Reja: Sho`radoshlar oilasiga umumiy tavsifi

Sho`radoshlar oilasi Reja

Sho`radoshlar oilasi

Reja:

Sho`radoshlar oilasiga umumiy tavsifi

Sho`radoshlar oilasining asosiy turkum va turlarining tuzilishi

Sho`radoshlar oilasi vakillarining tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati.

KIRISH.

Sho’radoshlar oilasiga deyarli hamma qit’alarning sahro va cho’llarida, qumlarda va sho’rtob yerlarda o’sadigan 100 dan ortiq turkumga mansub, 1500 turga oid daraxtlar, butalar, ko’p yillik, ikki yillik va bir yillik o’tlar kiradi. Bularning ko’pchiligi cho’llarda o’sadi.

Bu o’simliklar ko’pincha etdor sersuv bo’ladi. Barglari oddiy, yonbargsiz, ketma-ket yoki qarama-qarshi o’rnashgan. Bargi juda kichrayib ketgan yoki butunlay yo’qolib ketgan bo’lishi mumkin. Gullar mayda, yashil yoki rangsiz, to’g’ri yoki qiyshiq, ikki jinsli, bazan ayrim jinsli, boshoqsimon yoki shingil simon to’kilga o’rnashgan. Tugunchasi bir uyli va bir urug’ kurtakli. Mevasi asosan yong’oqcha.

Sho’radoshlarning keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir.

Sho `radoshlar oilasi — Chenopodiaceae; O`t o`simliklar, yarimbutalar, ba`zan buta va daraxtlardàn iborat. Barglari oddiy, yonbargsiz, navbatlashib yoki qararna-qarshi o`rnashgan, ba`zan reduksiyalangan — bargsiz yoki metamorfazalangan — tangacha yoki qipiqcha ko`rinishida. Turlari ancha scret, tuksiz yoki har xil tukli: cho`llarning sho`rlangan tuproqli muhitida qumlarda o`sishga mosiashgan. Gullari ko`rimsiz, anemofil, ba`zan entomofil, boshoq yoki qisqa bandii dixaziylarga joylashgan, ba`zan murakkab g`uj dixaziylar dumaloq to`pgullarni hosil qiladi. Oilaning turkumlarida gul tuzilishining bir necha variantlari kuzatiladi. Gulqo`rg`oni oddly, kosachasimon (4)—5 bo`lakli, tutash, yashil yoki pardasimon, changchilari 5 ta, erkin, ginetsey (mevachi) 2—5 mevachi bargdan hosil bo`lgan, tuguni ustki. Gulining umumiy formulasi: P(5)A(5)G(2-5).

Ammo gulqo`rg`on qismlari har xil turkumlarida ba`zan kamroq, bitta yoki umuman yo`q.

Mevasi yong` oqcha, murtagi egilgan, spiralsimon. Ko`sakchasimon yoki rezavor mevali turlari ham mavjud, Sho`radoshlar orasida muhim oziqovqat, yem-xashak (cho`l, yarim cho`1), dorivor va begona o`tlar bor. Oilaning 110 turkumiga mansub 1500 dan ko`proq turlari mavjud bo`lib, ular O`rtayer dengizbo`yi, G`arbiy, O`rta va Markaziy Osiyoda, Shimoliy Amerikaning preriyalari, Janubiy Amerikaning pampaslarida va Avstraliyaning sahrolarida keng tarqalgan. O`zbekistonda 43 turkumi va 180 turi yovvoyi holda o`sadi.

Sho`radoshlar kichik oilasining Lavlagi, ismaloq, olabuta, tcrcskcn, ebalak, karnforosma, kumarjik, qumtariq va izen kabi turkumlarining turlari yovvoyi holda rcsp0000000ublikamizda ancha keng tarqalgan.

Lavlagi(Beta) turkumi bir yillik va ko`p yillik o`tlar, ularning 10 turi bo`lib, Kavkaz, Kichik Osiyo va O`rtayer dengizbo`yi mamla katlarida tarqalgan, 5 turi Kavkazda o`sadi. O`rta Osiyo va shu jumladan O`zbekistonda yovvoyi holda o`smaydi. Madaniy holda oddiy laviagi (B. vulgaris)ning ko`piab navlari ekiladi (3.16-rasm). Uning ajdodi Atiantika okeani va 0` rtayer dcngizbo`yi qirg` oqlari hududlarida, G ` arbiy Ycvropada, Sharqiy Kavkazortida o`sadigan yovvoyi ko`p yillik laviagi (B. perennis) yoki dengizbo`yi iavlagi (B. maritima)si hisoblanadi. Laviagi ikki yillik ildizmevaii o`t, birinchi yili yimik tuxumsirnon barglar va ildizmeva, ikkinchi yil esa rombsimon mayda bargiam va to`pgullar hosil qiiadi. Qand iaviagining (B. vulgaris var. altissima) ildizmevasida 20 foizgacha qand bor. 0`zbekistonda XX asr boshlaridaii ekiia boshlangan. Xo`jalik ahamiyatiga ega bo`Igan muhim oziq-ovqa va texnika o`simiigi hisoblanadi. Oddiy laviagining qand laviagidan boshqa bir necha shaki va navlari bor.

Sho`ra(Chenopodium) turkumi bir yillik, ikki yillik, ba`zan ko`p yillik o`tiamdan tashkil topgan. Barglari bandli, butun yoki tishchali. Gullari ikki jinsli, to`pgullari shingil, boshoq va boshqacha to`pgullarda o`rnashgan. Gulqo`rg`oni 5(3—4) a`zoii, changchisi 5 ta, urug`chisi 2 meva bargchali. Mevasi yong`oqcha, pardasimon po`st biian o`ralgan. Murtagi taqasimon yoki halqasimon. Sho`ralarning 250 dan ko`proq turlari bor, shundan 0`zbekistonda 10 turi uchraydi. Bir necha turlari begona o`tlardir. Oqsho`ra (Ch. aibum);poyasi ershox, balandligi 10—100 sm cha, bir yillik o`simlik. Barglari ikkala tomonidan unsimon g`ubor bilan qoplangan. Juda keng tarqalgan begona o`t. Sassiq sho`ra (Cli. vulvaria) qo`lansa hidli, bo`yi 10—60 sm oraiig`idagi bir yillik o`t. Barglarining ikki tomoni ko`kimtir, keng, teskari tuxumsimon. Kosachabarglari yarmigacha qo`shilib o`sgan. Sug`oriladigan ekinlar orasida kcng tarqalgan, ba`zan ruderal begona o`t.

Xushbo`y sho`ra(Cli. botrys) poyasi sershox, yoqimli hidli, bo`yi 15—60 sm oraiig`idagi bir yillik o`t. Daryo, soylar o`zanlamida, adirning qumli, shag`al toshli yonbag`irlarida o`sadi. Serbarg sho`ra (Ch. foliosum) bir yillik o`t, bo`yi 15—80 sm, barglari ketma-ket joylashgan, nayzasimon o`tkir uchli. Mevalash davrida gulqo`rg`on shakli o`zgarib, etdor qizil rezavor mevaga aylanadi. Tog` yonbag`irlarida, soya-salqin joylarda, daraxtlar tagida, yo`l yoqalarida, soy o`zanlarida o`sadi.

Olabuta(Atririex)turkumi bir yillik (O`zbekistonda) o`t yoki yarimbutalardan iborat. Bir uyli, bir jinsli, changchisi 5 ta, urug`chili gullari gulqo`rg`onsiz, tugunchasi 2 tumshuqli. Olabutalarning 225 ta, O`zbekistonda esa 15 ta turi mavjud. Ular ko`proq sho`rxok, qumli cho`llarda o`sadi.

Tatar(A. tatarica) olabutasi bo`yi 10—100 sm cha keladigan bir yillik o`t. Barglari kumushrang g`uborli, gulbarglari uchburchak yoki rombsimon bo`lib, yarmigacha qo` shilgan. Ariq, kanallar bo`yida, yo`l yoqalarida sho`rxok yerlarda osadi. Bundan tashqari, har xil mevali olabuta (A. heterosperma), ikki shakili (dimorf) olabuta (A. dimorphostegia), yelpig`ich bargli olabuta (A. flabellum) ham rnamlakatimizda juda keng tarqalgan.

Teresken(Ceratoides) turkumi bir uyli, gullari bir jinsli, yarimbuta va butalardan iborat. Yosh novdalari va barglari yulduzsimon, tukli. Changchili gullari poya uchidagi boshoqsirnon to `pgullarda o` rnashgan, 4 a`zoli, urug`chili gullari ulardan pastroqda barglar qo`ltig`ida to`da bo`lib o`rnashgan. O`zbekistonda tereskenning 3 ta turi bo`lib, bulardan eversman tereskeni (E. eversmanniana) va nashtarbarg tereskeni (E. papposa) O`zbekistonda adir va tog`larning pastki yonbag`irlarida ancha keng tarqalgan.

7.4 rasm: Teresken o`simligi;

Izen (Kochia) turkumi bir yillik o`t va yarimbutalardan iborat. Respublikamizda 4 turi tarqalgan. Izen (K. prostrata) poyasi 10—75 sm, tez ko`chadigan kalta jingalak tukli, yarim tik poyali yarimbuta. Cho`! va adirlarda, qumli, sho`rxok tuproqlarda o`sadi. Izen qimmatli yem-xashak hisoblanadi. Bir yillik turlaridan makka supurgi (K. scoparia) supurgilar tayyorlash uchun ekiladi.

Qizil sho`ra(Salicornia europaea) poyasi asosidan shoxlangan, 5—50 sm, bo`g`imli, silliq, sershira, qizg`ish rangli bir yillik o`t. Sho`radoshlar orasida Qorabargo`t (Suaeda), Sho`rak (Salsola), Chug`on (Halothamnus), Buyuurg`un (Anabasis), saksovul (Haloxylon), Toshbuyurg`un (Nanophyton), Donasho`r (Gamanthus) kabi turkumlarining turlari rang-barangligi, tarqalishi va xo`jalik ahamiyatiga ko` ra diqqatga sazovordir.

Sho`raklar (Salsola) turkumiga bir ylilik o`t, yarimbuta va daraxtchalar kiradi. Barglari etli, nina yoki tangchasimon. Gullari boshoqsimon to`pgul, 2 jinsli, 5 a`zoli, mevasi qanotchali. O`zbekistonda sho`rxok, sho`rtob yerlarda o`suvchi 48 turi bor, Tuyaqorin sho`rak (S. australis) poyasi 1 metrgacha yctadigan ildiz bo`g`zidan sershox, shox-shabbasi sharsimon, ba`zan qizg` ish tikanli, quriganda ildiz bo`g`izidan tez uzilib, shamoida dumalaydigan bir yillik o`t. Cho`1, adirlarning qumli, by tuproqli yonbag`irlarida o`sadi, ba`zan lalmi ekinlarning xavfli begona o`ti. Sho`radoshlarning 6 turi: Bochansev yertezagi (Nanophyton botschantzevii), Ensiz sho`rak (Salsola angusta), Merkulovich baliqko `zi (Cl imocoptera merkuiwizi i), To`mtoqgulyonbargchaii baliqko `z (C. amblyostegia), Maligin baliqko`zi (C. malyginli) va b. O`zbekiston uchun endem turlar sanaladi.

Buyurg`un (Anabasis) turkumiga bir yillik, ko`p yillik o`t va yarimbutalar kiradi. Poyalari bo`g`inli, shoxchalari va barglari qarama-qarshi o`rnashgan, ba`zan butunlay bargsiz. Gullari 2 jinsli, 5 a`zoli. Mevasi rezavor. Ularning umuman 30 ta, O`zbckiston cho`llarida esa 10 ta turi tarqalgan. Keng tarqalgan turlaridan sho`r buyurg`un (A. salsa) bo`yi 5—50 Sm, sershox yarimbuta, mevasi qizil. Sho`rxok va toshli cho`1 va adirlarda o`sadi. Tuya, ot, qo`y va echkilar uchun oziq. Itsigek buyurg`un (A. aphylla), bo`yi 30—75 Sm, sershox, silindirsimon, yashil, sershira poyali, zaharli yarimbuta. Barglari tangachasimon. Mevasi gulqo`rg`on barglaridan qisqa. Tarkibidagi anabazin alkaloidi zararli hasharotlarga qarshi kurashda ishlatiladi. Sho`rxok yerlarda, taqirlarda, yer osti sho`r suvlari yaqin qumliklarda o`sadi.

Saksovul(Haloxylon) turkumiga daraxt va butalar kiradi. Barglari tangachasimon, qarama-qarshi o` rnashgan, ha `zan bargsiz, assimilatsiya vazifasini asosan bir yillik yosh novdalari bajaradi. Gullari mayda 2 jinsli. Novdalari yozning issiq kunlaridan sentabrning boshigacha o`sishdan to`xtaydi va yozgi tinim davrini o`taydi. Sentabr-oktabr oylarida o`sish va rivojlanishi davom etadi, mevasi pishib yetiladi. Saksovullarning umuman 5 turi mavjud, shundan O`zbekistonda 3 turi tarqalgan. Oq saksovul (H. persicum), bo`yi 4—5 metrcha keladigan buta yoki daraxt, po`stlog`i och kuirang. O`rta Osiyodagi qumliklarda keng tarqalgan. Qora saksovul (H. aphyilum), balandligi 6—7 metrga yetadigan bargsiz yoki qipiqsirnon bargli daraxt, po`stlog`i to`q kulrang-qoramtir. O`zagi jigarrang, qattiq, og`ir, suvda cho`kadi. Qora saksovul qumli sho`rxok cho`llarda o`sadi. U cho`lda o`rmon hosil qiluvchi eng yirik o`simlikdir. Yog`ochi a`lo sifatli yoqilg`i. lkkala turdan ham ixota daraxtzorlari tashkil etishda foydalaniladi. Zaysan saksovuli (H.ammodendron) 1—2 metrcha keladigan buta, asosan Ustyurtda tarqalgan.

7.5 rasm: Saksovul;

Sho`radoshlar oilasi vakillari orasida 1av1aini hisobga olmaganda madaniy turban deyarli yo`q. Sabzavot ekinianidan sabzavot ismaioq (Spinacia oleracea) va yovvoyi turi Turkiston ismalog`i (S. turcestanica)ning barglari bahorda yeyiladi. lsmaloqdan kamqonlik va buqoq kasalligida dorivor o` simlik sifatida foydalaniladi.

Sho`radoshlar oilasi, gultojixo`rozdoshlar bilan bilta umumiy ajdoddan kelib chiqqan, chunki boshqa o`xshashliklari bilan birga ularda tursimon naylari (floema) dagi o`ziga xos plastidalarida kristalloidlarining yo`qligi bilan ham bir xildir. Ko`pchilik sistematiklar sho`radoshlarni fitolakkadoshlardan kelib chiqqan deb hisoblaydilar.

Sho‘radoshlar oilasi vakillarining tabiatdagi ahamiyati haqida ma’lumot bering?

Bu oilaga deyarli hamma qit’alaming sahro va cho‘llarida, qumlarda va sho‘rtob yerlarda o‘sadigan 1500 turga oid daraxtlar, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar kiradi. Bu o‘simliklar ko‘pincha etdor-sersuv bo‘ladi. Barglari

oddiy, yonbargsiz, ketma-ket yoki qarama-qarshi o‘mashgan. Bargi juda kichrayib ketgan yoki butunlay yo‘qolib ketgan- lari ham bor. Gullari mayda, yashil yoki rangsiz,to‘g‘ri yoki qiyshiq, ikki jinsli, ba’zan ayrim jinsli, boshoqsimon yoki shingilsimon to‘pgulda o‘mashgan. Gulqo‘rg‘oni oddiy, kosachasimon, 5 ta yashil yoki rangsiz pardasimon barg- chalardan tashkil topgan yoki gulqo‘rg‘on butunlay yo‘qolib

ketgan. Changchilari 2-5 ta. Urug‘chisi 2-5 mevabargdan iborat. Mevasi asosan yong‘oqcha. Sho‘radoshlaming keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir (99-rasm). Oddiy lavlagi - lavlagi turkumi- ga mansub ikki yillik o‘simlik. U urug‘dan birinchi yili uzun bandli yirik barglar va oziq moddalarga boy, yo‘g‘onlashgan ildiz (ildizmeva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, sershox, uchi to‘pgullar bilan tugovchi novda vujudga keladi. U may oyida gullaydi. Gullari mayda. Gulqo‘rg‘oni

oddiy, gulkosachasimon, changchila- ri 5 ta. Urug‘chisi 3 ta mevabargning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Lavlagining mevasi yon- g‘oqcha, sentabrda pishadi.

Sho‘radoshlarga mansub ismaloq turkumining 0 ‘zbe- kistonda 2 turi o‘sadi. Ulardan bin rezavor ismaloq bo‘lib, u ziravor o‘simliklar qatorida ekiladi. Rezavor ismaloq bir

yillik o‘simlik, poya va barglari ovqatga ishlatiladi Ddrin- chisi Turkiston ismalog‘i. U bir yillik, ikki uyli begona o‘t. Qumli cho‘llarda saksovul turkumiga oid oq va qora sak-

sovul o‘sadi. Bulaming ikkalasi ham uncha yirik bo‘lmagan daraxtlardir. Barglari juda mayda. Saksovullar martning oxiri - aprelning boshlarida o‘sa boshlaydi va gullaydi. Sen- tabming ikkinchi yarmidan boshlab saksovullaming yon- g‘oqcha mevalari yetiladi. 5 ta gulqo‘rg‘on bargchalardan qanotchalar hosil bo‘ladi. Saksovul barglarining mayda, tangachasimon bo‘lishi va bir yillik novdalaidan bir qismining to‘kffishi uning issiq va quruq ho‘l sharoiti la yashashga moslashganligining belgisidir.

Saksovulning poyasi qimmatbaho yoqilg‘i, bir yillik novdalari va mevalari chorva mollari uchun ozuqa hisoblanadi. Bundan tashqari, saksovullar ko‘chma qumlami mustahkamlashda keng qo‘llaniladi. Sho‘radoshlarning aksariyat turlari gipsli va sho‘rli cho‘l o‘tloq- laridagi asosiy yem-xashak o‘sim- liklari qatoriga kiradi. Masalan, te- resken, izen, sho‘rak, donasho6r turkumlariga oid o‘simliklar tuyalar va qorako‘l qo‘ylari uchun to‘yimli ozuqadir. Cherkezning bargi va mevasidan olinadigan dori tibbiyot- da qon bos m li pasaytMsh uchun ishlatiladi. Itsigakdan olinadigan za- harli modda - anabazin qishloq xo‘jaligiga zarar keltiruvchi hasharotlarga qarshi kurashda qo‘llanadi

Bu oilaga deyarli hamma qit’alaming sahro va cho‘llarida, qumlarda va sho‘rtob yerlarda o‘sadigan 1500 turga oid daraxtlar, butalar, yarim butalar, ko‘p yillik, ikki yillik va bir yillik o‘tlar kiradi. Bu o‘simliklar ko‘pincha etdor-sersuv bo‘ladi. Barglari

oddiy, yonbargsiz, ketma-ket yoki qarama-qarshi o‘mashgan. Bargi juda kichrayib ketgan yoki butunlay yo‘qolib ketgan- lari ham bor. Gullari mayda, yashil yoki rangsiz,

to‘g‘ri yoki qiyshiq, ikki jinsli, ba’zan ayrim jinsli, boshoqsimon yoki shingilsimon to‘pgulda o‘mashgan. Gulqo‘rg‘oni oddiy, kosachasimon, 5 ta yashil yoki rangsiz pardasimon barg- chalardan tashkil topgan yoki gulqo‘rg‘on butunlay yo‘qolib

ketgan. Changchilari 2-5 ta. Urug‘chisi 2-5 mevabargdan iborat. Mevasi asosan yong‘oqcha. Sho‘radoshlaming keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir (99-rasm). Oddiy lavlagi - lavlagi turkumi- ga mansub ikki yillik o‘simlik. U urug‘dan birinchi yili uzun bandli yirik barglar va oziq moddalarga boy, yo‘g‘onlashgan ildiz (ildizmeva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, sershox, uchi to‘pgullar bilan tugovchi novda vujudga keladi. U may oyida gullaydi. Gullari mayda. Gulqo‘rg‘oni

oddiy, gulkosachasimon, changchila- ri 5 ta. Urug‘chisi 3 ta mevabargning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan. Lavlagining mevasi yon- g‘oqcha, sentabrda pishadi.

Sho‘radoshlarga mansub ismaloq turkumining 0 ‘zbe- kistonda 2 turi o‘sadi. Ulardan bin rezavor ismaloq bo‘lib, u ziravor o‘simliklar qatorida ekiladi. Rezavor ismaloq bir

yillik o‘simlik, poya va barglari ovqatga ishlatiladi Ddrin- chisi Turkiston ismalog‘i. U bir yillik, ikki uyli begona o‘t. Qumli cho‘llarda saksovul turkumiga oid oq va qora sak-

sovul o‘sadi. Bulaming ikkalasi ham uncha yirik bo‘lmagan daraxtlardir. Barglari juda mayda. Saksovullar martning oxiri - aprelning boshlarida o‘sa boshlaydi va gullaydi. Sen- tabming ikkinchi yarmidan boshlab saksovullaming yon- g‘oqcha mevalari yetiladi. 5 ta gulqo‘rg‘on bargchalardan qanotchalar hosil bo‘ladi. Saksovul barglarining mayda, tangachasimon bo‘lishi va bir yillik novdalaidan bir qismining to‘kffishi uning issiq va quruq ho‘l sharoiti la yashashga moslashganligining belgisidir.

Saksovulning poyasi qimmatbaho yoqilg‘i, bir yillik novdalari va mevalari chorva mollari uchun ozuqa hisoblanadi. Bundan tashqari, saksovullar ko‘chma qumlami mustahkamlashda keng qo‘llaniladi. Sho‘radoshlarning aksariyat turlari gipsli va sho‘rli cho‘l o‘tloq- laridagi asosiy yem-xashak o‘sim- liklari qatoriga kiradi. Masalan, te- resken, izen, sho‘rak, donasho6r turkumlariga oid o‘simliklar tuyalar va qorako‘l qo‘ylari uchun to‘yimli ozuqadir. Cherkezning bargi va mevasidan olinadigan dori tibbiyot- da qon bos m li pasaytMsh uchun ishlatiladi. Itsigakdan olinadigan za- harli modda - anabazin qishloq xo‘jaligiga zarar keltiruvchi hasharotlarga qarshi kurashda qo‘llanadi

Yer yuzidagi yashil o‘simliklar qancha ko‘p va xilma-xil bo‘lmasin, ular orasida juda katta umumiylik va o‘xshashlik bor. Bu umumiylik, birinchi navbatda, o‘simlik organlari- ning hujayralardan tuzilganligidir. ladi? 0 ‘simliklarda tuzilishi o‘xshash va muayyan bir xil vazifani bajaradigan hujayralar yig‘ilib, to‘qima hosil qiladi.

0 ‘simliklar esa organlardan tashkil topgan. Ildiz, poya, barg, gul va mevalar uning asosiy organlari hisoblanadi. 0 ‘simliklaming organlari bir-biri bilan mustahkam bog‘-

langan. Agar bir organ ishdan chiqsa, qolganlarining ham faoliyati buziladi.

0 ‘simlik tirik organizm, u oziqlanadi, nafas oladi, o‘sadi, gullab, meva beradi, ko‘payadi. Bir organda hosil bo‘lgan moddalar boshqa organlarga o‘tib, ulaming o‘sishi va ri- vojlanishi uchun sarflanadi. Masalan, bargda fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan oziq moddalardan o‘simliklaming boshqa barcha organlari foydalanadi. Yoki ildiz orqali tup- roqdan olinadigan suv va unda erigan mineral moddalar o‘simliklaming har bir hujayrasigacha yetib boradi. Organlardagi umumiylikni ifodalash uchun g‘o‘za miso- lida ayrim organlaming ishi bilan tanishib chiqamiz. G‘o‘za o‘qildiz tizimli o‘simlik. U ildiz tizimi orqali suv va unda erigan mineral tuzlami tinimsiz shimib oladi va poyaga uzatadi. Poya esa, o‘z navbatida, uni naychalari orqali barglarga o‘tkazadi. Barglarda (fotosintez jarayonida) o‘simlikning o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur organik moddalar hosil bo‘ladi. Organlar o‘rtasidagi bog‘liqlik kurtak, g‘uncha va mevalar misolida yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ulaming bir

holatdan ikkinchisiga o‘tishida ildiz bilan barg juda muhim rol o‘ynaydi. G‘o‘za shonalagandan keyin pastki qismidan yuqoriga qarab gullay boshlaydi. Oldin ochilgan gullar- da hosil bo‘lgan ko‘saklar boshqalariga qaraganda ertaroq yetiladi. Qolgan ko‘saklami ham o‘simlik, o‘z navbatida, oziq moddalar bilan ta’minlab turadi.

Shoʻradoshlar (Chenopodiaceae) — ikki urugʻpallali oʻsimliklar sinfining chinnigulnamolar qabilasiga mansub oila. Koʻproq bir yillik oʻt, baʼzan buta, chala buta yoki daraxtlardan iborat. Poyasi sersuv. Barglari ketmaket joylashgan. Gullari koʻrimsiz, toʻgʻri, ikki yoki bir jinsli, mayda toʻpgullarga yigʻilgan. Baʼzi shahrida mevani oʻrab turgan gulqoʻrgʻon oʻzaro tutashib toʻpmevalar hosil qiladi. Sh. urugʻ murtagi taqasimon yoki spiralsimon. 2 katta (Chenopodieae va 8a18o1o1s1eaye) oilaga boʻlinadi. Koʻpincha shoʻrxok yerlarda, choʻl va chala choʻllarda, dashtlar va dengiz qirgʻoqlarida tarqalgan. Koʻpchilik Sh. — begona oʻt. Oʻrta dengiz sohillarida, Osiyo va Afrika choʻllarida shahrining 105 turkumga mansub 1600 turi uchraydi. Oʻzbekistonda 45 turkumga oid 180 ga yaqin turi oʻsadi. Shulardan saksovul, shoʻra, shoʻrak va boshqalar turlari chorvachilikda katta ahamiyatga ega

Oddiy lavlagi-lavlagi turkumiga mansub ikki yillik o’simlik. U urug’dan chiqgan birinchi yili uzun bandli yirik barglardan tashkil topgan va oziq moddalarga boy, yug’onlashgan ildiz (ildiz meva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, biroz uzun, sershoh, uchi to’pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. U moy oyida gullaydi, gullari mayda, shohlari uchidagi barg qo’ltig’ida joylashgan topgullarda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni oddiy, besh bargchali, changchilari beshta, gulqo’rg’on bargchalari qarshisida joylashgan. Urug’chisi uchta mevabargning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Tugunchasi bir uyli. Lavlagining mevasi sentabrda pishadi. Uning mevasi gulqo’rg’on bargchalari bilan qo’shilib o’sgan yong’oqchadir.

Sho’radoshlarga mansub ismaloq turkumining O’zbekistonda ikki turi o’sadi. Ulardan biri rezavor ismoloq bo’lib u zirovor o’simliklar qatorida ekiladi, poya va barglari ovqatga ishlatiladi. Ikkinchisi Turkiston ismalog’i.

Bu oilaga mansub 8 ta tur Respublika Qizil kitobiga kiritilgan.

Sho’radoshlar oilasi haqida umumiy ma’lumot.

Bu oilaga deyarli hamma qit’alarning sahro va cho’llarida, qumlarda va sho’rtob yerlarda o’sadigan 100 dan ortiq turkumga mansub, 1500 turga oid daraxtlar, butalar, ko’p yillik, ikki yillik va bir yillik o’tlar kiradi. Bularning ko’pchiligi cho’llarda o’sadi.

yo’qolib ketganlari ham bor. Gullari mayda, yashil yoki rangsiz, to’g’ri yoki qiyshiq, ikki jinsli, ba’zan ayrim jinsli, boshoqsimon yoki shingilsimon to’pgulda o’rnashgan. Gulqo’rg’oni oddiy, kosachasimon, 5 ta yashil yoki rangsiz pardasimon bargchalardan tashkil topgan yoki gulqo’rg’on butunlay yo’qolib ketgan. Changchilari 2 – 5 ta. Urug’chisi 2 – 5 mevabargdan iborat. Mevasi asosan yong’oqcha.

Sho’radoshlarning keng tarqalgan vakillaridan biri oddiy lavlagidir. Oddiy lavlagi lavlagi turkumiga mansub ikki yillik o’simlik. U urug’dan chiqqan birinchi yili uzun bandli yirik barglar va oziq moddalarga boy, yo’g’onlashgan ildiz (ildizmeva) hosil qiladi. Ikkinchi yili unda mayda bargli, sershox, uchi to’pgullar bilan tugovchi poya vujudga keladi. U may oyida gullaydi. Gullari mayda. Gulqo’rg’oni oddiy, gulkosachasimon, changchilari 5 ta. Urug’chisi 3 ta meva bargning qo’shilishidan hosil bo’lgan. Lavlagining mevasi – sentabrda pishadi. Mevasi yong’oqcha.

Sho’radoshlarga mansub ismaloqturkumining O’zbekistonda 2 turi o’sadi. Ulardan biri rezavor ismaloq bo’lib, u ziravor o’simliklar qatorida ekiladi; poya va barglari ovqatga ishlatiladi. Ikkinchisi Turkiston ismalog’i. U bir yillik, ikki uyli begona o’t.

Qumli cho’llarda