Sh. N. Zaynutdinov, R. I. Nurimbetov

1.4. Personalni boshqarish uslublari
Y u q o rid a p e rso n a ln i b o sh q a rish u m u m iy y o n d ash u v
nuqtayi nazaridan, tashkilotni boshqarish organlari va uning 
ishlab chiqarish jam o asi bilan m e h n at faoliyatini am alga 
oshirish jarayonidagi m unosabatlari ko‘rinishida qarab chiqildi. 
A n c h a to r ta sa v v u rd a p e rs o n a ln i b o s h q a ris h m u a y y a n
x o d im ia r x a tti-h a r a k a tin i u la r to m o n id a n a n iq ish la rn i 
bajarish uchun yo‘naltiruvchi lokal rahbarlik ta ’sirlaridan iborat 
h iso b la n a d i. S o d d a ro q a y tg a n d a , x o d im yoki x o d im ia r 
guruhining ularning rahbari, yetakchisi tom onidan bajarilishi 
kerak b o ‘lgan ko‘rsatm alar, topshiriqlar, tavsiyalar shaklidagi 
b o sh q a rilish i tu sh u n ila d i. B u n d a y h a ra k a td a asosiy rol 
ra h b a rla rn in g b o ‘y sin u v ch ilarg a t a ’sir k o £rsatish usuliga 
taalluqli hisoblanadi.
B o ‘ysinuvchilarga m a ’lum tu sh u n c h a shaklida yetka- 
ziladigan aniq vazifalar, topshiriqlarni ishlab chiqish bilan 
b o g i i q b o sh q a ru v , y a ’n i ad res (m a n z il)li b o sh q a ru v — 
rahbarlik deb ataladi. Rahbarlik boshqaruvning aloqa shaklida, 
ra h b arn in g b o sh q arilu v ch i shaxslar b ilan bevosita o ‘zaro 
aloqasi k o ‘rinishidagi boshqaruvning nam oyon b o ‘lishidir.
Boshqaruvda rahbarning roli favqulodda ortadi, muvaffaqiyat 
yuqori darajada bo'sinuvchilarga ta ’sir ko‘rsatish, rahbarning 
y e ta k c h i sifatidagi nu fu zi, ra h b a r to m o n id a n h o k im iy at 
funksiyalarini bajarishi, topshiriqlarni, ko‘rsatmalarni bajarishga 
majburlashiga bog‘liq. H atto maxsus nom ham mavjud, ya’ni — 
xarizma, — bu rahbarning shaxsiy fazilatlari va qobiliyatlarining 
ta ’sir kuchiga asoslangan hokimiyat ifodasidir.
Subyektlarning boshqaruv obyektlariga ta ’sir usulining 
farqlanishiga o id b o sh q aru v uslublari singari rah b arlik d a 
"rahbarlik uslubi" tushunchasi ishlatiladi. R ahbarlik uslubi 
deganda rahbarning xizm at majburiyatlarini bajarish jarayonida 
b o ‘ysinuvchilar bilan ish yuzasidan m uloqot yuritish usuli 
tushuniladi, u k o ‘rsatm aviy ta ’sir, rahbarning yakka iroda-
20

---

sining nam oyon b o iis h darajasi bilan ifodalanadi. Rahbarlik 
u slu b i r a h b a rn in g b o ‘y s in u v c h ila r to m o n id a n ish n in g
bajarilishida ularga nisbatan xatti-harakatini aks ettiradi.
Rahbarlik uslubi rahbar to m o n id an shunday tanlanadiki, 
b o ‘ysinuvchilarga to ‘liqroq, k u ch liro q ta ’sir k o ‘rsatish va 
u la rn in g ra h b a r iro d a sin i b ajarish b o ‘y ic h a eng yaxshi 
natijalarga erishilishi nazarda tutiladi. Bir vaqtning o ‘zida uslub 
rahbarning shaxsiyati va uning ruhiyatini ifodalaydi, uning 
in d iv id u allig in i sh u n d ay m a ’n o d a k o ‘rsatad ik i, aksariyat 
rahbarlar o ‘zlari to m o n id an ishlab chiqilgan k o ‘rsatm alarga 
b o ‘ysinuvchilarning rioya etishiga ko‘proq moyil b o ‘lishadi.
P e rso n a ln i b o sh q a ris h so h asid ag i ta d q iq o tc h ila r va 
m ualliflar rahbarlik uslubining bir necha turini k o ‘rsatishadi. 
Personalga rahbarlik qilish tizim i sohasidagi taniqli mutaxassis 
Duglas M ak G regom ing qarashlariga qaraganda, b o ‘ysinuv- 
chilar o ‘zlarini rahbarlar talab etadigan shaklda tutishadi, 
rahbar b o ‘ysinuvehilar bilan m unosabatlarda egallaydigan eng 
chekka pozitsiyalam i ko‘rsatishi darkor.
Birinchi pozitsiya boshqaruvning k o ‘rsatmaviy, buyruqqa 
asoslangan usullarini q o ‘llashga asoslangan rahbarlik uslubiga 
to ‘g ‘ri keladi. Bu uslub k o ‘proq b o ‘sinuvchilarda vazifalarni 
bajarishga ichki xohishning yo‘qligi bilan belgilanadi. D em ak, 
m aqsadli, sam arali, sifatli ishni bajarish u ch u n in tizom iy 
jazolashlar bilan kuzatiladigan m ajburlash, nazoratning turli 
u s u lla r in i q o ‘Ila sh g a t o ‘g ‘ri k e la d i. B u n d a y p o z its iy a
b o ‘y s in u v c h i x o d im la rn in g e rk in lig i, ta s h a b b u s k o rlig i, 
m ustaqilligini cheklaydi, ularni boshqaruvdan yiroqlashtiradi.
Ikkinchisi, birinchisiga qaram a-qarshi pozitsiya ierarxik 
su b o rd in asiy a m u n o sa b a tla rid a n bosh to rtis h , ra h b a r va 
b o ‘ysinuvchilar o ‘rtasidagi m unosabatlarni sheriklik hamkorligi 
asosida qurishga asoslanadi. B unday yondashuvda o ‘ta dolzarb 
m uam m olam i hal etish adolat tam oyillariga rioya qilish va 
ishda ishtirok etuvchi barcha tom oniam ing huquqlarini hurm at 
qilishga tayanadi. Ish bilan birlashgan insonlar bir-biri bilan 
yaqin b o ‘lishlari kerak. R ahbarlik m ajburlash vositasi va usuli 
em as, balki u m u m iy m an faatlard a am al qiluvchi m eh n at 
ja m o a si a ’z o larin in g x a tti-h a ra k a tla rin i m uvofiqlashtirish 
vositasi b o ‘lishi kerak.
21

---

R ahbar, m enejer oldida doim m uam m o turadi: u qay 
darajada va qanday vaziyatda o ‘z b o ‘ysinuvchilariga nisbatan 
boshliq, yetakchi sifatida, qaysilarda esa — ishning boshqa 
ishtirokchilari sifatida o ‘zini tu tish i kerak. Birinchi shart 
ziddiyat, intizom va ta rtib n in g buzilishining old in i olish 
nuqtayi nazaridan m uhim . Tartib o ‘rnatish hokim iyatning bir 
q o ‘lda uyg‘uniashuvini taqoza qiladi. Aks holda ijrochilam ing 
yakka yo‘naltirilgan harakatlariga erishish m um kin. Ikkinchi 
shart insonlarning yaqin aloqasiga k o ‘maklashadi, rahbarning 
b o ‘ysinuvchilar ustidan o ‘ta nazoratini susaytiradi. U insoniy 
m unosabatlarini ta ’minlaydi.
R ahbarlik uslubi b o ‘yicha keltirilgan ikkita bir-biriga 
qaram a-qarshi y o ‘nalishlar o ‘rtasida vaziyatga qarab ularni 
rahbarlik jarayonida, iqtisodiy faoliyat jarayonida bir-biriga 
uyg‘unlashtirishning bir necha variantlari mavjud.
Boshqaruv va m enejm ent b o ‘yicha 0 ‘zbekistonda keng 
tarqalgan o ‘quv q o ilan m alard a rahbarlikning irchta uslubini 
ko‘rsatish qabul qilingan: avtoritar, dem okratik va liberal.
Avtoritar uslub yakkashaxsiikka o ‘ta intilish, boshqarishga 
oid q aro riarn i yakka tartib d a qabul qilishga intilishda va 
ularning b o ‘ysinuvchilar tom onidan rahbarning k o ‘rsatmalari 
va topshiriqlariga muvofiq bajarilishida o ‘z ifodasini topadi. 
Rahbarlikning avtoritar tizim i rahbarning shaxsiy hokim iyatida 
aks ettiriladi. A vtoritar uslubning nam oyon b o iish in in g asosiy 
turlari:
• rahbarlik funksiyalarining bir shaxsda m ujassam lashuvi, 
jaray o n d ag i boshqa ish tiro k ch ilarn in g faqat ijrochi rolini 
bajarishi, boshqaruvning asosiy vositalari sifatida ko'rsatm alar, 
buyruqlar, topshiriqlarning qoilan iiish i;
9
rah b ar irodasini ado etish bilan b o g iiq b o im a g a n
b o ‘sinuvchi lam ing tashabbuskorlarini bostirish;
• ra h b ar va b o ‘ysinuvehi o 'rta s id a an iq ifodalangan 
m asofaning mavjudligi;