RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

Sûretü’l-arz
7
 isimli eseri Orta Çağ Azerbaycan coğrafyası ve şehirleri ile alaka-
dar zengin malumatların yer aldığı bir eserdir. İbn Havkal, IV/X. asırda Azer-
baycan coğrafyasına seyahat ederek buradaki durumu bizzat müşahede etmiş 
sonra onları kaleme almış bir coğrafyacıdır. Biz eserin daha çok Müslümanla-
rın Azerbaycan’ı fethetmesinden sonraki sosyal ve iktisadî hayatıyla ilgili ver-
diği rivayetlerinden yararlandık.  
Revvâdîler’le ilgili bilgiler veren bir diğer İslâm coğrafyacısı da Muham-
med b. İshak el-Hemedani İbnü’l-Fakih’tir (ö. IX-X. Yy). Onun Kitâbü’l-büldân
8
 
isimli eseri konumuz açısından büyük önem arz etmektedir. IV/X. asrın baş-
larında kaleme alınan eserde Azerbaycan şehirleri ve onların sosyal, iktisadî 
ve coğrafi durumları ile ilgili zengin bilgiler mevcuttur. Müellifin eserini ka-
leme alırken kendinden önceki İslâm coğrafyacılarının eserlerinden faydalan-
ması ve bazı bilgileri ise tekrar etmesine rağmen, Azerbaycan ve onun şehir-
leri hakkında değerli ve yeni malumatlar da verdiği görülmüştür. İbnü’l-Fa-
kih’in bu eseri Azerbaycan’dan başka Anadolu, Mısır, İran, Irak, Mâverâün-
nehir, Türkistan ve İrmîniyye ile ilgili malumatlar da içermektedir.  
Bir diğer coğrafya kitabı olan Ubeydullah b. Abdullah İbn Hurdâzbih’in 
(ö. 300/912-913), el-Mesâlik ve’l-memâlik
9
 isimli eserinde Revvâdîler hakkında 
kısa bilgiler mevcuttur. İbn Hurdâzbih’in dedesi, Abbâsî halifesi Me’mûn za-
manında  (hlf.  198-218/813-833)
 
Taberistan  valisi  olmuştur.  Kendisinin  de 
Abbâsî Devleti’nde posta amiri  olarak görev yaptığı rivayet edilir. Müellif, 
 
7
 Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Havkal el-Bağdadî İbn Havkal, Sûretü’l-arz, 2. Baskı (Leiden: E. J. 
Brill, 1938). 
8
 Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedani İbnü’l-Fakih, Kitâbü’l-büldân, thk. Yusuf 
Hadi (Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1996/1416). 
9
 Ubeydullah b. Abdullah İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve’l-memâlik, ed. M. J. de Goeje (Leiden: E. J. 
Brill, 1889). 

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 15 ~ 
coğrafyaya ait bu eserinde Azerbaycan’ın şehirleri, şehirlerarasındaki yollar 
ve köyleri hakkında birçok zengin bilgilere yer vermiştir. Ayrıca eserde Tebriz 
ve etrafında Revvâdîler’in hâkimiyetleri hakkında da bilgi verilmektedir.  
İstifade ettiğimiz eserler arasında Hazar denizi ve havzası hakkında bil-
gilerin yer aldığı Muhammed el-İstahrî’nin (ö. 340/951?) Kîtâbü’l-Mesâlik ve’l-
memâlik
10
 isimli eseri de vardır. İstahrî, Azerbaycan’ın sınırlarını, şehirlerini, 
kervan yollarını, büyük ticaret yollarını ve bunlar arasındaki mesafeleri tasvir 
ederek faydalı bilgiler ortaya koymuştur. Çalışmamızın son bölümünde Azer-
baycan’ın  sosyal-iktisadî  hayatıyla  bilgiler  verirken  Kîtâbü’l-Mesâlik  ve’l-
memâlik eserinden çokça faydalandık. 
Bu çalışmayı hazırlarken İslâm coğrafyacısı ve seyyah Yâkut b. Abdillâh 
Yâkut el-Hamevî’nin (ö. 626/1229) Mu‘cemü’l-büldân
11
 isimli eserine de müra-
caat ettik. Tebriz ve civarına yerleşen ilk Revvâdîler hakkında ondan aldığı-
mız bilgiler Ya‘kûbî ve Belâzürî’yi teyit etme bakımından faydalı olmuştur. 
Biz yine ondan Tebriz ve civarının Revvâdîler’den önce gelişmemiş küçük bir 
köy olduğunu, Revvâdîler’in gelişinden sonra ise gelişip büyük bir şehir ha-
line geldiği bilgisini elde ettik. Mu‘cemü’l-büldân eseri bunun yanı sıra Müslü-
manlar zamanında Azerbaycan şehirleri hakkında bilgi alacağımız kaynakla-
rın önemlilerindendir.  
Tarih ve coğrafya kitaplarının yanı sıra bibliyografik eser hüviyetindeki 
İbnü’n-Nedîm’in (ö. 382/995) el-Fihrist’i
12
 bize az da olsa malumat sunan bir 
kaynak  olmuştur.  Hayatı  ile  ilgili  çok  az  bilgiye  sahip  olduğumuz  İbnü-
Nedîm’in  Bağdat’ta  yaşamış  olduğu  tahmin  edilir.  O,  söz  konusu  eserinde 
Mezdekîler’le ilgili bilgi verirken Revvâdîler’e de temas etmiştir.  
 
10
 Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed el-Farisi el-Kerhî İstahrî, Mesâlikü’l-memâlik, edit. M. J. de 
Goeje (Leiden: E. J. Brill, 1967). 
11
 Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkut b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yâkut Hamevî, Mu‘cemü’l-