Samarqand shahari tarixiy yodgorliklarining o’rganilish tarixi Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Samarqandning nomlanishi va shaharning qisqacha tarixi.
Samarqand — Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning ma’muriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-1930 yillarda Respublika poytaxti. O‘zbekistonning jan.g‘arbida, Zarafshon vodiysining o‘rta qismida (Darg‘om va Siyob kanallari orasida) joylashgan.
Tarixiy yozma manbalarda Samarqandning yoshi qadimiyligi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Muhammad an Nasafiy „alQand fiy zikri ulamoi Samarqand“, Xaydar asSamarqandiy (12-a.) „Qandiyai Xurd“, Abu Tohirxoja Samarqandiy „Samariya“, Xitoy tarixchisi CHjan Syan, yunon va rimlik tarixchilar Arrian, Kursiy Ruf va boshqa ko‘plab mualliflarning asarlarida bu haqda yozib o‘tilgan. Shu bois o‘rta asrlardan Sharqda ommalashib ketgan maqollardan birida „G‘arbda Rim, Sharqda Samarqand“ deyilgan. Samarqand va Rim insoniyat takdiridagi buyuk xizmatlarini nazarda tutib „Boqiy shaharlar“ nomini olganlar. Xalqiborasi „Samarqand saykaliro‘yizaminast“ — Samarqand er yuziningsayqali (jilosi) deb bexudaaytilmagan. Amir Temur Samarqandnio‘zgachamehrbilanqadrladi, obodqildi, dunyoningsayqaligaaylantirdi.
„Samarqand“ so‘zining kelib chiqishi to‘g‘risida bir qancha taxmin va gipotezalar mavjud. Sharqmualliflari „Samarqand“ so‘ziningbirinchiqismi, ya’ni „Samar“ so‘zishushahargaasossolganyokishaharnibosibolgankishiningnomi deb hisoblab, birqanchasun’iyta’riflarnitaklifetdilar. Biroq tarixda bundayismli kishi to‘g‘risida ma’lumotlar aniqlanmagan. So‘zningikkinchiqismi „kent“ (kand) — qishloq, shahardeganma’nonibildiradi. Ba’ziYevropalikolimlar, bu nom qadimdanqolgan, sanskritcha „Samarya“rayaqin, ya’ni „yig‘ilish, yig‘in“ so‘zidan kelib chiqqan deb izoxlaydilar. Antik mualliflarningasarlaridashaharMarokanda deb atalgan . Bu haqiqatgaancha yaqin bo‘lib, Marokanda — Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir. 11-asr olimlaridan Abu Rayhon Beruniyva Mahmud Koshg‘ariy shahar nomining kelibchiqishini „Semizkent“, ya’ni „semizqishloq“ so‘ziningbuzibtalaffuzqilinishi deb tushuntiradilar.
Samarqand jahonning eng qad. shaharlaridan biri — 2700 yildan ortiq tarixga ega. Samarqand mil. av. 4-a.dan mil. 6-a.gacha Sug‘d davlatining poytaxti bo‘lgan. Arxeologik qazishmalardan ma’lum bo‘lishicha, yuqori paleolit davrida ham Samarqand hududida odamlar yashagan (q. Samarqandmakoni). RimtarixchisiKvintKursiyRufning (mil. av. 1-a. oxiri — mil. 1-a.) yozishicha, Samarqandqal’asidevoriningaylanasitaxminan 10,5 kmbo‘lgan. Mil. av. 329 y. Makedoniyalik Aleksandr (IskandarMaqduniy) qo‘shinlari Samarqandni vayron qilgan. Samarqand 6-a.da Turk xokonligi tarkibiga kirgan va mahalliy hokimlar tomonidan boshqarilgan.
7-a. boshidan Zarafshon vodiysi Samarqand xrkimlariqo‘l ostiga o‘tgan. Bu davrda Samarqand Hindiston, Eron, Misr va Vizantiya davlatlari bilan savdo sotiqqilgan. Kutayba ibn Muslim boshchiligidagiarabqo‘shinlari 712 yilda Samarqandni egallagan. Qo‘zg‘olon ko‘targan shahar aholisining bir qismini qirib tashlagan. Attabariy keltirgan ma’lumotga ko‘ra, samarqandliklar shahriston (ichkishahar)ni arablarga bo‘shatibberishgamajburbo‘lganlar. Arablarshahristonda masjid va minbar qurganlar. Mahalliyaholidantortibolinganqimmatbaxrbuyumlar va oltin, kumush bilan bezatilgan sanamlar (xilatulasnom) nieritib 10 mingmisqol qimmatbaho metall olingan. 776—83 yillarda arablarga qarshi Muqanna boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Arablarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlarn bostirishga faol qatnashgan mahalliy zamindo raholi vakillari 9-a. 20 yillaridan Movarounnaxr va viloyatlarini boshqarishga tortildi, jumladan, Samarqandni boshqarish Somoniylar qo‘liga o‘tdi. O‘sha vaqtdan Samarqand — Somoniylar davlatining poytaxti bo‘ldi. 887 yildan birinchi marta somoniylar kumush tangalari Samarqandda zarb qilina boshladi. Somoniylar poytaxti Buxoroga ko‘chirilgandan (889) so‘ng ham Samarqand Movarounnahrning eng yirik hunarmandchilik va savdo markazlaridan biri bo‘lib qoldi. 11 a.dan Samarqand Qoraxoniylarvdavlativtarkibiga kirgan. 11-a.da Samarqandni Saljuqiylar bosib olgan. 12-a.dan Qoraxitoylarga tobe bo‘lgan. 1210 yildan Muhammad Xorazmshoh davlati tarkibida. 1212 y. Samarqandliklar Xorazmshohga qarshi qo‘zg‘olon ko‘targan. 1220 y. Chingizxon qo‘shinlari Samarqandga bostirib kirib, shaharga o‘t qo‘ygan va aholining ko‘p qismini kirgan, qolganlari shaharni tark etib omon qolgan. Bir necha yildan so‘ng Samarqand qayta tiklana boshlagan. 13-a.ning 2-yarmida Samarqandga kelgan venetsiyalik sayyoh Marko Polo „Sonmarkon kapa va mashxur shahar“ deb yozgan. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Samarqand CHig‘atoy ulusi tarkibida bo‘lgan.
14-a. o‘rtalarida Movarounnahrda mo‘gullarga qarshi xalqharakatlari bo‘lib o‘tdi. Sarbadorlar qo‘ztloni natijasida shaharda bir necha oy xalq hokimiyati o‘rnatildi. 14-a. oxiri va 15-a. da Samarqand ning iqtisodiy-siyosiy va madaniy hayoti ancha yuksaldi. Amir Temur saltanati poytaxti sifatida Samarqand jahonga mashhur bo‘ldi. Bu davrda Samarqand ko‘pgina Sharq va Yevropa davlatlari bilan savdo aloqalari o‘rnatgan. Samarqandda ko‘plab hashamatli me’moriy inshootlar qurilgan. Yirik Sharqshunos olim V.V.Bartold ta’kidlaganidek, Amir Temurning fikriga ko‘ra, S jahonning birinchi shahri bo‘lishi kerak edi. Amir Temur vafoti (1405) dan so‘ng SAMARQAND taxtini Ulug‘bek egalladi. Ulug‘bek davrida Samarqandda qurilishlar avj oldi. Qo‘shni davlatlar bilan aloqalar kuchaydi. 15-a. oxirida Samarqandni Zahiriddin Muhammad Bobur egalladi (1497). 1500 y. Shayboniyxon Samarqandni deyarli urushsiz bosib oldi. 16-a. o‘rtalarigacha Samarqand Shayboniylar davlatining poytaxti bo‘lib turdi. O‘sha vaqgdan rus bosqiniga qadar (1868) Buxoro xonligi (amirligi) tarkibqda bo‘lib keddi. 1723—30 yillarda qozokdar bosqini davrida katta talofat ko‘rdi. 1740—47 ylarda Nodirshohga tobe bo‘ldi. 17-a.ning 1-yarmida olchin urug‘idan chiqqan o‘zbek harbiyzamindorlarining yirik vakili YAlangto‘sh Bahodir Samarqand hokimi bo‘lgan. 1758—1868 ylarda esa Samarqand Buxoro amirligiga itoat qilgan.