RevvâDÎler (iv-v/x-xi. YÜZyil)

C. Sâsânîler 
M.S. 226’da İran’da Fars asıllı Sâsânîler sülalesi hâkimiyet kurdular. On-
lar, kendilerini “Şâhenşâh” diye adlandırırlardı. Eyalet yöneticileri ise “Mer-
zubân” diye adlandırılırdı. Roma İmparatorluğunun zayıflaması ile Sâsânîler 
bölgede güçlerini arttırarak büyük topraklar ele geçirdiler.
97
 Sâsânîler daha 
sonra  Zerdüşt  dinini  benimsediler  ve  imparatorluk  içinde  yaymaya  çalıştı-
lar.
98
  
 
95
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 60-61. 
96
 Eliyarlı, Azerbaycan Tarihi, 116-117. 
97
 Eliyarlı, Azerbaycan Tarihi, 117. 
98
 Zerdüşt’ün yaşadığı tarihler kesin olarak bilinmemekle beraber onun M. Ö. XVI. ve XVII. yüz-
yılları  arasındaki  bir  sürede  yaşadığı  belirtilmekte,  yaşadığı  yer  hakkında  ise  Doğu  İran’ın 
farklı  bölgeleri  gösterilmektedir.  Zerdüştlük,  kurucusu  Zerdüşt’ün  adı  ile  anılmaktadır. 
Kur’an-ı Kerim’de ise Mecûs olarak geçer. Zerdüştlükteki tanrıya Ahura-Mazda denir. (Ali Er-
baş, “Zerdüştilik’te Din Anlayışı”, Dinler Tarihi Araştırmaları, 2 (20-21 Kasım, 1998): 269-270) 
Rivayete göre İran, Turanlılar tarafından istila edilince halk sefil duruma düştü. Açlık ve sefalet 

---

− Asif Adilov − 
 
 
~ 35 ~ 
Güneyde Sâsânî Devleti meydana geldiği zaman kuzeyde Albaniya Dev-
leti mevcudiyetini kaybetmedi. Genel olarak onlar Sâsânîler’e tabi olsalar da 
zaman zaman bağımsız siyaset yürüttüler.
99
 Bölgede Sâsânîler ve Roma İm-
paratorluğu daha fazla toprak elde etmek için savaşıyorlardı. Albanlar, Roma 
ile  savaşlarda  Sâsânîler’in  yanında  yer  alıyorlardı.  Sâsânîler  için  Azerbay-
can’ın kuzeyi büyük önem arz ediyordu. Onlar kuzey kabilelerinin baskınla-
rından korunmak için Derbend geçidini tutmaya çalışıyorlardı. Sâsânîler IV. 
asırda Derbend’e büyük ve sağlam bir kale inşa ettiler. Ayrıca onlar, güçlerini 
bölgeye yaymak için İran dilli toplulukları da buraya yerleştirdiler.
100
 
III. asırdan sonra Atropatena Devleti, Sâsânîler Devleti’nin terkibine ka-
tıldı. Bölgenin en önemli merkezlerinden birisi Sâsânîler’in büyük mabetleri-
nin bulunduğu yer olan Azerabad’dı (Tebriz). Sâsânîler’in hem askerî üssü 
hem  de  Şâhenşâh  sarayı  burada  bulunuyordu.  Bölgede  Tebriz  şehrinden 
başka önemli şehirler de mevcuttu. Merâga, Cabravan ve Nerîz şehirleri de 
zamanın önemli şehirleri arasında sayılmaktadır.
101
 Arap kaynaklarında Ur-
miye şehrinden de bahsedilmektedir. Kaynaklarda burası “Zerdüştün şehri” 
şeklinde geçmektedir.
102
  
İslâm  coğrafyacısı  İbnü’l-Fakîh  (Hemedânî)  Kitâbü’l-büldân  isimli  ese-
rinde Berkerî, Selmâs, Mugân, Hoy, Varsân, Beylakân, Merâga, Nerîz, Tebriz, 
 
insanları yoldan çıkardı ve toplumda değerler kayboldu. Zerdüşt insanları bu durumdan çı-
karmak için Sabalan dağına çıkarak bilgiyi bulana kadar orada kalacağını söyledi. O, burada 
uzun zaman kaldıktan sonra tanrı Ormuzd’un yanına çağrıldı ve onun yanında ona mukaddes 
kitap  Avesta  verildi.  Avesta,  Zerdüştlüğün  mukaddes  kitabı  sayılıyordu.  Kitap  Zerdüşt  ile 
tanrı Ormuzd arasında geçen diyaloglardan ibaretti. Zerdüşt daha sonra Avesta’nın öğretilerini 
insanlara tebliğ etmeye başladı. Zerdüşt’ün kızı, İran kralının veziri ile evlenince onun öğreti-
leri de devletin dini haline geldi. Detaylı bilgi için bk. Haluk Hacaloğlu, Zerdüşt (İstanbul: Ruh 
ve Madde Yayınları, 1995), 15, 17, 24, 27, 33. 
99
 Eliyarlı, Azerbaycan Tarihi, 117-118. 
100
 Eliyarlı, Azerbaycan Tarihi, 118-119. 
101
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 20. 
102
 Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshak el-Hemedani İbnü’l-Fakih, Kitâbü’l-büldân, thk. Yusuf 
Hadi  (Beyrut:  Âlemü’l-Kütüb,  1996/1416), 582;  Azerbaycan  Bilimler  Akademisi  Tarih Ensti-
tüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 20. 

---

− Revvâdîler − 
 
 
~ 36 ~ 
Berde,  Hunec,  Meyânic,  Merend,  Gülsere,  Urmiye,  Cîlân,  Tarm,  Berzend, 
Gence, Cebrevân ve Bezz şehirlerinin ismini saymakta ve bu şehirlerin hepsi-
nin Azerbaycan şehirleri olduğunu söylemektedir.
103
 
Sâsânîler devrinde Azerbaycan bölgesine Oğuz kabilelerinin göçleri de 
görülür. Bizans, Sâsânî ve Albaniya, Oğuz Türklerini, savaşta onlara destek 
vermeleri amacı ile kendi saflarına çekmeye çalışıyorlardı. V. asrın sonlarına 
gelindiğinde bölgeye Hun kavimleri akın etmeye başladılar.
104
  
Hunlar M.Ö. 1000 yılları başlarında Orta Asya’da en eski Türk devleti ola-
rak ortaya çıktı. Onlar, Moğol çöllerinden Altay dağlarına kadar uzanan geniş 
topraklarında yaşıyorlardı. Hunlar güçlendikçe Çin’e hücumlar gerçekleştiri-
yor,  topraklarını  genişletmeye  çalışıyorlardı.  Onlar  M.Ö.  III.  yüzyılda  Orta 
Asya’da en büyük güç haline geldiler.
105
 Daha sonra Hazar Denizi’nin kuze-
yinden bölgeye doğru Hunlar’ın yeni akınları başladı. Hunlar VII. asra kadar 
Albaniya’yı hâkimiyetleri altında tuttular.
106
  
V. yüzyılda Hazarlar, Çinliler’in yaşadıkları topraklardan batıya doğru 
gelmeye başladılar ve Ural nehrini geçerek Ukrayna’ya kadar geldiler. Hazar 
kelimesi “geçen adam” manasında kullanılıyordu. Hazarlar Kafkasya toprak-
larına yerleştiler. VII. yüzyılda Hazarlar güneyde Karadeniz, Hazar denizi ve 
Kafkasya’nın büyük bölümü, doğuda Azak denizi ve Kazak bozkırlarına sa-
hiptiler.
107
  552’de  (1157)  Albaniya  Devleti,  kuzey  sınırları  boyunca  Hazar 
Hanlığının istilası ile karşı karşıya kaldı. Albaniya Devleti başkenti Çola şeh-
rinden alarak Berde şehrine taşıdı. Hazarların akınları VII. asra kadar davam 
etti.
108
 
 
103
 İbnü’l-Fakih, Kitâbü’l-büldân, 582. 
104
 Azerbaycan Bilimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Azerbaycan Tarihi, 2: 25-26. 
105
 Faris Çerçi, “Hunlar’da Sosyal, Siyâsî Hayat ve Devlet-Halk İlişkileri”, Erzincan Eğitim Fakültesi