Sanoat va ekologik xavfsizlik

Nazorat savollari:
1.Chiqindilar klassifikatsiyasi?
2.Shahar ekologiyasi haqida ma’lumot bering?
7-ma’ruza
Kislota yomg’irlarini ekologik xavfliligi.
Reja:
1.Kislotali yomg'irlar va ularni atrof-muhitga ta'siri
2. Atmosferadagi ammiak kislotali yomg'ir

Kalit so’zlar: kislota yomg’ir,atmosfera, bosim, suv bug’lari,qopqon, biogen modda, uchuvchan organik birikma, korroziya, makro va microelement.

(S0₂ ) atmosferani ifloslovchi gazlar ichida ikkinchi o‘rinda turadi. Atmosferada bu gaz Yer qa’ridan qazib olingan issiqlik manbai - ko‘mirni yoqish jarayonida hosil bo’ladi.
Har qanday issiqlik manbai yoqilganda undan 5-7% gacha SO, ajrab, havoga chiqadi. Har yili Yerning yuza qatlami - troposferaga 145 Mt. SO, chiqariladi, shundan 70% ko‘mir yoqilishi hisobiga va 16% suyuq yoqilg‘i (mazut) dan hosil boiadi. Atmosferada ultrabinafsha nurlar ta’sirida S0₂ ning parchalanishi yuzaga kelib, undan oltingugurt angidridi hosil boiadi, ya’ni:
SO, + H, О = H, S0₃ + 76 kDj.
Natijada havodan kislotali yomglrlar yog'adi. Buni Shvetsariya, Shvetsiya, Osiyo yerlarida kuzatish mumkin. Undan tashqari, sera oksidi shaharlarda metall korroziyasini 1,5-5 barobar tezlashtiradi. SO, havoda normadan 3 barobar ortiq ko'paygan joylarda sink korroziyasi 4 barobar tezlashadi.
“Kislotali yomg’ir» tushunchasi ilk bor 1872-yilda ingliz muhandis Voitis' u*C*" R°Dert Angus Smit tomonidan chop etilgan «Havo va r- kimyoviy klimatologiya asoslari» kitobida berilgan. Kislotali yomg'irlarni chuqur ilmiy jihatdan tadqiqotlar asosida o'rganish o'tgan asrning 60-yillarining oxirida boshlangan. Hozirgi kunda nit ko'rsatkichi yomg'ir suvlarining o'rta pH-ko'rsatkichidan past bo'l barcha meteorologik yog'in-sochinlar, ya'ni yomg'ir, qor, do'l, turna yomg'ir bilan qor aralashmasi «kislotali yomg'ir» deb ataladi (yomg’ir suvlarining o'rtacha pH ko'rsatkichi 5,6 ga teng Kislotali yomg'irlar suv havzalarini va tuproqlarni nordonlashtirib suvdagi yashovchi o'simlik va hayvonotlarga, yerdagi tirik organizmlarga, qishloq xo'jalik o'simliklarga, o'rmonlariga katta zarar yetkazadi. Bundan tashqari, kislotali yomg'irlar bino va inshootlarni, tarixiy yodgorliklarning yemirilishiga, metallar korroziyasiga, beton, ohak, marmar va keramikadan ishlangan qurilmalarning parchalanishiga olib keladi.
Kislotali yomg'irlarni hosil bo'lishiga olib keluvchi atmosferadagi asosiy ifloslantiruvchiiarga oltingugurt ikki oksidi, azot oksidlari va uchuvchan organik birikmalari kiradi Atmosfera katta oksidlantiruvchi sistema bo'lib, uning tarkibidagi asosiy oksidlantiruvchi modda — kislorodning miqdori juda kattadir. Tabiiy va antropogen yo'li bilan hosil bo'lgan hamda tarkibida C, H, S,N atomlari bor bo'lgan birikmalar atmosferaga kelib tushganda unda uzoq vaqt davomida saqlanadigan barqaror (C0₂) yoki kislotali xossalarga ega bo'lgan qisqa vaqt havoda saqlanib turadigan (azot va oltingugurt oksidlari) birikmalarga aylanadi. Bu birikmalar suyuq fazadagi oksidlanish jarayonlarida ishtirok etib, yomg'ir bilan atmosferadan yuvilib chiqadi. Oksidlanish jarayonlarida kisloroddan tashqari ozon 0₃, gidroksil radikali HO, gidroperoksid radikali H0₂, organic peroksid radikallari (ROO), peroksiasetilnitrat (PAN), vodorod peroksidi (H₂0₂), nitrat ionlari (H0₃) va boshqalar ishtirok etadi. Bu radikallar orasida reaksion qobiliyati eng kuchli bo'lgan gidroksil radikali bo’lib, u azot va oltingugurt oksidlarini azot va sulfat kislotasi holatigacna oksidlantiradi Oltingugurt birikmalari atmosferaga tabiiy va antropogen yo'li bilan kelib tushishi mumkin. Tabiiy manbalarga quyidagilar kiradi:
Atmosferadagi ammiak kislotali yomg'irlarni qisman neytrallashi mumkin. Bunda sulfat va ammoniy nitratlari hosii bo'ladi:
NH₃ + H₂S0₄ -> NH₄HSO,
NH₃ + NH₄HS0₄-»(NH₄)₂S0₄
NH₃ + HN0₃ -> NH₄N0₃
Ammiak asosan tuproqlarda mikroorganizmlar ta'siri ostida organik qoldiqlarning parchalanishida hosil bo'ladi
Atmosferada hosil bo'lgan kislotalar yog'in-sochinlar bilan yuvilib chiqishi yoki quruq cho'kish yo'li bilan chiqishi mumkin. Kislotali yomg'irlarni yer yuzasiga kelib tushishi natijasida suv havzalarini va tuproqlarning kislotaliligi oshadi hamda buning hisobiga ularning tarkibidagi og'ir metallar va zaharli moddalar erio,inson hamda hayvonot organizmiga kelib tushishi va to'planish mumkin. Kislotali yomg'ir ta'sirida o'simliklardan noorganik moddalar, asosiy makro va mikroelementlar yuvilib chiqadi. Masalan, ens ^ miqdorda kaliy, kalsiy, magniy, marganes, organik binkmalarda aminokislotalar, organik kislotalar, garmon, vitamin, pektin va birikmalari chiqadi. Bu jarayonlar natijasida o'simliklarga kerak biogen moddalar kamayib ketadi.
Tuproqlarga kelib tushgan vodorod ionlari tuproqdagi kat!°clli(S almashishi natijasida tuproqdan kalsiy, magniy, kaliy ionlari di Kislotali muhitda tuproqdagi og'ir metallar( marganes, mis, miy aluminiy) erib, o'simliklarga o'tadi va ularai zaharlashi mumkin