Sa‘dî Şîrâzî’nin Arapça Şiirleri ve Bağdat Mersiyesi Ömer ünal

a.g.e., s. 861-881.

19Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Cüveynî, İlhanlı devlet adamı olan Cüveynî, ünlü tarihçi ve devlet adamı Alâeddîn Ata Melik Cüveynî’nin kardeşi olup çocukluğu, eğitimi ve gençliği hakkında kesin bir bilgi yoktur. Hülâgû tarafından 661de (1263) sahip-dîvânlığa getirildi. Cüveynî bu görevine Abaka Han döneminde de (1265–1282) devam etti ve ülkeyi başarıyla yönetti. Bazı ayaklanmaları bastırdıktan sonra Moğollara ait gelirleri gözden geçirmek, yıkılan yerleri onarmak, güvenlik ve huzuru sağlamak üzere Abaka tarafından (1277)de Anadolu’ya gönderildi. Büyük yetkilerle donatılan ve yanında bir miktar Moğol askeri bulunan Cüveynî, Karamanoğullarının sebep olduğu ayaklanmayı Selçuklu ordusuyla birlikte bastırdı ve Karamanoğullarına bağlı olan Türkleri esir alıp mallarına el koydu. Bilahare halkın üzerindeki ağır vergileri ve salmaları kaldırdı; herkesin gücüne göre vergi aldı. Anadolu’daki işleri düzene koyduktan sonra Cüveynî, oğlu Şerefeddîn Harun’u nâib olarak bırakıp Abaka’nın yanına döndü. Ne var ki Abaka Han’ın ölümüyle pek rahat bulamamış, çeşitli iftiralara maruz kalıp defalarca hapse atılmış, nihayetinde Kazvin ve Zencan arasında Ahar Kasabası civarında öldürülmüştür(4 Şaban 683/ 16 Ekim 1284). Sadece onun öldürülmesiyle yetinilmeyip bilim ve insanlık dünyasına öneli hizmetleri olan Cüveynî ailesinin kökü kazınmıştır.

Başta edebiyat olmak üzere çeşitli ilim dallarında iyi yetiştiği anlaşılan Şemseddîn Cüveynî, aynı zamanda çok iyi bir öneticiydi. Vezirlik yaptığı dönemde kapısı sürekli dilek sahiplerine açıktı. Adil bir vergi sistemi uygulamış ve ülkede kanun egemenliğini sağlamıştır. İyi idareciliği yanında din, ilim ve sanat erbabını korumada gösterdiği duyarlılık ve gelirlerinin büyük bir kısmını bu yolda harcamasıyla da ün kazanmıştır. Nitekim bu meziyetlerinden ötürü makalemizin konusunu teşkil eden Sa’dî-i Şîrâzî gibi büyük bir şairin övgüsüne mazhar olmuştur. Diğer yönden Nasîrüddîn-i Tûsî, Fahreddîn-i Irâkî ve Seyfüddîn el-Umrevî de yazdıkları eserleri ona ithaf etmişlerdir.

Yüksek seviyede bir münşi olarak tanınan Cüveynî’nin Müşe’ât’ının bir bölümü İstanbul Üniversitesi Kütüphane’sinde bulunmaktadır (FY, nr. 5521). Şairlik yönü de olan Cüveynî’nin Arapça ve Farsça Şiileri vardır. (Savaş, Rıza,“ Şemseddîn el-Cüveynî”, DİA,. Xlll, 144–146).

20 Buraya kadar alınan beyitlerin tümü, Alî-yi Furûğî’nin Külliyât-ı Sa’dî adlı eserinden alınmıştır; Tahran 1372hş/1992,|s., 865–881.

21 Toprak, M. Faruk, DİA, “Mersiye”, XXIX, 215-216.

22 Ünal, Ömer, Sadrulislamda Edebî Çevre, Erzurum 1995 ( Basılmamış doktora tezi), s. 185–195.

23 ‘Abduşşekûr Ahsen, “Bağdat’ın Düşüşü”, İslâm Düşünce Tarihi, (trc. Ahmet Ünal), İstanbul 1991, I-IV, III, 15-16..

24 E.G., Browne, A Literay of Persia, I-IV, London 1975, III, s. 7.

25 ‘Abduşşekûr Ahsen, “Bağdat’ın Düşüşü” , İslam düşünce Tarihi, (trc. Ahmet Ünal), I-V, İstanbul, 1991,.III, 11.

26 ‘Abduşşekûr Ahsen, “Bağdat’ın Düşüşü”, İslâm Düşünce Tarihi, (trc. Ahmet Ünal), I-IV, İstanbul 1991, III, 15-16.

27 es-Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ, Beyrut 1988, s.470; İbn Haldûn, Târih İbn Haldûn, I-IV, Beyrut 197, III, 534.

28 İbnul’-Esîr,̉ ‘İzzuddîn Ebul’l-Hasan ‘Alî b. Muhammed b. ‘Abdulkerîm b. ‘Abdulvâhid eş-Şeybânî, El-Kâmil fi’t-Târîh, I-XIII, Beyrut tsz., X, (610) yıl).

29‘Umer Ferrûh, Târihu’l-Edebi’l-‘Arabî, I-VI, 1399/1979, III, 426; Özdemir H Ahmet, Moğol İstilası ve Abbasî Devletinin Yıkılışı (Basılmamış doktora tezi), İstanbul 1997, s. 202–220; geniş bilgi için bakınız Bakırcı, Selami, IV. Abbasî Döneminde Edebî Çevre (Basılmamış doktora tezi), Erzurum 1997, s. 22–24.

30‘Abduşşekûr Ahsen, “Bağdat’ın Düşüşü”, İslâm Düşünce Tarihi (trc.e Ahmet Ünal), I-IV, İstanbul 1991, III,. 16.

31 Cüveynî, Atâmelik, Târih-i Cihânguşâya-i Cüveynî, I-III, Tahran 1329/1911, III, s. 7–8.

32 ‘Abuşşekûr Ahsen, “Bağdat’ın Düşüşü”, İslâm Düşünce Tarihi (trc. Ahmet Ünal), , I-IV, İstanbul 19991, III, 15-16.

33 Kabe ile Hatîm denilen yarım daire şeklindeki duvar arasında kalan ve Altı oluğun alt kısmına rastlayan yer.

34 Sahr b. ‘Amr b. el-Hâris b. eş-Şerîd es-Sulemî,’. Meşhur kadın şair el-Hansâ’nın kardeşidir. Suleym Kabilesinin, hem şairi hem süvarisi hem de iyi bir savaşçısı sayılan Sahr, Benî Esed kabilesiyle aralarında devam etmekte olan savaşta yaralanmış ve kısa bir süre sonra Mîlâdî 684 de ölmüştür. Bunun üzerine el-Hansâ, bu mert ve savaşçı kardeşine atfen söylemiş olduğu mersiyesi, aynı zamanda Arap edebiyatında kadın şairlerin mersiyeleri arasında büyük bir üne de kavuşmuştur.

35 Ümmü Amr Tumâdır bint Amr b. el-Hâris b. Eş-Şerîd’dir. Araplar’ın en meşhur kadın şairi, sahâbî. Hansâ, İslâm’dan önce varlıklı ve nüfuzlu bir aile içinde yetişti ve muhadramûn şairleri arasında yer aldı ve Mîlâdi 645 yılında vefat etti.

İslâm dini ortaya çıktığında çocukları ve kabile mensuplarıyla birlikte Müslüman olan Hansâ Hz. Peygamber ve daha sonra Hz. Ömer ile görüştü. Resûl-i Ekrem ve Hz. Ömer, şiirlerini ve belâgatını beğenir ve kendisine okumasını söylerlerdi. Hz. Ömer zamanında (637) yılında dört oğluyla beraber Kâdisiye savaşına katılan Hansâ oğullarına, ebedî hayatta Allah’ın nimetlerine ulaşabilmek için cesurca savaşmalarını, hatta İslâm dini uğuruna şehit olmalarını tavsiye etmişti. Oğullarının ölüm haberini alınca ″ Onların şehâdetiyle beni şereflendiren Allh’a hamd olsun !" diye dua etmiştir.

Arap edebiyatında kadın şairlerinin en önde geleni kabul edilir. Mersiye türünde öne çıkmış olan Hansâ, özellikle kabile savaşlarında ölen kardeşi Sahr için söylemiş olduğu mersiyesidir. Hansâ’nın günümüze kadar gelen bir divanı vardır; ilk defa Luvîs Şeyho’unu neşrettiği divan (Beyrut 1888), daha sonra yine kendisi tarafından şerh edilerek Enîsü’l-Cülesâ’ fî şerhi dîvâni’l-Hansâ adıyla yayımlamıştır.

36 Kurân-ı Kerîm, 103 Asr 1.ayete işaret edilmiştir.

37 Ebûbekr hakkında bakınız, Dipnot 2.

38 Alî Furûğî, a.g.e., s. 861-865.

NÜSHA, YIL: VI, SAYI: 21, BAHAR 2006