Samarqand shahari tarixiy yodgorliklarining o’rganilish tarixi Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Yangi davrda Samarqand o‘rganilishi va tadqiqi. Samarqandni arxeologik jihatdan o‘rganish ishlari 19-a.ning oxirlarida boshlangan edi. 1895 yilda Sharqshunos olim V.V.Barsholdshsht tashabbusi bilan tuzilgan „Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi“ a’zolari Samarqanddagi Afrosiyobni ko‘p asrlar xazinasi deb qarab, unda keng ko‘lamdagi arxeologik qazishma ishlarini olib bordilar. V.L.Vyatkin, N.I.Veselovskiypar o‘tkazgan arxeologik qazishmalar natijasida turli xildagi qad. buyumlar topilib muzeyga berildi. 1908 yilda V.L.Vyatkin Samarqand chekkasida joylashgan Ulug‘bek rasadxonasining o‘rnini aniqladi va qazish ishlarini o‘tkazdi. Natijada rasadxona harobasi hamda uning er ostidagi butun qolgan qismi qazib ochildi. O‘sha davrdan boshlab O‘rta Osiyo xalqlarining qad. madaniy merosini o‘rganishda dastlabki qadamlar qo‘yildi. 1912—13, 1929—30 yillarda V.L.Vyatkin, 1912 y. M.E.Masson Afrosiyobda qazish ishlarini olib bordilar. A.I. Terenojkin 1945—48 yillarda S 2500 yillik tarixga ega deb belgiladi; shahar tarixi davrlashtirildi.
1950y.lardan boshlab Afrosiyobda muntazam arxeologik qazishmalar o‘tkazish, ayniqsa, 1958 yildan V.A. SHishkin rahbarligida, 1966 yildan boshlab esa Ya.G‘.G‘ulomov boshchiligida faollashdi. Afrosiyobni o‘rganish ishlari ko‘lamini kengaytirish maqsadida, 1966 yilda doimiy harakatdagi Afrosiyob kompleks arxeologiya ekspeditsiyasi tashkil etildi. 1970 yilda Samarqandda O‘zbekiston FAning mustaqil Arxeologiya in-ti tashkil etilishi Samarqanddagi arxeologik qazishmalarni yanada keng ko‘lamda olib borishga imkoniyat yaratdi. Arxeologik qazishmalar natijasida Samarqandning yoshi aniklandi va 1970 yilda shaharning 2500 y.lik yubileyi keng nishonlandi. 1971—77 yillarda SH. Toshxo‘jaev, 1978—85 yillarda G.V. SHishkina qazishma ishlarini olib bordilar. Mustaqillik yillarida arxeologik qazish va i.t. ishlarining samaradorligini oshirish maqsadida fransiyalik akad., Sharqshunos arxeologlar Pol Bernar va Frans Grene, o‘zbek arxeolog olimlari prof. M. Isomiddinov, A.Anorboev va tadqiqotchi A. Otaxo‘jaevlar bilan hamkorlikda ishladilar. Natijada, Afrosiyobdagi eng quyi madaniy qatlamlarni o‘rganish jarayonida er sathidan 10–15 m chuqurlikda mil. av. 9—7-a. o‘rtalariga oid ashyolar topildi. Bular qo‘lda yasab rangli naqsh berilgan sopol idishlarning parchalari va shuningdek, guvaladan tiklangan 7 m qalinlikdagi mudofaa devori qoldiklaridir. Afrosiyobning 19 gektarlik ark qismi devor bilan butunlay o‘rab olingan. Afrosiyobning boshqa joylari ham tekshirib ko‘rilganda quyi qatlamlaridan shunga o‘xshash va mil. av. 9—8-a.larga oid ashyolar topildi.
Afrosiyobdan topilgan ushbu namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot usulida o‘rganilib, ular mil. av. 8-a.ga, aniqrog‘i 2750 yoshga taalluqliligi isbotlandi.
Samarqand bunyod bo‘lganidan buyon u O‘rta Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida katta mavqega ega bo‘lib keldi. Shaharning Buyuk ipak yo‘li chorrahasida joylashganligi, bu erda qadimdan hunarmandchilikning shoyi to‘qish, mashhur Samarqand qog‘ozi i.ch., kulolchilik, temirchilik, novvoylik, qandolatchilik, badiiy kashtachilik va boshqa turlari hamda savdosotiq ishlarining rivojiga turtki bo‘ldi. Samarqandda qadimdan ravnaq topgan hunarmandchilik turlari mahallaguzarlarning nomlarida saqlanib qolgan, maSamarqand „So‘zangaron“ (igna tayyorlovchilar), „Kamongaron“ (o‘qyoy yasovchilar) va boshqa nomlar hozirgi kungacha etib kelgan.
Samarqand qadimiy tarixi va me’moriy yodgorliklari tufayli butun dunyo tan olgan haqiqiy muzey shahriga aylandi. Shu bois respublika hukumati qarori bilan 1982 yilda Samarqandning Afrosiyob shahristoni, o‘rta asrlarda bunyod etilgan me’moriy yodgorliklar va 19—20-a.larda qurilgan „Yangi shahar“dagi binolar, tarix va o‘lkashunoslik muzeylari asosida „Samarqand davlat birlashgan tarixiyme’moriy muzeyqo‘riqxonasi“ tuzildi. O‘sha yilda shaharning tarixiy kismini muhofazalash chegaralari belgilandi.
Samarqandning me’moriy-tarixiy yodgorliklari 2001 yilda YUNESKOning Finlyandiyada o‘tkazilgan 25sessiyasida Jahon merosi ro‘yxatiga kiritildi.
Samarqandda 73 ta yirik tarixiy me’moriy yodgorlik: Registon ansambli, SHohi Zinda ansambli, Amir Temur maqbarasi, Ulug‘bek rasadxonasi, Bibixonim jome masjidi, Ruhobod maqbarasi, Abdidarun majmuasi, Xoja Ahror masjidi, Hazrati Xizr masjidi va boshqa saqlangan. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan Samarqandda Abu Mansur alMoturidiy asSamarqandiy dafn etilgan CHokardiza qabristoni hududida Moturidiy yodgorlik majmui mozoriga maqbara qurildi, kabriston obod etildi, Burhoniddin Marg‘inoniy vafotining 800 yilligi (1997), tavalludining 910 yilligi (hijriy sana bo‘yicha) (2000) keng nishonlandi (Samarqand shahridagi CHokardiza kabristoniga dafn etilgan). Samarqandning markaziy maydoniga Amir Temur haykali o‘rnatildi. Shahardagi tarixiy obidalar Xitoy, Hindiston, Yunoniston (Afina), Italiya (Rim) yodgorliklari kabi o‘zining go‘zalligi bilan e’tiborni o‘ziga tortadi. Samarqandga har yili dunyoning turli mamlakatlaridan minglab sayyoxlar kelib ketadilar. Mehmon va sayyoxlarga xizmat ko‘rsatuvchi: „Afrosiyob“, „Samarqand“, „Zarafshon“, „Bogishamol“, „Markaziy“, „Prezident otel“ kabi mehmonxonalar qurilgan. Sayyoxlarga „O‘zbekturizm“ milliy kompaniyasining Samarqand bo‘limi xodimlari xizmat ko‘rsatadilar.
Tarixchilar va arxeologlarning yakdillik bilan bildirgan fikrlariga ko’ra, dev yozadi V.A.Shishkin, Samarqand 1220 yilning martida yangi, ehtimol, eng dahshatli voqealarni boshidan kechirgan. O’sha yilning fevralida Buxoro va Zarafshon vodiysining talay qismini zabt etgan Chingizxon askarlari shaharga yaqinlashib qolgan edi. O’sha vaqtda O’rta Osiyoning viloyatlarini birlashtirib hukmronlik qilayotgan Xorazm shohi Muhammadning shaharni mustahkamlash choralarini ko’rganligini Afrosiyob devorlarini o’rganish ishi ko’rsatib turibdi. Devorlarning ma’lum qismi tuzatilgan. Shaharning o’zida qo’shib ko’p sqlangan (ba’zi ma’lumotlarga ko’ra 100 mingdan ziyod, ayrimlarida qirq mingga yaqin qo’shin bo’lgan, deyiladi). Biroq mamlakatda hukm surgan ichki feodal nizo-janjallar, shohlar bilan ularga bo’ysunmagan feodal lashkarboshilari o’rtasidagi dushmanlik chinakamiga mudofaa uyushtirish imkonini bermagan. Mo’g’ullar Samarqandni qamal qilganlaridan keyin, shaharning qo’shin boshliqlari taslim bo’lishga qaror qilganlar. Shaharning ancha mustahkam bo’lgan shimol qismidagi bir guruh dovyuraklar uni mudofaa qilishni davom ettirganlar. Lekin mo’g’ullar hujum qilib, shaharning bu qismini ham ettirganlar. Jome machitda yashiringan ming kishiga yaqin so’nggi himoyachilar qirib tashlangan, machitning o’ziga o’t qo’yilgan.
Machit joylashgan yerda olib borilgan arxeologik ishlar shuni ko’rsatadiki, machit yog’och ustunlar bilan o’ralgan to’g’ri burchakli katta hovlidan iborat bo’lgan. Ustun va to’sinlar o’yma naqshlar bilan bezatilgan. Naqsh izlari usti kuygan yog’och bo’laklarida hozir ham yaxshi bilinib turibdi.
Shahar shafqatsiz ravishda talangan, Samarqandga shuhrat keltirgan ming-minglab mohir hunarmandlar olib ketilib, Chingizxonning o’g’illari va qarindosh-urug’lariga berilgan. Hunarmandlar ularning qo’llarida qul sifatida ishlagan. Aholining qolgan qismiga katta o’lpon solingan.
Samarqandda bo’lgan Xitoy sayyohining yozishicha, ana shunday dahshatli urushdan keyin shaharda ko’pi bilan aholining chorak qimi qoldi. Tirik qolgan aholi Samarqandning hozir “eski shahar” deb ataluvchi va ilgarigi savdo-sotiq raboti joylashgan shimoliy qismiga o’rnashgan. Afrosiyob tepaligidagi shaharning qadimiy qismi esa vayronalarga aylanib, u yerda qaytadan shahar tiklanmagan. Afrosiyob bundan keyin hayot tiklanmaslining, asosiy sabablaridan biri, shubhasiz, shaharni suv bilan ta’minlab turuvchi “Qo’rg’oshin arig’i” deb ajoyib inshootning mo’g’ullar tomonidan buzib tashlanganligi bo’lgan. Xarob bo’lgan va talangan Samarqand bu kanalni tiklay olmas edi. Samarqand XIII va XIV asrlarga kelib asta-sekin, biroq muntazam ravishda tiklanib bordi.
Temur davrida Samarqandda katta qurilish ishlari olib borildi. Bunga qadar o’tgan 150 yil mobaynida shaharda hech qanday yirik qurilish bo’lmagan edi. Sharafuddin Ali Yazdiy va Temurning Samarqanddagi saroyi qoshida bo’lgan Ispaniya elchisi (1403-1406 yillar) Ryui Gonzales de Klavixo ham ana shu haqda yozadilar. V.V.Bartold juda to’g’ri ta’kidlab o’tganidek, Temurning fikricha, Samarqand jahonda birinchi shaharga aylanishi kerak edi. Samarqand atrofida barpo etilgan bir qancha qishloqlarga musulmon mamlakatlaridagi asosiy shaharlar – Bog’dod, Damashq, Misr, Sheroz va Sultoniya nomining berilganligi ham bu fikrni tasdiqlab turibdi.
Samarqand vujudga kelgan Zarafshon daryosi vodiysining tabiiy mo’l-ko’lligi «Avesto» ning muqaddas she’rlarida maqtalgan edi. Eramizdan avvalgi 1-ming yillikning o’rtalarida yunon manbalari Samarqand shahri haqida nomini Marokand shaklida aytib o’tganlar, o’rta asrlar davrida qadimiy Samarqandning xarobalari Afrosiyob deb nomlanadigan bo’ldi. Samarqand shahri haqida eng birinchi yozma fikr eramizdan avvalgi 329 yilga oid, u paytda Iskandar Zulqarnayn boshchiligidagi yunon-makedon lashkarlari uni ishg’ol qilgan. Eramizning birinchi asrlarida shahar qudratli Kangyuy davlati hukmronligiga tushib qolgan edi.
VI—VII asrlarda Samarqandda turk hoqonligi bilan yaqin aloqada harakat qilgan ishxiy hukmdorlari taxtga chiqqan. VII asr oxirida – VIII asr boshida arab istilochilariing lashkarlari paydo bo’ldi.
1220 yil bahorida shaharni Chingisxonning qo’shinlari qo’lga olib, uning qadimgi zaminigacha buzib tashlaganlar. XIV asr — XV asrning o’rtalarida Samarqandning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining yangi beqiyos yuksalishi yuz beradi. Aynan shu davrda Temur tomonidan yaratilgan, Volgadan Gang daryosigacha, Tyan-Shan tizmasidan Bosforgacha yastanib yotgan ulkan davlatning poytaxti sifatida Samarqand jahonda mashhur bo’ladi. Amir Temur poytaxti Samarqandni go’zal shaharga aylantirishni orzu qilar edi.
Hindiston, Afg’oniston, Eron, Suriya, Kavkaz orti davlatlari, Turkiyaga qilgan har bir harbiy yurishdan u Samarqandga eng mohir me’morlar, zargarlar va allomalarni olib kelar edi. O’z davlati ichida Temur yaratuvchi ijodkor edi. U rassomlar va shoiralr, mutafakkir va olimlarni saxiylar bilan qo’llab-quvvatlar edi. Bu fe’l-atvor keyinchalik uning nevarasi – Mirzo Ulug’bekka ham o’tadi, uning besh asr avval yaratilgan yulduzlar katalogi va xaritasi butun dunyoni hozir ham hayratda qoldiradi.
Aynan Temuriylarnig hukmronligi davrida Samarqand o’zinnig eng yuksak kamolotiga yetgan edi.
Evropa davlatlarining hukmdorlari bu shaharni ziyorat qilishni o’zlari uchun sharaf deb bilganlar.
Samarqand — afsonaviy shahar. Bu yerda har bir tosh, jarlik yoki suv havzasi - o’tmishdan so’ylovchi tirik bir ertak, shaharning har bir dahasi (guzari yoki mahallasi) o’z afsonalarini go’yoki shajarasi kabi saqlab keladi. Ba’zan har bir samarqandlikning qalbiga aziz bo’lgan biror bir tarixiy voqea yoki joy xam afsonalarga ko’miladi.
Zamonaviy Samarqand - holisining soni va hududining kattaligi, sanoat ahamiyatiga ko’ra O’zbekistonning Toshkentdan keyingi ikkinchi o’rinda turuvchi shahri bo’lib, jahon turizmining markazidir. U Zarafshon daryosining o’rta oqimi chap qirg’og’ining adirli qismida joylashgan.