anglanmagan qo’zg’atuvchilari (anglanmaydigan motivlar va ma’noli mayllar). Bu sinf hodisalari sub’ektning gipnotik holatdan chiqqandan so’ng hulq-atvorini tadqiq qilishda aniqlangan edi faoliyat kechishining yo’nalishli va barqaror bo’lishini ta’minlaydigan, uning bajarilish usullarining anlanmaydigan boshqaruvchilari (operatsional mayllar va avtomatlashtirilgan hulq-atvor stereotiplari). Ular avtomatlashtirilgan va ixtiyorsiz harakatlarning boshqarilishi, masalan, masalalar yechish jarayoni asosida yotadi va anlanmagan tarzda oldindan seziladigan hodisalar va bo’lib o’tgan o’xshash vaziyatlardagi hulq-atvorning o’tmish tajribasiga tayanadigan harakat usullari obrazlariga bog’liq bo’ladi; - quyi sensor idrokning ifodalanishi. Falsafada birinchi bo’lib ongsizlik haqidagi tasavvurlar sub’ekt ongida mavjud bo’lmagan psixik jarayonlar, usullar va holatlar yig’indisi sifatida XVIII asrda G.V. Leybnits tomonidan ifodalangan edi. XIX asrda ongsizlik psixologik tadqiqotlarning predmetiga aylandi (I.F. Gerbert, G.T. Fexner, V. Vundt). Uni o’rganishga XIX asr oxirida psixopatalogiya sohasida bajarilgan Z. Freyd ishlari turtki berdi. Uning fikriga ko’ra ongda mavjud bo’lmagan ongsizlik psixik mazmun sifatida unga katta ta’sir ko’rsatadi. Z. Freyd nazariyasiga binoan inson psixikasida uch soha: ong, ongosti va ongsizlik mavjud. Ong darajasiga u inson tomonidan anglanadigan va nazorat qilinadiganlarning barchasini kiritgan. Ong osti sohasiga Freyd yashirin yoki latent bilimlarni kiritgan edi. Bu insonga tegishli bo’lgan, lekin ayni vaqtda ongda mavjud bo’lmagan bilimlardir. Bilimlar muayyan rag’batning yuzaga kelishida dolzarblashtiriladi, masalan, Yer - sayyora. SHunday qilib, ong – bu muztog’ning ko’zga ko’rinayotgan qismi, uning katta qismi esa inson tomonidan anglangan nazoratdan yashirilgan. Ongsizlik sohasi, Freyd bo’yicha, umuman boshqa xossalarga ega. Ulardan biri bu sohaning mazmuni anglanmasligidan, lekin hulq-atvorimizga katta ta’sir ko’rsatishidan iborat. Ongsizlik sohasi harakatchandir. Boshqa xossasi ongsizlik sohasida joylashgan axborotning ongga qiyinchilik bilan o’tishidan iborat. Bu ikki mexanizm: siqib chiqarish va qarshilik ko’rsatishlarning faoliyati bilan tushuntiriladi. Ongsizlik sohasini Z. Freyd, ong bilan kelishmaydigan motivatsion energiya manbai deb hisoblagan edi. Ijtimoiy sohadagi taqiqlar, Freydga ko’ra, ong «nazorat»ini hosil qiladi, nevrotik asabiylashishlarda namoyon bo’ladigan ong osti mayllar energiyasini susaytiradi. Individ nizoli vaziyatlardan xalos bo’lishga intilib, himoya mexanizmlari – siqib chiqarish, sublimatsiya (o’rin olish), omilkorlik va regressiyaga murojaat qiladi. SHunday qilib, insonning psixik faoliyati, uning psixikasi bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lgan uch daraja: ongsizlik, ong osti va onglilikda faoliyat ko’rsatadi. Psixik faoliyatning ongsizlik darajasi tug’ma instinktiv-refleksga asoslangan faoliyat hisoblanadi; ong osti darajasi – ma’lum individ tajribasidagi hulq-atvorining umumlashtirilgan, avtomatlashtirilgan bir qolipdagi nusxalari – malakalari, ko’nikmalari, odatlari, ichki tuyg’ulari.
Anglanmaganlik mezoni hisob berilmasligi, ixtiyorsizligi, noverballigi hisoblanadi (so’z bilan ifodalanmaganlik) 3.Anglanmagan psixik jarayonlar. Ong egasi bo‘lgan inson motivatsiyalangan harakatlarni bajarishga, ko‘zlangan maqsadga erishishga yoki ma’lum vazifani bajarishga qodir, chunki inson o‘zining hulq-atvori yoki holatini anglaydi va nazorat qiladi. SHunday bo‘lsa ham, odam psixikasi uchun ob’ekt tomonidan anglanish darajasiga ko‘ra farqlanadigan psixik jarayonlar va hodisalarning ikki katta guruhi xosdir. Inson ongida kechishi yoki ifodalanishi qisman aks etuvchi psixik jarayonlar va hodisalar. Bunday jarayonlar anglanmagan jarayonlar guruhiga taalluqlidir. Barcha anglanmagan psixik jarayonlar uch bo‘limga ajratiladi: ongli harakatlarning anglanmaydigan mexanizmlari, ongli harakatlarning anglanmagan qo‘zg‘atuvchilari va «ong usti» jarayonlari. O‘z navbatida, ongli harakatlarning anglanmaydigan mexanizmlari bo‘limi uch sinfga bo‘linadi: anglanmaydigan avtomatizmlar; anglanmaydigan mayl hodisalari; ongli harakatlarning anglanmaganligi.
Anglanmaydigan avtomatizmlar sinfiga kiruvchi hodisalarning ikkinchi guruhi avtomatlashtirilgan harakatlar yoki ko‘nikmalar deb ataladi. Harakatlarning bu guruhiga avvaldan anglangan holatda bo‘lib, keyinchalik esa behisob takrorlashlar va ular bajarilishining takomillashishi natijasida ong ishtirokini talab etmay qo‘ygan, avtomatik ravishda bajariladigan harakatlar kiradi. Ko‘nikmalarning shakllanish jarayoni bizning barcha malaka, bilim va qobiliyatlarimizning rivojlanishi asosida yotganligidan har bir individ uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, fortepianoda chalishni o‘rganish. Barchasi oddiy harakatlarni o‘zlashtirishdan boshlanadi. Avvalo to‘g‘ri o‘tirishni, musiqa asbobida qo‘llar, barmoqlarning to‘g‘ri holatini saqlashni o‘rganish zarur. So‘ngra har bir barmoq zarbasi, qo‘llarning harakatlari ishlab chiqiladi, sayqallanadi. Xuddi mana shu oddiy asosda fortepianoda kuy chalish texnikasi elementlari yaratiladi: yosh pianinochi kuy «olib borishni», akkordlar, stakkato va legato chalishni o‘rganishi zarur… SHunday qilib, oddiy harakatlardan murakkablariga tomon siljish yo‘li bilan harakatlarning anglanmagan darajalaridan o‘zlashtirilgan darajalariga o‘tkazish hisobiga inson cholg‘uchilik mahoratini egallaydi. Harakatlarni ongli nazoratdan ozod qilish haqida gapirilganda umumiy holatdagi ozodlik haqida o‘ylash kerak emas, ya’ni, odam nima qilayotganini anglaydi, faoliyat ustidan nazorat saqlanib qoladi. Gap shundaki, ong maydoni (maydon – bu vaqtning ma’lum lahzasida anglanadigan ma’lumotlar sohasi) bir jinsli emas. Ong fokusi, ong osti, shuningdek, ortidan ongsizlik sohasi boshlanadigan chegarasini ham ajratish mumkin. Biror faoliyatni bajarishda uning eng murakkab bo‘lgan va doimiy nazoratni talab etuvchi harakatlari ongimiz diqqat markazida bo‘ladi. Ishlab chiqilgan yoki oddiy harakatlar ongimizning chetki sohalariga surib chiqariladi, o‘zlashtirilgan yoki egallangan harakatlar esa ongimiz chegarasidan ongsizlik sohasiga o‘tib ketadi. SHunday qilib, inson faoliyatining ong tomonidan nazorat qilinishi butunlay saqlanib qoladi. Ong va faoliyatning ayrim tashkil etuvchilarining nisbati barqaror bo‘lmaganligi sababli muntazam emas. Bu holat ongimizning diqqat markazida joylashgan harakatlar muntazam ravishda o‘zgarib turgani uchun sodir bo‘ladi. Inson tomonidan bajariladigan ba’zi harakatlar ko‘nikmalar darajasiga ko‘tarilganida ongning chetki, so‘ngra esa ongsizlik sohalarigacha surib chiqariladi, lekin inson ko‘plab xatoliklar sodir eta boshlasa, masalan, inson o‘zini horg‘in va behol his etganida, qaytadan o‘zining oddiy harakatlarini nazorat qila boshlaydi. SHu kabi hodisani biror faoliyatni bajarishda uzoq davom etgan tanaffusdan so‘ng kuzatish mumkin. Avtomatizmlar muammosini ko‘rib chiqishda quyidagicha savol tug‘ilishi mumkin: tana harakati bilan bog‘liq bo‘lmagan inson faoliyati va psixik hayotning boshqa sohalarida ham avtomatizmlar mavjudmi? Ha, mavjud, va ularning ko‘pchiligi bilan siz yaxshi tanishsiz. Masalan, istalgan matn ustidan ko‘z yugirtirgan holda ayrim harflarning ma’nosini anglamasakda, matn mazmunini darhol idrok etamiz. Bu idrok avtomatizmlari. Avtomatik jarayonlar zehn sohasida ham mavjud, masalan, algebra, matematikaga doir misol va masalalarni echish.
D.N. Uznadze fikricha, mayl – bu organizm yoki sub’ektning ma’lum harakatni bajarishga yoki ma’lum yo‘nalishda harakatlanishga tayyorlik holati. Ushbu ta’rifda bajarilishi lozim bo‘lgan harakatga tayyorlik holatiga alohida urg‘u beriladi. Odamning biror seskantiruvchiga javoban harakat tezligi va aniqligi ma’lum harakatlarni amalga oshirish ko‘nikmasiga bog‘liq, deb taxmin qilish mumkin, shuning uchun ko‘nikma va mayl bir xil ma’noni anglatadi. Lekin «ko‘nikma» va «mayl» tushunchalari umuman bir-biriga o‘xshash emasligini ta’kidlab o‘tish zarur. Agar ko‘nikma harakatni amalga oshirish davriga tegishli bo‘lsa, mayl bungacha bo‘lgan davrga tegishlidir. Maylning bir necha turlari mavjud: yugurishga tayyor turgan sportchining holati – bu motorli mayl. Agar siz qorong‘i xonada qo‘rquv bilan biror tahdid bo‘lishini kutib o‘tirsangiz, ba’zi holatlarda haqiqatdan ham qadam tovushlarini yoki shubhali shovqinlarni eshita boshlaysiz. Bu perseptiv mayl. Sizga trigonometrik ramzlar bilan ifodalangan misol berilganida garchi ba’zan misolni oddiy usul bilan echish mumkin bo‘lsada, sizda uni trigonometrik ifodalar bilan echish mayli paydo bo‘ladi. Bu aqliy maylga misol bo‘la oladi. Mayl bajariladigan vazifasiga ko‘ra muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lum harakatni bajarishga tayyorlangan sub’ekt uni tez va aniq, ya’ni, yanada samaraliroq bajarish imkoniyatini beradi. Lekin ba’zida mayl mexanizmlari insonni yanglishtirishi mumkin. Bunga qadimgi xitoy adabiyotidan misol keltirish mumkin: «Bir odamning boltasi yo‘qoldi. U qo‘shnining o‘g‘lidan gumonsirab, uni kuzata boshladi: qarashlari ham, gap-so‘zlari ham bolta o‘g‘risiga o‘xshaydi. Qisqasi, har bir harakati o‘g‘riligiga ishorat edi. Lekin ko‘p o‘tmay o‘sha odam vodiyda er haydab, o‘zining boltasini topib oladi. Ertasiga qo‘shnining o‘g‘liga razm solsaki: na imo ishorasi va na harakati bilan o‘g‘riga o‘xshamas ekan». Aynan yanglish harakatlar, idrok qilish yoki baholashlarda o‘z ifodasini topgan «mayl xatoliklari» hammadan avvalroq ruhshunoslarning diqqatini o‘ziga qaratdi. Mayllarning barchasi ham anglanmasligini ta’kidlab o‘tish lozim. Ongli ravishda dahshatli voqea sodir bo‘lishini kutib – haqiqatdan ham uni ko‘rish mumkin, ongli ravishda odamni bolta o‘g‘rilashda gumonsirab – haqiqatda ham uni «bolta o‘g‘risi sifatida» ko‘rish mumkin. Lekin aynan anglanmagan maylning ifodalanishi katta qiziqish uyg‘otadi. D.N. Uznadze maktabidagi amaliy va nazariy tadqiqotlar aynan shundan boshlangan. D.N. Uznadze konsepsiyasining asosiy nuqtasi bo‘lib xizmat qilgan tajribalar quyidagi tarzda o‘tkazilgan edi. Sinaluvchi qo‘liga berilgan turli hajmdagi ikkita pufakdan qaysi biri kattaroq ekanligini baholab berishi so‘raladi. Kattarog‘i chap qo‘lga, kichikrog‘i – o‘ng qo‘lga beriladi deb faraz qilamiz. Sinaluvchi pufaklar hajmini to‘g‘ri aniqlab bergach, tajriba yana takrorlanadi: chap qo‘lga katta pufak, o‘ngiga – kichik pufak beriladi, va sinaluvchi hajmlarni yana to‘g‘ri baholaydi. Sinov shu tariqa o‘n besh marta takrorlanadi. Nihoyat, navbatdagi, o‘n oltinchi sinovda sinaluvchi uchun kutilmagan holatda bir xil pufaklar berilib, hajmlarini taqqoslash so‘raladi. Mana shu oxirgi, nazorat sinovida sinaluvchi pufaklarni baholashda xatolikka yo‘l qo‘yishi ma’lum bo‘ladi: u pufaklarni yana avvalgidek hajm bo‘yicha turlicha idrok qiladi. CHap qo‘lga kattaroq pufak berilishining saqlanib qolgan mayli perseptiv jarayonni aniqlagan yoki yo‘naltirib bergan: sinaluvchilar, odatda, chap qo‘llaridagi pufak kichikroq deb baholaydilar. To‘g‘ri, ba’zan maylli sinovlardagi kabi, ya’ni, chap qo‘ldagi pufak kattaroq degan javoblar ham bo‘ldi. Birinchi xildagi xatoliklar maylning kontrast illyuziyalari, ikkinchi xildagilari – maylning assimilyativ illyuziyalari deb ataldi. D.N.Uznadze va uning hamkasblari har bir turga tegishli bo‘lgan illyuziyalarning yuzaga kelishini to‘liq o‘rganib chiqdilar. Ushbu vaziyatda maylning haqiqatdan ham anglanmaganligi muhim bo‘lib hisoblanadi, buning tasdig‘i sifatida pufaklar hajmini baholash bo‘yicha o‘tkazilgan tajribalardan birini keltirish mumkin. Bu tajriba gipnoz yordamida o‘tkaziladi. Tajribadan avval sinaluvchi gipnoz holatiga tushiriladi va shu holatda unga birinchi o‘n beshta topshiriqni bajarish taklif etiladi. So‘ngra unga bajargan topshiriqlarni yodidan chiqarib yuborishi zarurligi uqtirildi. Gipnoz holatidan chiqqandan so‘ng sinaluvchi nima qilganini eslay olmasada, unga tetik holatida pufaklar hajmini baholash taklif etilganida, hajmlari bir xilda bo‘lsa ham, pufaklarning hajmi har xil deya uqtirib, xatolikka yo‘l qo‘ydi. SHunday qilib, anglanmaydigan mayllar haqiqatdan mavjud bo‘lib, anglangan harakatlarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Endi e’tiborimizni anglanmaydigan mexanizmlarning uchinchi sinfi – ongli harakatlarning anglanmaydigan jarayonlariga qaratamiz. Harakatning anglanmagan jarayonlari ko‘pchilikni tashkil etadi. Masalan, siz musiqa eshitayotgan tinglovchining kuyga mos ravishda oyog‘ini qimirlatganini, yoki qaychini ishlata turib, jag‘ini harakatlantirayotganini kuzatgansiz; qo‘lini kesib olgan kimsani kuzatayotgan odamning yuzida o‘ziga sezilmagan holatda ayanchli ifoda namoyon bo‘ladi. Bunday misollarni juda ko‘plab keltirish mumkin. Bu hodisalarning barchasi ongli harakatlarning anglanmagan jarayonlaridir. Bundan kelib chiqadiki, ongli xarakatlarning anglanmagan jarayonlariga beixtiyoriy harakatlar, quvvat zo‘riqishlari, mimika va pantomimika, shuningdek, inson holati va harakatlarini kuzatuvchi vegetativ harakatlarning katta sinfini ham kiritish mumkin. Bunday jarayonlarning ko‘pchiligi, ayniqsa, vegetativ tarkibiy qismlar fiziologiyani o‘rganishning asosiy ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi. Lekin ularning barchasi psixologiya uchun o‘ta muhimdir. Birinchidan, bu anglanmagan jarayonlar odamlar o‘rtasidagi muloqotning qo‘shimcha vositalari sifatida o‘rganilishi mumkin. Ba’zi holatlarda bunday vaziyatlar nutqqa faqat hissiyot tusini bag‘ishlabgina qolmay, nutqning o‘zini ham o‘zgartiradi. Ikkinchidan, ular inson turli psixologik xususiyatlarining ob’ektiv ko‘rsatkichlari sifatida qo‘llanilishi mumkin. Yuqorida keltirilgan fikrlarga misol sifatida Yu.B.Gippenreyterning ”Umumiy psixologiyaga kirish” kitobidan bir ko‘rinishni keltirish mumkin. 1920 yilda A.R. Luriya tomonidan zamonaviy «yolg‘onchilik detektorlari»ni qo‘llashda namoyon bo‘ladigan hodisalarga o‘xshash noyob hodisalar o‘rganiladigan tajribalar o‘tkazilgan. Buning uchun u K.Yungning yashirin affektli majmualarni aniqlash uchun qo‘llagan assotsiatsiya tajribasidan foydalandi, tajribada sinaluvchiga so‘zlar ro‘yxati taklif etilib, ularning har biriga miyasiga kelgan birinchi so‘z bilan javob berishi kerak edi. A.R. Luriya ushbu metodikaga o‘zgartirish kiritdi, u sinaluvchiga javob so‘zni aytish bilan birga o‘ta sezgir o‘tkazuvchi – nog‘orachaning pnevmatik membranani bosib qo‘yishni taklif etdi. Natijada so‘z bilan aytilgan javob motorli qo‘l ta’siri bilan uyg‘unlashtirildi, bu esa talaffuz etilgan so‘zning o‘zini emas, balki uning qanday talaffuz etilishini ham hisobga olish imkonini berdi . Bu tajriba odamning tashqi harakatlarni (so‘zlar, harakatlar) oson, muskullar harakatini (qomatni tutish, mimika, yuz ifodalar) qiyinroq nazorat qilishini ko‘rsatdi. Sinaluvchi uchun muhimligi jihatidan turlicha bo‘lgan rag‘bat sifatida tadqiqotchi tomonidan talaffuz etilgan so‘zlarga nisbatan betaraf tashqi ta’sirning saqlanib qolishida turlicha motorli ta’sirlar qayd etildi. Bunday metodikani A.R. Luriya uyg‘unlashtirilgan motorli metodika deb atadi. Uning validligi va ishonchli ekanligi jinoyat sodir etishda ayblanayotganlar tomonidan ham samarali tasdiqlandi. Zamonaviy texnika shu kabi tajribalarni ong tomonidan nazoratga bo‘ysunmaydigan ob’ektiv indikatorlarni hisobga olgan holda yuksak darajada o‘tkazish imkonini beradi. Bunday indikatorlar sirasiga tomir urishi, nafas olish tezligi, arterial qon bosim, miyaning elektr faolligi, ko‘zning mikroharakatlari, qorachiqning ta’sirlanishi va boshqalar kiradi. SHunday qilib, kamroq anglanadigan ta’sirlardan muloqot va axborot o‘tkazishda, shuningdek, odamni o‘rganishda ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lishda foydalanish mumkin. Anglanmagan jarayonlarning keyingi sinfi – ongli harakatlarning anglanmagan qo‘zg‘atuvchilarini kòrib chiqamiz.
Freyd Vena universitetining tibbiyot fakultetini bitirgandan so‘ng bir muncha vaqt parijlik psixiatr J. SHarko klinikasida faoliyat yuritdi, keyinchalik Venaga qaytib, amaliyotchi vrach sifatida ishlay boshladi. Nevrozlarni davolash bo‘yicha mutaxassis sifatida Freyd shaxsning nazariy muammolari bilan shug‘ullandi, natijada ruhiy kasalliklarni davolashning o‘ziga xos uslubini ishlab chiqdi va uni psixoanaliz deb atadi. Psixoanalizning keng doiralarda ommalashganiga qaramay, mutaxassislar hanuzgacha unga nisbatan turlicha munosabat bildiradilar. Buni Freydning o‘zi o‘ta ziddiyali odam bo‘lganligi bilan tushuntirish mumkin. Bir tomondan, u faktlarga nisbatan juda e’tiborli bo‘lgan, Freydni faktlarning bilimdoni deyish mumkin. U faktlar bilan juda oqilona va puxtalik bilan ish yuritadi, qiziqarli tarzda umumlashtiradi, ilg‘or nazariy qoidalarni ilgari suradi va ularni faktlar yordamida qayta isbotlaydi. Ikkinchi tomondan, Freyd matnlarida ko‘pgina asoslanmagan nazariy qoidalar keltiriladi. Freyd bilan yaqindan tanish bo‘lganlarning fikriga ko‘ra, uning faktlarga nisbatan bunday munosabatini o‘rganilgan muammolarning shaxsan uning o‘ziga xosligi bilan tushuntirish mumkin. SHu bilan birga, Freyd inson ba’zi harakatlari va ruhiy hodisalarning anglanmagan sabablarini o‘rganishga salmoqli hissa qo‘shdi. Anglanmagan jarayonlarni chuqur o‘rganishga gipnozdagi bemor ayolga o‘ziga kelgandan so‘ng joyidan turib, qatnashchilardan biriga tegishli bo‘lgan soyabonni olishi kerakligiga ishontirilgan gipnoz seanslaridan birida ishtirok etganligi Freyd uchun turtki bo‘ldi. Bunda ayolga uyg‘onishidan avval bunday ishontirish o‘tkazilgani haqida yodidan chiqarishi kerakligi uqtirildi. Gipnozdan uyg‘ongan ayol o‘rnidan turib, soyabonni oldi va uni ochdi. Uning nega bunday qilganligi so‘ralganida, soyabonning ishlashini tekshirib ko‘rganligini aytdi. Ayolga soyabonning uniki emasligini eslatganlarida, u uyalib qoldi. Bu tajriba Freydning diqqatini o‘ziga tortdi va unda juda kuchli taassurot qoldirdi. Unda qator noyob hodisalar: birinchidan, amalga oshiriladigan harakatlar sabablarining anglanmaganligi; ikkinchidan, bu sabablarning ta’sirchanligi: odam topshiriqni nima uchun bajarayotganligini bilmasdan turib, vazifani bajaradi; uchinchidan, o‘z harakatini tushuntirib beruvchi dalil izlab topish va, nihoyat, ba’zan davomli so‘rovlar usuli yordamida odamni harakatlarining asl sababi haqidagi xotiralarga yo‘naltirish imkoniyati qiziqish uyg‘otdi. Bu tasodifga binoan va qator boshqa faktlarga tayangan holda Z. Freyd o‘zining ongsizlik nazariyasini yaratdi. U o‘z nazariyasida ongsizlik ifodalanishining uch asosiy shakli: tush ko‘rish, yanglish harakatlar (narsalar, bajarmoqchi bo‘lgan vazifalar, ismlarning xotiradan ko‘tarilishi, jumlalarni aytishda, yozishda xatolikka yo‘l qo‘yish va boshqalar) va nevroz belgilarini ajratdi. Psixoanaliz nazariyasida ongsizlik ifodalarini tadqiq qilish uchun ularni o‘rganish metodlari: erkin assotsiatsiyalar metodi va tush ko‘rish tahliliy metodi ishlab chiqildi. Freyd nevroz belgilariga alohida e’tibor qaratadi. SHifokorlik amaliyotidan bir misol keltiramiz: yosh bir qiz dunyodan ko‘z yumgan opasining tepasiga kelib, bir daqiqaga pochchasi haqida: «Endi u erkin va menga uylana oladi» deb o‘ylab, og‘ir nevrozga chalingan. Bu fikr ushbu vaziyatga umuman mos kelmasligi vajidan o‘sha zahotiyoq siqib chiqarilgan va kasallikka chalingan qiz opasining tepasida bo‘lib o‘tgan bu ko‘rinishni yodidan chiqarib yuborgan. Lekin davolanish vaqtida u katta qiyinchilik va hayajon bilan uni esladi, shundan so‘ng darddan forig‘ bo‘ldi. Z. Freyd tasavvurlariga ko‘ra, nevroz belgilari – bu ongsizlik sohasida kuchli zararlangan o‘choq hosil qiluvchi va o‘sha erdan turib o‘zining emiruvchi vazifasini amalga oshiradigan siqib chiqarilgan shikastlovchi kechinmalarning izlari. O‘choq ochilishi va zararlantirilishi lozim, shunda nevroz keltirib chiqaruvchi sababdan mahrum bo‘ladi. Belgilar asosini har doim ham so‘ndirilgan jinsiy mayl tashkil etmaydi. Kundalik hayotda ko‘p hollarda jinsiy soha bilan hech qanday bog‘liqligi bo‘lmagan noxush kechinmalar yuzaga keladi, va, shunga qaramay, ular sub’ekt tomonidan so‘ndiriladi yoki siqib chiqariladi. Ular, shuningdek, yanglish harakatlarda yuzaga chiqadigan affektiv o‘choqlar hosil qiladi. Z. Freydning «Psixoanalizga kirish. Ma’ruzalar» asaridan ba’zi parchalarni keltiramiz. Keyingi misol noto‘g‘ri izohlarga tegishli. Freyd fikriga ko‘ra, noto‘g‘ri izohlar tasodifan yuzaga kelmaydi: ularda insonning haqiqiy (yashirilgan) niyatlari va kechinmalari yuzaga chiqadi. Bir kuni ba’zi bir shaxsiy sabablarga ko‘ra yig‘ilishning o‘tkazilishini xohlamagan majlis raisi uning ochilishida: «Janoblar, yig‘ilishimizni yopiq deb hisoblashga ruxsat berishingizni so‘rayman» deb yuboradi. Z.Freyd amaliyotidan noto‘g‘ri harakatga doir yana bir misol keltiramiz. U yosh amaliyotchi shifokor sifatida bemorlarning uylariga tashrifi chog‘ida o‘zida ba’zi bir eshiklarning qo‘ng‘irog‘ini bosish o‘rniga kissasidan shaxsiy kalitini olish odatining paydo bo‘lganiga e’tibor berdi. O‘z kechinmalarini tahlil qilib, bu odatning o‘zini o‘z uyidagidek his etadigan bemorlar uyining eshigi oldida yuzaga kelishini aniqladi. Anglanmagan jarayonlarni o‘rganishda Freyd tomonidan erkin assotsiatsiyalar metodi qo‘llanilgan edi. Assotsiatsiyali tajribada sinaluvchi yoki bemorga ko‘rsatilgan so‘zlarga javoban miyasiga kelgan istalgan so‘zni darhol aytishi taklif etiladi. Va, bundan ma’lum bo‘ldiki, bir necha o‘nlab urinishlardan so‘ng sinaluvchining javoblarida uning yashirin kechinmalari bilan bog‘liq so‘zlar paydo bo‘ladi. Masalan, K.Chapekning «Shifokor Rousning tajribasi» hikoyasida erkin assotsiatsiyalar metodining qo‘llanilishi tasvirlanadi. SHu o‘rinda bu hikoyaning qisqacha mazmunini keltiramiz. CHexiya shaharchalaridan biriga kelib chiqishi chex bo‘lgan amerikalik ruhshunos professor tashrif buyuradi. Uning o‘z mahoratini namoyon qilishi e’lon qilinadi. SHahar aslzodalari, muxbirlar va boshqa shaxslardan iborat haloyiq to‘planadi. Qotillikda ayblanayotgan jinoyatchini olib kirishadi. Professor unga tiliga kelgan birinchi so‘z bilan javob berishni taklif etib, so‘zlarni aytib turadi. Avval jinoyatchi u bilan ish yuritishni umuman istamaydi. Lekin keyinchalik so‘zlar o‘yini e’tiborini tortadi va u qiziqib ketadi. Professor avval umumiy so‘zlar: pivo, ko‘cha, it kabilarni taklif etadi. Asta-sekin jinoiy vaziyatlar bilan bog‘liq so‘zlarni kirita boshlaydi. «Kafe» so‘ziga javob – «shoh ko‘cha», «dog‘lar» so‘zi berilsa, javob «qop»; «yashirish» so‘ziga - javob «ko‘mib qo‘yish», «belkurak» - «o‘ra», «o‘ra» - «devor» va h.k. Seansdan so‘ng professor tavsiyasiga ko‘ra politsiyachilar devor oldidagi bir joyga borib, o‘rani ochadilar va yashirib qo‘yilgan jasadni topadilar. Harakatlarning anglanmagan qo‘zg‘atuvchilari haqidagi suhbatni yakunlar ekanmiz, Freyd nazariyasi o‘zining ziddiyatliligiga qaramay, insonning anglanmagan harakatlarining ko‘pchilik mexanizmlarini tushunish imkoniyatini yaratishini ta’kidlab o‘tish lozim.
Shunday qilib, nima uchun muammoning bunday echimida to‘xtalganimiz haqida aniq tasavvur saqlanib qolmagan bo‘lsa ham, ongimizga kirganlar haqiqatdan ham yig‘indi mahsulot bo‘lib hisoblanadi. Biz faqat ma’lum daqiqada yoki vaqtning ma’lum oralig‘ida nimalar haqida o‘ylaganimiz yoki boshimizdan kechirganlarimizni bilamiz. Muammo echimini ishlab chiqish jarayonining o‘zi esa bizlar uchun anglanmagan bo‘lib qoldi. Kundalik hayotda shunga o‘xshash hodisalar ko‘p hollarda ichki sezgi tuyg‘usi, ya’ni, ong nazoratidan tashqarida joylashgan darajada tahlil qilish usuli yordamida qaror qabul qilish deb ataladi. Nima uchun shunga o‘xshash jarayonlarni ongdan tashqarida joylashtirish lozim? CHunki, ular ongli jarayonlardan o‘zlarining ikki xususiyati bilan farq qiladi. Birinchidan, sub’ekt «ong usti» jarayoni olib kelishi mumkin bo‘lgan yakuniy natijani bilmaydi. Ongli jarayonlar esa xarakat maqsadini, ya’ni, sub’ekt intilayotgan natijani aniq anglagan holda belgilab beradi. Ikkinchidan, «ong usti» jarayonning yakun topish vaqti noma’lum; ko‘p hollarda u sub’ekt uchun kutilmagan holatda to‘satdan o‘z nihoyasiga etadi. Ongli jarayonlar esa maqsadga yaqinlashish va unga erishilgan lahzani taxminiy baholash ustidan nazoratni belgilab beradi.
SHuning uchun ong usti jarayonlari insonlar hayotida juda muhim o‘rin tutadi. Bunday jarayonlarga to‘laligicha ijodiy tafakkur jarayonlarini, og‘ir qayg‘u yoki yirik hayotiy voqealar kechinmalari, tuyg‘ular inqirozlari, shaxsiy inqirozlar va shunga o‘xshash jarayonlarni kiritish mumkin. Birinchilar qatorida ong usti jarayonlariga maxsus e’tibor qaratganlardan biri amerikalik ruhshunos U. Djems edi. U to‘plagan ma’lumotlar «Diniy tajribaning xilma-xilligi» kitobida bayon etilgan. Bu mavzuga oid keyingi ilmiy ishlar sifatida Z. Freyd, E. Lindemanning maqolalarini va F.E. Vasilyuk kitobini keltirish mumkin. Kuzatiladigan jarayonlarni U.Djems ongsiz jarayonlar deb atagan edi. «Ong usti jarayonlari» atamasini YU.B. Gippenreyter o‘z ishlarida keng qo‘llaydi. U jarayonlarning asosiy xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi: bu jarayonlar ong ustida sodir bo‘lishining ma’nosi ularning mazmuni va vaqt o‘lchamlari ong joylashtirishi mumkin bo‘lgan hajmdan yirik bo‘lishidan iborat; ular o‘zlarining alohida qismlari bilan ong orqali o‘tishida yaxlitligicha uning tashqarisida joylashadi. Biz ko‘rib chiqayotgan jarayonlar va ong nisbatini chizma tarzida tasavvur qiladigan bo‘lsak (4.1 rasm), markazga ongni joylashtirishimiz lozim, qolgan jarayonlar uning atrofidan o‘rin oladi. CHizmaning pastida ongli harakatlarning anglanmagan mexanizmlari joylashadi (I). O‘z mohiyatiga ko‘ra ular ongli aktlarning texnikaviy ijrochilaridir. Ularning ko‘pchiligi ong vazifalarining anglanmaydigan darajalariga o‘tkazilishi natijasida sodir bo‘ladi.
«Ong usti» jarayonlari (III) haqli ravishda psixik jarayonlar nisbatlar ketma-ketligining cho‘qqisini egallashi lozim. Ular davomli va shiddatli ong faoliyati shaklida rivojlantiriladi. Buning natijasi bo‘lib ongga yangi ijodiy g‘oya, yangi munosabat yoki tuyg‘u ko‘rinishida qaytib keladigan allaqanday yig‘indi oqibat hisoblanadi. Biz to‘xtalishimiz lozim bo‘lgan yana bir muammo mavjud. Bu muammo anglanmagan psixik jarayonlarni bilish tadbirlaridan iborat. Haqli ravishda anglanmagan jarayonlarni agar ular anglanmaydigan bo‘lsa, qanday o‘rganish mumkin degan savol tug‘ilishi tabiiy. Avvalambor, anglanmaydigan hodisalar ongimizda turli shakllar: idrok illyuziyalari, mayl xatoliklari, freydning noyob hodisalari, ong usti jarayonlarining yig‘indi natijasida namoyon bo‘lishini qayd etish lozim. Anglanmaydigan jarayonlar haqidagi ma’lumotlarga ko‘nikmalar shakllanishining o‘sishini tahlil qilishda, shuningdek, tadqiqotchining turli fiziologik indikatorlardan olgan axborotni o‘rganishda ega bo‘lish mumkin (A.R. Luriya). Bundan kelib chiqadiki, anglanmagan jarayonlarni o‘rganishda biz xuddi o‘sha boshlang‘ich ma’lumotlar: ong, hulq-atvor faktlari va fiziologik jarayonlarni qo‘llaymiz. Ular majmuasidan foydalanish ruhshunosga «ongsizlik» sohasiga tegishli bo‘lgan hodisalarni o‘rganish imkonini beradi. Shunday qilib, inson psixikasi juda murakkab bo‘lib, o‘zida faqatgina ongni emas, balki, sub’ekt tomonidan nazorat qilinmaydigan jarayonlarni ham birlashtiradi. Ongsizlik sohasi murakkab va tartibli zinapoya tuzilishiga ega. Yüklə 60,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|