Rêzimana kurdî kurmancî
Yüklə 19,17 Mb.
|
|
Rizgêr şer kir. Rêzên pirtûk xwend. Menêv lê xist. 4) Di ergatîviyê de cînavkên xwerû ‘ez, tu, ew, em, hûn, ew’ dibin bireser û pêveber li gorî wan qertafên kesane distîne. Mînak: Wê ez dîn kirim. Min tu hîn kirî. Kemalî em gêj kirin. Wî yê ew bigirta. Min hûn dîtin. Zarokan tu birî. 5) Di ergatîviyê de cînavkên diyarkirî “min, te ,wê/wî, me, we, wan” dibin kirde. Mînak: Min ew difirand. Te ez kêfxweş kirim. Wan kulîlk stendin. Wê dê hûn fam bikirina. Me dar birrîn. Wî deynê xwe da. 6) Têrker bi piranî bi daçekan re tên bikaranîn, ev ji bo rewşa ergatîviyê jî derbasdar e. Piştî daçekê cînavkên diyarkirî tên bikaranîn û têrker jî qertafan distînin. Mînak: Min ji pirtûkê hez kir. Ristemî ji wê pirsî. Zarokan li me nihêrî. Hevalan bi çetelê xwar. Me ji wan re got. Berçemê bi wê re xwar. 7) Di rewşa ergatîviyê de bireser dikare qertafên nediyariyê “-ek” û “-in”ê bigire. Dema ku qertafa nediyariyê ya pirjimar “-in” bê bikaranîn pêveber jî qertafa pirjimariyê digire. Mînak: Min pirtûkek xwend. Wê gulek anî. Zarokan pirtûkek dît. Te hevalin dîtin. Wî zebeşin xwarin. Hevalan hêkin xwarin. 8) Kirde jî di rewşa ergatîviyê de dikare qertafên nediyariyê bigire, lê piştî qertafên nediyariyê divê dîsa ji qertafên diyariyê “-î, -ê, -an”ê yekê bigire. Mînak: Hevalekê ew bir. Pisîkekê şîr rijand. Camêrekî ew çê kir. Zarokinan li wê xist. Hevalinan deng nekir. Ajalinan ew xwarine. 9) Di rewşa ergatîviyê de bireser ku ji ravekê pêk were, di vê rewşê de bireser xwe diyar dike. Ku ravek pirjimar be pêveber jî qertafa pirjimariyê digire. Mînak: Min navê gulê nivîsî. Wan şaxa darê birrî. Berfînê destê xwe jê kir. Te hestên xwe vegotin. Wê spartekên xwe çê kirin. Reso dîwarên bilind lê kirin. 10) Di rewşa ergatîviyê de cînavk bêjaya nîşaniyê ‘ha’yê digirin û bi wî awayî ravek çê dibe û ev ravek peywira bireserê digirin ser xwe. Mînak: Min vêya dît. Te vêna nebirin? Berfînê vêya girtibû. Wan vaya kuşt. Wê wêna xwendin. Zarokan waya biribû. Nîşe: Awayên weke “viya, vêya, vana…”yê jî dikarin bên bikaranîn. 11) Di rewşa ergatîviyê de bêjeyên piştî lêkerên berbiçûnî bêtir têrker in û tên diyarkirin û têkiliya wan bi bireserê tune ye. Mînak:
Min bir malê. Te gote wî. Ew çû gundî. Hate kuştinê. Te nan da Berfînê. Ristem gote wan. Çend Pirsgirêkên Ergatîviyê 1) Di warê ergatîviyê de pirsgirêka herî mezin ew e ku bêtir di zimanê axaftinê de bireser tê diyarkirin û di şûna cînavkên xwerû de cînavkên diyarkirî tên bikaranîn. Mînak: Min cilan şûşt. Te zarokan bir? Berfînê kulîlkan çinî. Min wê dît. Te min kuşt. Zarokan daran av da. 2) Di hinek nivîsaran de em dibînin ku dema ku kirde ji du hêmanan an ji ravekê pêk hatibe û pirjimar be, herçend bireser yekjimar be jî pêveber li gorî kirdeyê pirjimar tê kişandin, ev jî li gorî rê û rêbazên ergatîviyê çewt e. Mînak: Ristem û Şakirî darek birrîn. Fatme û Besrayê cilek stendin. Zarokên gund kursiyek anîn. Xwendevanên me dibistanek çê kirin. Diya min û bavê min ew qebûl kirin. Xortên gundan agir kirin. Ji ber ku bireser yekjimar e divê pêveber li gorî wê bê kişandin. Herçend kirde ji du hêmanan pêk hatibe û pirjimar be jî nikare tu bandorê li ser pêveberê çê bike. Ku em bireserê derxin û cînavkekê têxin şûna wê rewş zelaltir dibe. Ev hevokên jor divê bi vî awayî bin: Mînak:
Ristem û Şakirî darek birrî. Fatme û Besrayê cilek stend. Zarokên gund kursiyek anî. Xwendevanên me dibistanek çê kir. Diya min û bavê min ew qebûl kir. Xortên gundan agir kir. 3) Di hinek nivîsaran de em dibînin ku kirdeyên pirjimar nayên bikaranîn û bireser yekjimar be jî pêveber ji bo ku tevlihevî çê nebe qertafên pirjimariyê distîne, ev awa çewt e û divê teqez di rewşa ergatîviyê de kirde bê bikaranîn. Ev çewtî jî pirr tê kirin. Mînak: Çalakiya xwe li dar xistin. Helwesta polêsan şermezar kirin. Telefonî min kirin. Dewletê şermezar kirin. Qala baran û lehiyê dikirin. Mudaxaleyî vîna gel kirin. Di hemû hevokan de jî bireser yekjimar e lê pêveberan qertafa pirjimariyê stendine. Ji ber ku kirde nehatine bikaranîn ev rewş derketiye holê. Divê kirde bên bikaranîn û pêveber yekjimar bên kişandin. Awayên rast bi vî awayî ne: Mînak:
Wan çalakiya xwe li dar xist. Me helwesta polêsan şermezar kir. We telefonî min kir. Saziyan dewletê şermezar kir. Pisporan qala baran û lehiyê dikir. Polêsan mudaxaleyî vîna gel kir. Nîşe: Di vî teşeyê çewt de ku pêveber jî yekjimar be “kirde” tevlihev dibe. Hevoka yekemîn dema ku bi awayê “Çalakiya xwe li dar xist.” be, yekjimarî û pirjimariya kirdeyê tevlihev dibe û ji ber ku ergatîvî heye nayê famkirin ku kirde kesê çendemîn e. Ji ber vê, di rewşa ergatîviyê de divê kirde bê bikaranîn, ne ku ji dêvla wê qertafa pirjimariyê li pêveberê bê zêdekirin. Bahoz Baran bahoz_baran@hotmail.com Lêkernav Mixabin heta niha di pirtûkên rêzimanê de bi awayekî bi rêk û pêk û rast qala vê mijarê nehatiye kirin. Hinek kesên ku li ser zimên dixebitin jî vê mijarê di nava raweyan de bi cî dikin û jê re dibêjin raweya çêbiwar. Lê dema ku em bala xwe didin vê mijarê em dibînin ku ji lêkeran nav hatine çêkirin û ew nav di nava hevokê de weke navdêr, rengdêr û hoker tên bikaranîn. Ji ber vê yekê ev mijar di nava mijara raweyan da cî nagire. Mijara lêkernavan di zimanê din de jî heye û divê mirov li ser vê mijarê bi taybetî hûr bibe. Belê, di vê nivîsê de ez ê li ser lêkernavan û taybetiyên wan bisekinim. LÊKERNAV Navdêr, rengdêr û hokerên ku ji lêkeran hatine çêkirin lêkernav in. Lêkernav di nava hevokê de êdî ne di peywira lêkerê de ne. Lêkernavên navdêran bêtir bêje ne, lêkernavên rengdêr û hokeran di nava qalibî de ne. Lêkernav dibin sê beş. Lêker Lêkernav Ji Amedê hatin. Hatina te pir baş bû.(Lêkernava Navdêr) Mal duh şewitî Mala ku şewitiye li ku bû?.(Lêkernava Rengdêr) We sibê were. Beriya ji malê were; tê vê derê.(Lêkernava Hoker) 1. Lêkernava Navdêr: Lêker dema ku bi radera xwe ve bên bikaranîn navê lêkeran çê dibe. Lêker bi vî awayî weke navdêran tên bikaranîn û lêkernava navdêr derdikeve holê. Mînak:
Mirin parçeyeke jiyanê ye. Ji gotina te tiştek fam nekir. Ew ji xwendinê hez dikin. Axaftina wî nekete serê min. Nîşe: Hinek lêkernavên navdêr bi temamî dibin navê tiştekî û wesfê xwe yê lêkerbûnê winda dikin. Mînak:
Min xwarin xwar. Gotin nakeve serê wî. 2. Lêkernava Rengdêr: Lêker dema ku weke rengdêran bên bikaranîn lêkernava rengdêr çê dibe. Ev cure lêkernav bi du awayan çê dibe. a) Lêker weke rengdêr tên bikaranîn. Gihaneka “ku”yê jî alîkariyê dike. Mînak: Goştê ku xerab bûye bavêjin. Kesê ku çûye ne ji me ye. Pisîka ku birçî bû çû ku derê? Hevala ku pirsa min kiribû, hat? Nîşe: Ev qalib ji hev nayên parçekirin weke hêmanekê tên pejirandin. b) Lêker weke rengdêran tên bikaranîn, dema borî têdeyî ya lêkerê qertafa -î’yê distîne. Mînak:
Cilên şûştî li xwe bike. Kesên kuştî hene li wir. Halê kesêkî ketî ne baş e. Ew ji hêkên kelandî hez dike. Nîşe: Dibe ku gihaneka “ku”yê jî bê bikaranîn. Mînak:
Dendikên ku qelandî bin, xweş in. Cilên ku şûştî bin paqij in. 3. Lêkernava Hoker: Lêker di peywira hokerê de bên bikaranîn lêkernava hoker çê dibe. Ev cure lêkernav dibin qalib û gihanek û bêjeyên hokerî jî di nava wî qalibî de tên bikaranîn. Lêkernava hoker bersiv dide pirsên “kengî” û “çawa”yê. Mînak:
Dema ku ji malê dihat, ev li dibistanê bûm. Wexta wan dengê xwe ji me re bilind kir, ez dîn bûm. Her ku tu bikenî, tu yê baş bibî. Di bihara derbas bûyî de em çûbûn Farqînê. Piştî ku ez jê veqetiyam, winda bû. Carinan lêker bi neyîniya xwe re dubare dibe û dibe lêkernava hoker. Mînak: Xwar nexwar pê nexweş ket. Çû neçû li me geriya. Kir nekir nebir serî. Nîşe: Carinan gihaneka “û”yê jî dikeve navbera wan. Mînak:
Kir û nekir qebûl nekir. Hinek Çewtiyên Berbiçav Qada bikaranîna zimên her ku diçe firehtir dibe. Kurmancî di gellek waran de êdî tê bikaranîn. Bi taybetî li bakur ji bo Kurmanciyê gellek derfetên nuh bi dest ketine. Weşanxaneyên nuh tên vekirin, kovar û pirtûkên nuh tên çapkirin, werger tên kirin, rojnameyên nuh derdikevin, malper tên avakirin… Belê, ev hemû ji bo Kurmanciyê pêşdeçûnên baş in, lêbelê ev xebat bi Kurmanciyeke çawa tên kirin? Mixabin dema ku em bala xwe didin ziman, naverok û mentixa zimên a wan xebatan em dibînin ku gellek çewtî û nakokî hene, ev jî rê li ber xerabûna zimên vedikin. Gellek caran di warê wergerê de ev pirsgirêk bi awayekî beloq derdikeve pêşberî me. Çewtiyên ku tên kirin piştî demekê belav dibin û rê li ber pirsgirêkên mezintir jî vedikin. Mixabin, saziyeke me ya zimên jî tune ye ku li ser wan çewtî û pirsgirêkan bisekine û wan kesan hişyar bike, ji ber vê yekê divê herkes bi berpirsiyarî tevbigere û xweditiyê li Kurmanciyê bike. Di vê nivîsê de ez ê li ser hinek çewtiyên berbiçav bisekinim. Carinan hinek çewtiyên wisa tên kirin ku mirov şaş dimîne. “JIYANKIRIN” Di van demên dawî de “jiyankirin” bayê xwe li gellek deveran digobilîne. Gellek caran di bernameyan de axaftvan dibêjin: “Ez li Amedê jiyan dikim” “Jiyankirina wê rewşê pir dijwar bû.” Ez meraq dikim ev “jiyankirin” cara yekemîn kîngê û çawa kete nava zimanê me. Di Kurmanciyê de lêkera “jiyîn/jiyan”ê bi lêkera alîkar “kirin”ê re nayê bikaranîn. Ew lêker bi tena serê xwe tê bikaranîn û têra xwe dike, ango mirov dikare bibêje: “jiyan” nayê “kirin”; “jiyan” tê “jiyîn” Mirov dikare hevokên li jorê bi vî awayî rast bike: “Ez li Amedê dijîm.” “Jiyîna wê rewşê pir dijwar bû.” “PIRSPIRSÎN” Dîsa di van demên dawî de bêtir ji ber bandora “Tirkî” hinek kes radibin û dibêjin: “ Ez ê pirsekê bipirsim.” “Min pirsek pirsîbû” Di Kurmanciyê de ji bo vê rewşê bi alîkariya lêkera alîkar “kirin”ê lêkereke weke “pirskirin”ê heye û têra vê rewşê dike. Jixwe dema ku mirov ji aliyê mentixê ve jî lê binihêre, dê mirov ji xwe bipirse: “pirs” jixwe hatiye “pirsîn” ma mirov “pirsê” dîsa “dipirse”? Ji ber wê yekê divê em bikarin bibêjin: “ Ez ê pirsekê bikim.” “Min pirsek kiribû.” Dema ku em “pirsê” derxin û peyva “tişt”î deynin şûna wê, îcar ji ber ku “pirs” rabû êdî em dikarin “wî tiştî” bipirsin û bibêjin: “Ez ê tiştekî bipirsim.” “Min tiştek pirsîbû.” “SILAVKIRIN” Di destpêka panel, konferans û civînan de hinek kes radibin û dibêjin: “Ez we silav dikim.” Yan jî di rewşên din de dibêjin: “Silavan bike.” Dema ku mirov bala xwe dide van bikaranînan, dibîne ku ev awa ne li gorî qalibên Kurmanciyê ne. Ji ber ku di Kurmanciyê de “silav” “li hinekan” tê kirin û ev lêker bi daçek tê bikaranîn. Divê mirov bibêje: “Ez silavan li we dikim.” “Silavan lê bike.” “NIVÎSNIVÎSÎN” Di mijara vê lêkerê de jî weke ku pirsgirêkek hebe. Carinan dema ku mirov guhê xwe dide vê gotinê mirov fêm dike ku ev awa bi mirov xweş nayê, ji bo vê lêkerê gellek caran weha tê nivîsîn: “Min nivîsek nivîsî.” “Ez nivîsekê dinivîsim.” Ji bo serrastkirina vê pirsgirêkê ez dibêjim divê mirov di şûna bêjeya “nivîs”ê de çi dinivîse wê bibeje, ev qalib bêtir li gorî mentixa zimên e. “Min helbestek nivîsî./ Min gotarek nivîsî.” “Ez pexşanekê dinivîsim. /Ez ceribînekê dinivîsim.” Wekîdin qalibekî din jî heye ku pir nehatiye bikaranîn, ew jî ev e: “Min nivîsek lê kir.” “Ez nivîsekê lê dikim.” “OXIRKIRIN” Vê dawiyê di hinek nûçeyan de hevokên bi vî awayî derdikevin pêşberî me: “Gel cenaze oxir kir.” “Cenaze hatin oxirkirin.” Di Kurmanciyê de ji bo vê rewşê em lêkera “birêkirin” , “verêkirin” û “vexêrkirin”ê bi kar tînin. Ji ber wê divê ew hevok weha bên nivîsîn: “Gel cenaze birê kir/verê kir/vexêr kir.” “Cenaze hatin birêkirin/verêkirin/vexêrkirin.” Ev hinek çewtiyên berbiçav û giştî bûn ku ez li ser wan sekinîm, bi sedan çewtiyên ku tên kirin hene. Di nivîseke din de ez ê li se hinek çewtiyên din bisekinim û ew çewtî li ku derê kîngê hatine kirin ez ê wan jî destnîşan bikim. Bahoz Baran bahoz_baran@hotmail.com RAVEK
Peyvek, dema ku ji aliyê hinek peyvên din ve tê ravekirin, ravek derdikeve holê. Peyvên ku ravekirinê çê dikin êdî dibin qalib û nayên parçekirin. Di ravekê de du hêman hene, yek raveber e(rave dibe), yek jî raveker e(rave dike). Raveker ji aliyê wesf, rewş û mêjerê ve raveberê temam dike. Raveber bêtir li pêş e, raveker li dawiyê ye. Mînak:
Raveber Raveker Deriyê malê Pirtûka dibistanê Keçika mezin Gula sor Weke ku ji mînakan jî diyar e, raveker raveberê ji hinek aliyan ve temam dike. Ku di ravekan de wesfên rengdêran hebin ew ravek ravekên rengdêran in; ku peyv ji hinek aliyan ve bên temamkirin û diyarkirin, ravekên navdêran derdikevin holê. Divê em diyar bikin ku di hinek ravekên rengdêran ên mêjerî, nîşanî û yên diyarkirî de cihê raveber û ravekerê diguhere, hêmanên rengdêrîn tên pêşî. Mînak:
Çar zarok Ji sedî şêst kar Vî lawikî nan xwar. Vê pirtûkê bistînin. 1. Ravekên Navdêran Navdêrek dema ku ji aliyê navdêreke din ve bê diyarkirin, raveka navdêran çê dibe. Di raveka navdêran de du hêman hene: raveber, raveker. Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê dîyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi ravekerê ve bê girêdan pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera raveberê diyar dikin. -ê→ nêr -a→ mê -ên→ pirjimar Mînak: Raveber Raveker Bêhna nanî Serê keçikê Darên çiyayan Nîşe: Dema ku du dengdêr bên bal hev tîpa alîkar ‘y’ tê bikaranîn. Piştî Pêvekên Nediyariyê Pêvekên Hevbendiyê Pêvekên hevbendiyê, dema ku piştî pêvekên nediyariyê tên, diguherin. Pêvekên nediyariyê ev in: -ek(Nediyar-Yekjimar→Ji peyva ‘yek’ê tê.) -in(Nediyar-Pirjimar→Ji peyva ‘hin’ê tê.) Minak: Hevalek hat. Hevalin hatin. Piştî Pêvekên Nediyariyê Rewşa Pêvekên Hevbendiyê e ( Mê) -î (Nêr) -e (Pirjimar) Dareke me Çiyayekî bilind Darine me Hevaleke baş Hevalekî baş Hevaline baş Rojeke xweş Deriyekî vekirî Zarrokine nerhet Raveker: Hêmana ku raveberê diyar dike raveker e. Dema ku vî karî dike ew jî pêvekên diyariyê “-î, -ê, -an”ê digire. Ev pêvek zayend û mêjera ravekerê diyar dikin. -î→ nêr -ê→ mê -an→ pirjimar Mînak: Raveber Raveker Destê yekî Sêva jinikê Ezmûnên dibistanan Li Gorî Teşeyî Ravekên Navdêran A. Ravekên Resen: Ji du hêmanan pêk tên, yek ji wan raveber û yek jî raveker e. Raveberpêvekên hevbendiyê digire; raveker jî pêvekên diyariyê digire. Pêvekên Raveberê Pêvekên Ravekerê -a -ê -ê -î
-ên -an Mînak:
Dara tuyê Serê yekî Darên gûzan Eger raveker ji peyveke nêr pêk hatibe û tê de tîpên ‘a,e’yê hebin, ew tîp dikarin bitewin û bibin ‘ê’. Mînak: Kevirêdîwêr Deriyê xênî B. Ravekên Hevalbend: Di van ravekan de raveber an jî raveker ji du hêmanan pêk tên. Di ravekên bi vî hawî de hewce nake ku pêvek du caran bên bikaranîn, peyva dawiyê bê diyarkirin bes e. Mînak: Derî û kevirê xênî Dest û piyê me Kevirê dîwar û çiyayî Gula kulîlk û darê Hişyarî: Dema ku tîpa dawî ya peyvan bi ‘î’yê û “ê”yê bi dawî bibe, hewce nake ku careke din ew peyv pêveka diyariyê bigirin. Mînak: Milê derî Bingeha xanî Mala Zînê Hişyarî: Carinan peyvên nêr û mê bi hev re din nava ravekekê de cih digirin, di vê rewşê de peyva dawî tenê tê diyarkirin. Mînak:
Çîmento û kevirê dîwarî Destê Hesen û Zeynebê C. Ravekên Girêdayî: Du an pirtir ravekên navdêran dikevin nava hev û bi hev ve tên girêdan. Divê di çêkirina ravekên girêdayî de du ravek hebin. Mînak:
Pelên darê+ Dara Gûzê= Pelên dara gûzê Hêviyên jiyanê+Jiyana wî= Hêviyên jiyana wî Enstituya Kurdî+ Enstituya Amedê= Enstituya Kurdî ya Amedê Nîşe: Ku peyvên rengdêrî bikevin nava ravekê û peywendiyê bi wesfekî din re çê bikin, ew cure ravek nabin yên girêdayî. Ji ber ku li holê tenê ravekek heye, peyva rengdêrî tenê pêwendiyê çê dike. Di van ravekan de pêveka hevbendiyê ya duyemîn dikeve rola pêwendiyê û cuda tê nivîsîn. Mînak: Şaredariya Amedê ya mezin. Kurê Leylayê yê biçûk. Pirtûka wî ya li dibistanê 2. Ravekên Rengdêran Navek dema ku ji aliyê rengdêrekê ve bê diyarkirin, raveka rengdêran çê dibe. Di raveka rengdêran de jî du hêman hene: raveber, raveker. Raveber: Hêmana ku ji aliyê ravekerê ve tê diyarkirin raveber e. Raveber ji bo ku bi ravekerê ve bê girêdan pêvekên hevbendiyê “-ê,-a -ên”ê distîne. Ev pêvek zayend û mêjera raveberê diyar dikin. Berevajiya ravekên navdêran, ravekerên rengdêran pêvekên diyariyê ‘-î, -ê, an’ê nagirin. Mînak:
Raveber Raveker Dilê jar Sêva sor Guliyên zirav Ava sipîsar Raveker: Hêmana ku raveberê ji aliyê wesf û mêjerê ve diyar dike raveker e. Rengdêr dema ku hêmanekê diyar dikin pêvekên diyariyê ‘-î, -ê, an’ê nagirin. Tenê di awayê nîşanî de wan pêvekan digirin. Raveber Raveker Mala xweş Gundê vala Keçika rind Nîşe: Dema ku rengdêrên hejmarîn û nîşanî derdikevin holê raveber û raveker cih diguherin. Mînak:
Raveker Raveber Çar zarok Ji sedî çar erd Ev kuri
Ew keçik Di ravekên rengdêrên nîşanî de ku diyarkirin hebe raveber û raveker bi hev re pêvekên diyariyê digirin. Mînak: Raveber Raveker Vî lawikî Wê keçikê Wan hevalan Ji Aliyê Teşeyî ve Ravekên Rengdêran A. Ravekên Resen: Ji raveber û ravekerekê pêk tên. Raveker ji aliyê wesf û mêjerê ve raveberê diyar dike. Mînak:
Raveber Raveker Raveker Raveber Dara mezin Ev lawik Gula zer Çar nan Deriyê şîn Pênc pirtûk B. Ravekên Hevalbend: Li holê raveberek û çend raveker hene. Ew raveker, bi raveberekê ve girêdayî ne. Di van ravekan de ji bo girêdanê pêvekên pêwendiyê, daçek û gihanek pir tên bikaranîn. Mînak:
Raveber Raveker Raveker Raveber Sêva bi bêhn û xweş Ji sedî pênc erd Deriyê hesin ê mezin Hebik û nîv nan Hevalê qenc ê dirêj Du mîtro û nîv qablo Nîşe: Rengdêr weke ku me li jor jî destnîşan kiribû carinan di nava ravekên navdêrîn de jî cih digirin. Mînak:
Şaredariya Amedê ya mezin Keçika Leylayê ya biçûk C. Ravekên Lêkernavî: Li holê raveber û ravekera ku ji gellek hêmanên pêk hatiye heye. Di ravekerê de lêkerek di peywira rengdêre de tê bikaranîn û dibe lêkernava rengdêrîn. Gihanek û daçek jî di van ravekan de pir tên bikaranîn. Ev qalib nayên parçekirin, weke hêmanekê ne. Mînak:
Pirtûka ku te ji min stendibû li ku ye? Mala ku li ber çavên me şewitîbû hat çêkirin. Nanê ku ji destê lêwik kete erdê êdî nayê xwarin. Xaniyê çêkirî, nabin ji me re. ÇEWTIYÊN KU TÊN KIRIN Dema ku em bala xwe didin nivîsên heyî em dibînin ku di vê mijarê de gellek çewtî tên kirin. Carinan pêvek kêm tên nivîsîn, carinan şaş tên nivîsîn. Gellek caran di awayê rastnivîsê de pirsgirêk derdikevin holê. 1. Pêvekên diyariyê yên ravekerê kêm bin tevlihevî derdikeve holê, gellek caran ev çewtî tê kirin, carinan jî ravekên rengdêrîn û yên navdêrîn tên tevlihevkirin:. Mînak:
Azadiya mêr Azadiya jin Hunermendê berxwedan Jiyana şêr Bandora muzîk Pirsgirêka Kurd Odeya meqam Têkoşîna jin Nexweşiya çav Dema ku em pêvekan li van ravekeran zêde nekin, tevlihevî çê dibe. Di herdu mînakên ewil de ‘azadî’ dibe jin an jî dibe mêr û raveka navdêran weke raveka rengdêran xuya dike. Di rewşên wisa de em bêtir pêveka pirjimariyê ‘an’ê bi kar tînin. Ku kesek bê qestkirin em dikarin pêvekên ‘î’ û ‘ê’yê lê zêde bikin. Lê ev awa di Kurmaciyê de hindik tê bikaranîn. Awayên rast divê weha bin: Azadiya mêran/mêrî Azadiya jinan/jinê Hunermendê berxwedanan/berxwedanê Jiyana şêran/şêrî Bandora muzîkan/muzîkê Pirsgirêka Kurdan/Kurdî Odeya meqaman/meqamê Têkoşîna jinan/jinê Nexweşiya çavan/çavî 2. Divê pêveka mê ya ravekerê bê bikaranîn, gellek caran em dibînin ku ev pêvek nayê bikaranîn. Bêtir di helbest û stranan de ev çewtî pir tê kirin. Mînak:
Azadiya Kurdistan Kesên li Swêd Festîvala Zîlan Rûpela cîhan Pêveka mê ya diyariyê divê di ravekan de bê bikaranîn. Guhdarekî/e Kurd pir bi rehetî dê fêm bike ku ev hevok ne li gorî bilêvkirina Kurdî ne. Divê ew hevok weha bin: Mînak:
Azadiya Kurdistanê Kesên li Swêdê Festîvala Zîlanê Rûpela cîhanê 3. Pêveka ravekerê ya nêr gellek caran nayê bikaranîn. Lê divê ji bo zimanekî bipergal û xurt divê êdî em wê jî bi kar bînin. Mînak:
Hevalê Hesenî Qalikê nanî Goştê gayî Devê gurî 4. Pêveka diyariyê ya pirjimar ‘an’ jî gellek caran kêm tê nivîsîn. Mînak:
Min pirsa dewara kir. Wan hevala got. Dengê zaroka xweş tê. Divê em di nivîsê de wê biparêzin û binivîsin: Min pirsa dewaran kir. Wan hevalan got. Dengê zarokan xweş tê. Bahoz Baran bahoz_baran@hotmail.com http://www.amidakurd.net/niviskar/bahozbaran/all/2 Pêveka Kesê Sêyemîn ê Yekjimar Bahoz Baran Di bikaranîna pêveka kesê sêyemîn ê yekjimar de jî hinek alozî derdikevin holê. Bêtir di dema boriya têdeyî de, di bikaranîna vê pêvekê de dubendî heye. Di hin demên din û di rewşa tebatiyê de jî dîsa dubendiyek derdikeve holê. Di vê nivîsê de ez ê hewl bidim ku ciyên bi arîşe destnîşan bikim û hinek rêyên çareseriyê û nêrînên xwe bînim zimên. Ew→–(y)e
Di Dema Boriya Têdeyî De Di dema boriya têdeyî de dema ku tîpa dawiya lêkerê bi dengdêrê bi dawî bibe, qertafa kesê sêyemîn ê yekjimar qet nayê bikaranîn. Ku bê bikaranîn, ji ber ku pêveka dema boriya dûdar jî heman pêvek e, dema boriya dûdar derdikeve holê, ji ber vê yekê em nikarin wê bi kar bînin. Mînak: Ew çû.
Ew bû. Wî ew da. Ew reviya. Di dema boriya têdeyî de dema ku tîpa dawiya lêkerê bi dengdarekê bi dawî bibe, hinek kes vê pêvekê bi kar tînin; hinek kes jî bi kar naynin. Li gorî nêrîna min, divê ev pêvek dîsa neyê bikaranîn ji lewre du sedemên vêya hene: yek, pêveka dema boriya dûdar û pêveka kesê sêyemîn weke hev in. Piştî lêkerên ku bi tîpa dengdar bi dawî dibin, pêveka dema boriya dûdar her çiqas bibe “–iye” jî, dîsa jî şibandina dengan heye û jixwe pêveka kesê sêyemîn nikare derbasî dema boriya dûdar bibe; ji ber vê yekê neyê bikaranîn çêtir e û jixwe bi piranî nayê bikaranîn. Didu, zimanê me zimanekî herikbar e, tîpa “e” yê ji ber ku tîpeke kurt e, dema ku tê dawiya peyvan vegotin zortir dibe. Di mînakên li jêr de jî baş xuya dibe ku dema ku ew pêvek bê bikaranîn vegotin zortir dibe. Mînak: Awayê Gelemper Awayê Din Ew mir. Ew mire. Yüklə 19,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|