Rêzimana kurdî kurmancî

Mînak:

Ew hat+i+bû.

Min xwar+i+bû. Wî ew avêt+i+ye.

Em ket+!+bûn. Wî kuşt+!+bû. Te ew şûşt+!+ye

e) Di qertafa kesê yekem "-(i)m" Û qertafa kesên pirrjirnar "-(i)n"ê de "i" dengdêra alîkar e. Tîpa dawî ya rayeka lêkerê dengdar be derdikeve holê.

Mînak:

Ez di+ç+im.

Ew di+ç+p.

Ez di+xw+1m. Ez ê bi+bêj+im. Em di+xw+in. Hûn ê bi+bêj+p.

2) Kut1bûna Dengdêran

a) Ku berî 'y'yê "î" bê ev tîp kurt dibe û dibe "i". Ji ber ku 'y" tîpeke nîvdengdêr e, "î"yê di xwe de dihewîne, "î" kurt dibe.

Mînak:

Eni+ya wê ~ Eniya wê Jî+(i)ya+n ~ Jiyan Şêru"+yên nû ~ Şêniyên nû

Hêvî+yên me ~ Hêviyên me Rêwî+yê jar ~ Rêwiyê jar Xaru"+yê m e ~ Xaniyê me

Nîşe: Ku "î" û 'y" ne bi hev ve bin, "î" kurt nabe.

Mînak:

Ev derî yê me ye.

Ew kî ye?

25

Hişyarî: Mirov dikare "i"ya berî 'y'yê kurt neke. Jixwe dema ku tê xwendin bivênevê kurt dibe. Bi taybetî dema ku mirov alfabeyê rêyî zarokan anjî kesên nexwenda dide ev yek dibe pirsgirêk.

b) Beriya 'y'yê "ê" bê ev dengdêr kurt dibe û dibe "i ". Jiber ku 'y" tîpeke ru"vdengdêr e û "ê 'yê di xwe de dihewîne Hê" kurt dibe.

Mînak:

Dê ~Diya min

Pê ~ Piyê wê

Rê ~ Riya me

Nîşe: Hinek weşanxane vî awayî bi kar nayênin. Celadet Alî Bedir-Xan jî destnîşan kiriye û gotiye ev guherîn dibe sedema hinek tevliheviyan. Ji ber ku "i" jî beriya 'y'yê kurt dibe cl dibe "i ", Hê" neyê guhertin û rayeka peyvê bê parastin dê çêtir be.

Mînak:

Svsê Pvpê Rvrê

Di hinek peyvan de "ê" naguhere.

Mînak:

Çêyî, mêyî ...

c) Dema ku beriya w yê "u" û "û" bên ev tîp diguherin II dibin "i ". 'u Û "û" jI ber ku ji ariyê jêderka dengî ve nêzî "w '~vê ne kurt dibin.

Mînak:

Tû~Tiwa reş Sû ~ Siwê min

Du~Diwemîn Xwesû~Xwesiwa min

Nîşe: Di şûna tîpa "w'yê de tîpa alîkar 'y" bê bikararun ev dengdêr naguherin û bi vî awayî rayeka peyvê jî tê parastin. GeIlek weşanxane û kes vî awayî bi kar tînin.

Mînak:

Tûya reş

Kesê duyem

Hişyarî: Dema ku dengdêr biguherin, rayekên peyvan xera dibin. Ev awa di bikaranina lêkera "bûn "ê de berbiçav e. Ji bo ku rayeka lêkerê xera nebe li şûna "w'yê dengdara alîkar 'y" bê bikararun dê çêtir be.

Mînak:

Ew biwa, wî wisa nedikir.

Ew bûya, wî wisa nedikir. 26

d) Hin navdêr dema ku wek lêker tên bikaranîn, tîpa wan ya dirêj Ha" kurt dibe û dibe "i H.

Mînak:

Fitar ---+ F itirîn

- -

Şewat---+Şewjtîn

Xerat---+ Xeritîn

- -

Lebat---+Lebitîn

- -

Serrad---+ Serridîn

- -

Xe ba t ---+ Xe bitîn

- -

Tebat---+ Tebitîn

- -

Weled---+ Welidîn

B. Taybetiyên Dengdaran

Li gorî jêderkê tabloya dengdaran bi vî awayî ye:

Li gorî asta derketinê û domdariyê tabloya dengdaran bi vî awayî ye:

D.

j, l, m, n, r, V, W, Z

b, c, d,

1) Rengedeng

Tîpên "p, ç, t, k 'yê tîpên hjşk in; lê di hinek peyvan de asta hjşkbûna wan dadikeve û nermtir tên xwendin. Ji bo vê yekê tîpên nû nehatine diyarkirin, nermbûn an jî hjşkbûna wan bi dengdêrên nava peyvê re têkildar e.

Mînak:

Hişk

Pak, paqij, pîs, pol. ..

Çar, çawa, çima, çors ... Tav, tax, torr, tûk ... Kambax, kawik, kon, kûsî ...

Nerm

Pehtin, penêr, perr, pez .

Çem, çeng, çente, çete .

Teng, tenûr, tîp, terr, terş .

Ken, kem, kevir, kund, kêlî .

27

2) Dubarekirina Dengdaran

Tîpên "1, n, r, s, z 'yê di hinek peyvan de bi rêya dubarekirinê tên kir-pandin. Di nivîsê de eger ev tîp neyên dubarekirin, ji ber hevdengiya hinek peyvan tevlil1evî çêdibe. Wekîdin dubarekirina tîpan carinan di bikaranîna "-tir "a qertaf de jî derdikeve holê, di peyvên biyanl de jî hinek tîp dubare dibin. Herwiha di hinek peyvên hevdudanî de jî du tîp tên bal hev. Dubarekirina tîpan û awayên wan ev in:

a) Di hinek peyvan de tîp xwe dubare dikin. Hinek ji wan ji ber ku hevdengên wan hene, di warê wateyê de rê li ber tevliheviyê vedikin. Hinek jê jî tevlihev nabin; lê ji ber fonetîka zimên divê di wan peyvan de ev tîp bên dubarekirin. Hinek peyvên ku tîp di wan de dubare dibin ev in:

Mînak:

Berr, berr~ berrCl, birra, birrek, birrîn, cirr, çillek, çirr, çirrandin, çirrîn, çirrav, dirrandin, dirrî, fenn, fennek, fissek, gellac, gellek, genn~ gennî, girr, gorr, gunn, gurr, gurrî, hêlL hemma, herrî, hillî, kerr, kerrik, kerrita nd in, kirrîn, kul1î, kurr, merr, pen' li bask, perritîn, pirr, pirrik, porr, qerraş, qerr1sîn, qirr, qîrrîn, qorr, qul~ qurre, selTad, serridîn, siR sirr, şerr, şimma, tennî, têrr, terrî, terr cl hişk, terrik, tilT, tilTek, torr, um, virr, virrek, virrik, zêrr, zi1T, zClrrû1 ...

Hinek peyvên ku ji ber hevdengiyê tevlihev dibin û mînakên wan ev in:

Mînak:

Xwe li keritiyê daniye. (ajal) Ew camêr ker e. (ajal)

Min pir dît. (bihurk)

Bira jî hatiye. (xizm)

Ew birîna kê ye. (birîna laşî) Gurî ew xwar. (ajal)

Beriya wan (dem)

Birek pêwîst e. (beş)

Hema bila were (hkr.çwn.) Ew çilek e. (hejmar)

Girê min (c iyê bilind)

Li gora te (daçek)

Xwe li ke1Titiyê daniye. (nexweşî) Ew camêr kerr e. (deng)

Min pirr dît. (gellek)

B irra jî ha tiye. (hkr.)

Ew birrîna kê ye. (birrîna darê) GlUTî ew xwar. (mirov) Berriya wan (deşt)

Birrek pêwîst e. (navgîn)

Hemma rih tê de ma bû? (hkr. mêjerê) Ew çillek e. (nefsker)

Girrê min (bîz)

Li gorra te (mezel)

28

NÎş e: Hinek peyv hene ku ji ber nedubarekirinê tevlihevî di wan de çênabe, lê ji ber ku bi awayê fonetîk tîp tên dubarekirin, divê di wanjî ev rêzik bê parastin.

Mînak:

Perritîn, porr, şerr, varrik ...

Hiş yarî: Dubarekirina dengê "r "yê gellekî zêde ye, bi taybetî di lêkera "gerîn "ê de û li serê peyvan me ew dubare nekir.

Mînak:

Veger, tevger, Bager, rê, roj ...

b) Hinek peyvên ku tîpa wan a dawî bi tîpên ((1" û "d''yê diqede dema ku qertafa "-tir "ê digirin du dengdar tên bal hev.

Mînak:

Kurttir, rasttir, xurttir ...

c) Di hinek peyvên hevdudanî de jî du tîp tên bal hev.

Mînak:

Desttengî, ça vvekir~ cottilî, terkkirin, yekkîte, serokkomar. ..

d) Di hinek peyvên biyanî de jî tîpên "b, d, 1, 11, m''yê tên dubarekirin.

Mînak:

Cellad, cidd~ cinnet, cubbe, decca~ hessas, hece, hecc~ hedd, hinne,

herrimîn, himmet, madde, millet, qellaş, qubbe, Rebb, şedde, şiddet, Welleh, xeddar ...

3) Dengdarên Alîkar

Dema ku peyvek bi dengdêrekê bi dawî bibe û qertafa ku bi dengdêrekê dest pê dike bigire, ji dengdarên alîkar 'y, h, w''yê yek dikeve navbera wan û vegotinê hêsantir dike. Qertaf cuda jî bê nivîsîn tîpên alîkar tên bikaranîn.

Mînak:

Hêvî+a we ~ Hêviya we Ew rêwî ye.

Şaredariya nû ya Êlihê

Pênûsa Rojayê ya mezin Rê+a me ~ Rêya me Tu mamoste yî.

29

Ava+î ~ Avahî Perwerde+hPerwerdehî Tehde+î ~Tehdehî Ba+î~ Bawî

Firanse+î ~ Firansewî Sû+ê min ~ Siwê min

Ewle+î~Ewlehî

Şa+î ~ Şahî

Va1a+î ~Valahî Du+emîn ~ Diwemîn Rê+î~ Rêwî

Xwesû+a wî ~ Xwesiwa wî

Nîşe: Carinan du dengdêr tên bal hev û tu dengdara alikar nakeve navbera wan.

Mînak:

Tu neaxive.

Ew erebeyê diillo. D!:@.jo îro birçî ye.

3. RA CIVÎN

Ew yekî dilbiêş e. Ev tiştekî bêasas e. Min dianî.

Ziman her ku diçe barê xwe sivik dilce û pratîze dibe. Ji bo herikbarî û kurtbûnê, hinek kiteyên peyvan ciyên xwe didin dengdêrên dirêj, ji vê yekê re racivÛ1 tê gotin.

Mînak:

Dehnû~Danû

- -

K~~K~f

Dihin~Dîn' Tirih~Tirî

- -

Gwîn~Gf!n

Bjhurîn~Borîn Bihust~Bost

Fahm~Fêm Mehvan~Mêvan

- -

Gilih~Gilî

- -

Kehnî~K~nî Sibeh~Sib~ Strih~Strj Rihtin~Rîtin

- -

Pêçih~Pêçj Kwîr~KQr Duht~Dot

- -

Kwîz~Kûz

- -

Guhtin~GQtin

Swind~Sond

- -

Rihnî~Ronî

4. VEGUHASTINA DENGDARAN

Di veguhastinê de, dengdarên nava peyvê cî diguherin. Awayên peyvan ên rast li gorî hinek herêman guherîne. Bêtir tîpa "r 'yê bi tîpên din re cî diguhere.

Mînak:

Berf ~ Befr Cîran ~ Cînar Desgirth Dergistî Mirtib ~ Mirtib

Binêre ~ Birêne Derwêş ~ Dewrêş Hervîşim~ Hevrîşim Sedem ~ Semed

I Dengdêrên kurt gellek caran li dû dengdêrên dirêj nayên bikaranîn. 30

Şerpeze--r Şepirze

Şarwal --r Şalwar

5. KIRPANDIN

Di peyvê de kiteyek ji kîteyên din û di hevokê de jî peyvek ji peyvên din xurttir tê bilêvkirin, bi vî awayî ew hêman tên kirpandin.

A. Kirpandina Kîte yê

Kirpandin, di nava peyvê de bi pirranî, li ser kîteya dawî ye. Kîteya dawî derbê digire ser xwe.

Mînak:

Gorristan Hevok HW1ermend Masî

Şû~

Berjfu Lêkolîn PirtCtk Qemyon Şekal

Nîş e: Di hinek peyvan de li gorî bilêvkirinê kiteyên din tên kirpandin. Di navên bajaran de kîte ya ewil tê kirpandin, di peyvên perçînkirî de kirpandin diçe ser kîteya navîn, herwiha qertafa dema nilia û raweya fermanê kirpandinê digirin ser xwe.

Mînak:

f)ih, s iQ.îs or, dikim, dibe, bide, bixwe, ...

Hiş yarî: Di peyvên yekkiteyî de kirpandin çênabe.

Mînak:

Av, ker, nok ...

B. Kirpandina Peyvê

Kirpandin, di nava hevokê de li gorî pêve berê tê diyarkirin. Li gorî cureyê pêveberê dibe du beş:

1) Hevokên Lêken

Eger pêveber lêker be kirpandin li ser peyva berî pêveberê ye.

Mînak:

Ew pirtûkê li malê dixwîne.

Ew li malê pirtûkê dixwîne. 31

Li malê pirtûkê ew dixwîne.

Bedran bi me re tê.

Nîşe: Eger lêkereke berpêbûnî hebe pêveber di nava hevokê de cî digire; lê dîsa kirpandin li ser peyva berî pêvebere ye.

Mînak:

Ew do ji gundî hat malê.

Ew ji gundî do hat malê.

2) Hevokên Navdêri

Eger pêve ber bi alîkariya lêkerekê ji navdêrekê pêk bê kirpandin li ser pêveberê ye.

Mînak:

Kesê ku nan dixwe ewe. Ez li gundî mamoste me.

Tiştê ku ez lê digerim pirtûk e. Ew kurdî xwar e.

6. KÎTEKIRIN

Dema ku peyvek tê bilêvkirin hêmana herî biçûk a ku di carekê de ji devê mirovî derdikeve kite ye. Di kîtekirinê de hîma sereke, bilêvkirina peyvê ya li gorî hilmê ye.

Di kitekirinê de rayek an jî gewdeya peyvê nayê parastin. Dengdarek bi tena serê xwe nikare bibe kite; lê dengdêrek bi tena serê xwe dikare bibe lare. Kîte yek ji dengekî heta ji çar pênc dengan jî pêk tê.

Ji tîpekê: a-lav, a-ram, e-nî, Î-sa1. .. Ji du tîpan: b~ ez, ev, ga, kî ...

Ji sê tîpan: Ber, ker, şêr, terr, zer. ..

Ji çar tîpan: Stem, stew, stêrk, str~ spas, spart ... Ji pênc tîpan: Stêrk, stran, strll ...

Nîşe: Di peyvên wek "stem, stêrk, stran ... "ê de tîpa dengdar "s" ji ber ku "i ''yê di xwe de dihewîne "i ''ya piştî wê ketiye.

Hişyarî: Di kite kirinê de wate û rayeka peyvê ne girîng in; kîtekirin li gorî bêhnstendinê tê kirin.

Mînak:

Bal-gu, bir-çÎ-bûn, bi-vir, ke-vir, lê-kû-lîn, mal-he-bîn, pa-rê-zer. ..

32

WATEYÊN PEYVAN

1. WATEYÊN PEYVAN

Ji hêmana zimên a herî biçûk û watedar re peyv tê gotin. Hemû tiştên şênber û razber bi alîkariya peyvan tên nasÛl. Li gorî bikaranîn û pêşketina çandî wate û peywirên peyvan jî zêde bûne. Li gorî wate, peywir û pêwendiyê ev mijar di nava xwe de wiha tê dabeşkirin:

2. LI GORÎ WATEYÊ PEYV

A. Wateya Bingehîn: Wateya peyvê ya ku ewil tê hişê mirov~ wateya wê ya bingenm û yekem e. Ev wate bingeha peyvê ava dike.

Mînak:

Kurik li malê digiriya. Destê min hişk bû. Zarokan kulîlk bêhn kirin.

Ew serê xwe dişo. Mala me ne mezin e. Şûşe çima~?

B. Wateya Lêkin: Hinek peyv ji xeynî wateya xwe ya bingehîn, ji bo hinek wateyên din jî tên bikaranîn, ev wateyên ku bi dûre li peyvan tên barkirin wateyên lêkirî ne.

Mînak:

Lingê maseyê şikiyaye. Li çaviya dolabê binêre. Serê sola te qetiyaye.

Şaxa şaredariyê ya nû vebû. Defa singê min diêşe.

Li milê newala jor gur hene.

c. Wateya Mecazî: Di wateya mecazî de, peyv ji wateya xwe ya bingehîn dûr dikeve û di şûna peyveke din de tê bikaranîn.

Mînak:

Bêhna min pirr teng bû. (acizî) Agir bi kezeba min ket. (êşîn)

33

Ji kêfan dikira bifrrriyaya. (kêfxweşî) Dilê min pê şewitî. (liberketin)

Me destê xwe jê şûşt. (devjêberdan) Ez dikim biteqim ji qehran. (acizî)

D. Wateya Termî: Peyvên ku di beşên wek "huner, dîrok, erdnîgarî, spor û hwd. " de tên bikaranin wateya termî didin û bi qada xwe re têkildar in.

Cînavk, lêker, rader-+ Rêziman Basketbo~ faû~ şinav-+ Spor

A waz, nota, saz -+ Muzîk

Gotar, helbest, kafiye -+ Wêje Endoskop~ penceşêr, tedawî -+ Tib

Mînak:

Cînavk di nava hevokê de ciyê navdêran digirin. Nota bingeha fêrbûna muzikê ne.

Bi endoskopiyê teşhîsa nexweşiyan tê kirin. Ji bo vê nexweşiyê kemoterapî divê.

Hişyarî: Peyvên temû, di warên din de bên bikaranin wateya termî na-hewînin.

Mînak:

Dinya hemû hat seyra me.

3. TÊKILIYÊN WATEYÎ YÊN DI NAVBERA PEYVAN DE

A. Peyvên Hevwate: Peyvên hevwate ji aliyê teşeyî ve ji hevdu cuda ne; lê wateyên wan wekhev in.

Mînak:

Ew jî mîna te ye.

Şûşeya min tijî bike. Lembayê xar bike. Pilûl ji gûzan hez dikin.

Ew jî fena te ye. Şûşeya min dagire. Lembayê biterme.

Sihorik ji gûzan hez dikin.

B. Peyvên Hevdeng: Peyvên hevdeng ji aliyê teşeyî ve wekhev in; lê wateyên wan ji hevdu cuda ne.

34

Mînak:

Min şîv xwar.

Gava ku hat bibêje. Hêja nehatiye malê. fu2! ketine serê min.

Hesin xwar bûye. Gava xwe baş biavêje. Ew yekî pirr hêja ye. .fu2! rengekî xweş e.

Nîş e: Hinek peyvên hevdeng hene ku çar-pênc wateyên wan ên cuda hene, "gav" û "ber" ji van peyvan in.

Mînak:

Li ber min sekinî. Berê te li kû ye?

Berên xwe fIrotin. Ez pirr li ber ketim.

C. Peyvên Nêzwate: Ev peyv ji aliyê wateyê ve nêzî hev in; lê wateyên wan ne wekhev in, ev peyv divê li şûna hevdu neyên bikaranln.

Mînak:

Bikaranln-Ş ixulandin Heval-Hogir

Enirîn- Xeyidîn

Gemar-Qilêr Pirr-zêde

Ev mal gemarî bûye. Camêr pirr a vixî.

Ew ji min enirî.

Ev mal qirêj bûye. Camêr zêde avixî. Ew ji min xeyidî.

Nîş e: Hinek peyvên nêzwate bi hev re tên bikaranln û wateyê xurttir dikin.

Mînak:

Tirs û xofa Xwedê di dilê wan de nemaye.

D. Peyvên Dijber: Ev peyv ji aliyê wateyê ve li dijberî hevdu ne. Dijberiya di navbera van peyvan de bi qertafan çênabe.

Mînak:

Baş-Xerab J iyan- Mirin

Hebûn- Tunebûn Paş-Pêş

Jin-Mêr Spî-Reş

Ew yekî baş e.

Ew yekî xerab e.

35

Tu here pêş.

Jiyan bi te xweş e.

Tu jî here paş. Mirin pirr dijwar e.

4. LI GoRÎ MÊJER Û ÇAWANIYÊ PEYV

A. Peyvên Giştî û Se re nav: Peyvên ku gellek tiştan di xwe de dihewînin û wan dininûnin peyvên giştî ne û zerengiya wan berfIreh e. Peyvên ku tenê tiştekî dinimfuin serenav m.

Mînak:

Aja~ giyanewer, kulîlk mirov, sebze ... -+ Peyvên Giştî Amed, Arin, mamoste BerIm, pisîka Wanê ... -+ Serenav

B. Peyvên çawanî û ÇendÎniyê: Peyvên ku mêjer û pîvanê di xwe de dihewînin, peyvên çendfuiyê ne. Peyvên ku taybetiyên tiştan vedibêjin û wesfên wan diyar dikin jî peyvên çawaniyê ne.

Mînak:

çawanî

Ew miroveke çikûs e. Pirtûka zer a min e.

Bi ken di ber me re çû. Mala şill ya me ye.

5. LI GORÎ HEBÛNÊ PEYV

ÇendÎnÎ

~ nanan bine.

Germa îro ~ derece ye. Me bi bîst panotî ev kirrî. Mala mezin a me ye.

A. Peyvên Şênber: Peyvên ku bi sehekan tên ferqkirin peyvên şênber in. Ev peyv bi awayekî bûjel1Î li dinyayê cî digirin.

Mînak:

Av pirr xweş e.

Te pirtûka xwe xwend?

Bêhna nanê sêlê tê. Agirê li çiyê gurr bû.

B. Peyvên Razber: Peyvên razber ew peyv in ku di hişê me de cî digirin û bi raman û hestan re têkildar in.

Mînak:

Xeyalên te çi xweş in.

Ew ji ramanên te ne aciz e.

Azadî ji bo her kesî pêwîst e. Hestên te pirr delal in.

36

6. VEGUHASTINA DI NAVBERA PEYVAN DE

A. Peyvek dema ku ji dêvla peyveke din bê bikaral1Ûl veguhastin çêdIbe. Peyva ku tê bikaranîn qesta tiştekî din dike.

Mînak:

Ka sobê pê b1xe. ~ Tiştê ku tê pêxistin, ne sobe ye, êzing in.

Navbera te û Melayê Cizîrî çawa ye? ~ Ango navbera te û pirtûkên wî çawaye?

TeyfIka xwe paqij bike. ~ Teyfik ji dêvla xwarinê ve hatiye bikaranin. Pişta te şil bûye. ~ Qest ew tiştê ku li ser piştê ye.

B. Veguhastineke din jî di navbera mirov û hêmanên xwezayê de çêdibe. Herwiha ev rewş di navbera sehekan de jî çêdlbe. Taybetiyên wan li şûna hevdu tên bikaranîn.

1) Taybetiyên mirovan derbasî hêmanên xwezayê dlbin.

Mînak:

Şevê helbesta xwe dixwend ji me re. Heyv ji me xeyidî û bû dosta ewran. Tavê, serê xwe ji quncika çiyê derxist. Tembûra min dinaliya.

2) Taybetiyên xwezayê derbasî mirovan dibin.

Mînak:

Defa sîngê min dikir biteqiya. Kerê heraml Ez ê nîşanî wî bidim. Berxê min, tu her tiştê min î.

Tasa serê min dike biteqe.

3) Taybetiyên hêmanên xwezayê derbasî hevdu dlbin.

Mînak:

Ba dizûriya îşev.

Stêrk dibariyan bi ser me de. Şîr ketibû guhanên ewran. Tembûra min avis e.

37

4) Taybetiyên sehekan derbasî hevdu dibin.

MÎnak~

Bi dengekî nerm gazî min kir. Bi awirên tûj li me dinêre.

Ev gotinên hişk nayên qebûlkirin. Awirên wê nerm in.

7. CUDANAVÎ

Ji bo ku vegotin xurttir û xweştir bibe hinek nav hene ku bi awayekî din tên bikaranin, ji vê bikaraninê re "cudanavî" tê gotin. Di navbera wateya nû û ya berê de hertlln têkiliyek heye.

Mînak:

Baran-+ Xêr û rehmet

Dîsa xêr û rehmet bi ser me de hat. Birûsk-+Xalê gurgur

Dengê xalê gurgur tê.

Cin-+ Pîrelk

Pîrelkan ji welatê me bar kir. Heftreng-+Bûka baranê/Eyşê Fatê Em li bûka baranê temaşe dikin. Extiyar-+Kalê zemanan

Jikalê zemanan bipirsin. Xalxalok-+Kêzxatûn/Kêzika Hecê Min kêzxatûn maçî kir.

8. XWEŞNAVÎ

Hinek peyv hene ku derbirîna wan ne xweş e. Ji bo wan peyvan, hinek awayên din tên bikaranin, ji vî awayî re "xweşnavî" tê gotin.

Mînak:

Ew mir. -+ Wîjiyana xwe ji dest da. / Ew çû rehmetê.

Ez ê biçim tuwaletê. -+ Ez ê biçim destnimêja xwe bişikînim / avekê bi-rijînlln.

Wî f]Sek kir -+ Ba ji ber wî çû.

Mêrik çêrî wan kir. -+ Mêrik gotinên nexweş kir ji wan re. Keçik were mî bûye. -+ Keçik bi jana zirav ketiye.

Lawik dîn bûye. -+ Lawik hişê xwe winda kiriye.

38

Jina wî bi hemI e. -7 Jina wî ducanî ye.! Jina wî bi bar e.! Kûpê jina wî tijî ye.

9. PEYVÊN XWEZAYÊ

Ev peyv ji dengên xwezayê tên çêkirin. Ev cure peyv di gellek zimanan de hene û dişibin hev.

Mînak:

Gurmina ewran bû.

Ev çi teqereq e? Ewtîna kûçikan e.

Oreora çêlekê ye, qey birçî ye. Ji kadînê qideqida mirîşkê tê.

Vingevinga kermêşê ye, nahêle em rakevin.

10.KOMEPEYV

Du an zêdetir peyv dema ku bên bal hevdu û bibin qahb, komepeyv derdikevin holê. Komepeyv wek hêmanekê tên hesibandin û ji hev nayên veqetandin. Cureyên komepeyvan ev in:

A. Cotepeyv

Ji bo ku vegotin bi derbtir û xurttir bibe du peyv tên bal hevdu û dibin cotepeyv. Cotepeyv d!bin qahb û ji hevdu nayên parçekirin. Hinek ji wan bi hevdu ve tên nivîsîn hinek ji hevdu cuda tên nivîsîn. Li gorî teşeyî bi çend awayan tên çêkirin:

1) Bi dubarekirina peyvan tên çêkirin, di vî awayî de hêman ji hevdu cuda tên nivîsîn.

Mînak:

Xweşik xweşik nanê xwe bixwe. Hêdî hêdî bimeşin.

Baran hûrik hûrik dibare. Kûr kûr difikirî.

Nîşe: Carinan ji bo acizîyê navên kesan jî tên dubarekirin.

Mînak:

Tu çi dibêjî Newal Newal?

2) Ji du peyvên nêzwate an jî wekhev tên çêkirin û hêman ji hevdu cuda tên nivîsîn.

39

Mînak:

Heval û hogirên me sax bin. Te tirs û xof xistin dilê me. Ez ji te pirr û pirr hez dikim.

Dar û ber şîn bûne QlSa.

Nas û dostên me tev hatibûn.

Ez ê her û her bi gotina te bikim.

3) Ji du peyvên dijber tên çêkirin û hêman ji hevdu cuda tên nivîsîn.

Mînak:

Baş xirab me îdare dikir. Hebe tune be ew çûye jor.

Kêm zêde emjî bi meselê dizanin. Kar û zerara wî hevdu dernaxe.

4) Ji du peyvên yek jê bi wate, yek jê bê wate tên çêkirin. Di vê çêkirinê de tîpa serê peyva duyem dIbe "m", di vî awayî de wateya pirrjimarkirin, biçûkdîtin û qÛTIet-nedayînê jî heye. Di vî awayî de jî hêman ji hevdu cuda tên nivîsîn.

Mînak:

Heval mevalan bmme. Van dar maran kom bikin.

Ev hûrik mûrik çi ne?

Min ev çop mop kom kirin.

5) Di vî awayî de, peyv tê dubarekirin, lê tîpa serê wê diguhere dibe "p ", "m" an jî "v". Tîpa alîkar "0" jî bi wan re tê bikaranîn. Di vî awayî de hêman bêtir bi hevdu ve tên nivlSîn.

Mînak:

Evê şindlomindlo kî ye? Çima xwaromaro dimeşe?

Ev lawik şilopilo bûye.

Ew ne zimanekî tirrovirro ye.

6) Bi rêya ravekê û bi dubarekirina peyvê tên çêkirin.

Mînak:

Pereyekî pere dan wan. Dînê dîn, ma wisa dibe?

Kerê ker, bi gotina me nekir. Ehmeqê ehmeq, bi ber bayê wî ket.

7) Tîpeke alîkar dikeve navbera peyvên wekhev û wan bi hev ve girêdide, bi vî awayî jî cotepeyv tên çêkirin û hêmanên wê bi hevdu ve tên nivîsîn.

Mînak:

Helkehelka wî bû. Lawik kir qijeqij.

Gurmegurma derî bû, lê diket. Ev barebar ji kû bat?

40

Nîş e: Hinek peyvên perçînkirî bi rêya cotepeyvan tên çêkirin.

Mînak:

Ew kjlîkor bû.

Xwe şilfûtazî kir.

Ev der xirûxalî bû. Mêrik çuspî bû.

B. Gotinên Qalibî

Ji ber ku pirr tên bikaranîn hinek gotin dibin qalib û êdî bi wî awayî tên bikaranîn. Ev gotinên ku klîşe ne, nivîsê gellek caran qels dikin.

Mînak:

Tu dibêjî qey .

Hebû tune bû .

Dema ku ...

Rokê erê rokê na .

Wek ku tê zanîn .

Bi rastî ...

C. Ravek

Ravek ji raveber û ravekerê pêk tên û veqetandek bi raveberê ve tên mvîsÎIl. Ravek jî di nava komepeyvan de cî digirin.

Mînak:

Mala bavê min pirr dûr e. Kesê ku dixwe ne ewe.

Dema ku ji çolê dihat, dikuliya. Hal û demê hevala te çawa ye?

11.BIWÊJ

Ji bo ku vegotin xurttir û bi derbtir bibe hinek awayên vegotinê hatine çêkirin. Biwêj jî yek ji wan awayan e. Di Kurmancî de biwêj pirr zêde tên bikaranîn. Biwêj bi pirranî mecazî ne û rewşê diyar dikin; di wan de daraz tune ne. Dema ku hevok bên parçekirin, biwêj wek hêmanekê dirrîmin, ji hev nayên parçekirin û divê peyvên biwêjan neyên guhertin.

Hinek Taybetiyên Biwêjan

1) Biwêj rewşê diyar dikin, di wan de daraz tune ne.

Mînak:

Hevala te pincara kîjan erdî ye?

De dev ji van gotinên ser tenûran berdin. Te got hirç?

Em hinekî çavên xwe nerm bikin.

41

Tu ne ji sermê re dibî ne ji gemlê re. Mirov dibêje qey toximê pirparê ne. Binê wî şil e, li bêrîkên wî binêrin .. Me destê xwe jê şûşt.

Hişyarî: Biwêj û gotinên pêşiyan gellek caran tên tevlihevkirin; divê bê zanîn ku biwêj ji bo rewşê tên gotin, lê gotinên pêşiyan xwedî daraz in û wateya giştî dihewîrlln.