Согласно историческим описаниям, когда-то в Авлабаре – центре старого Тифлиса, откуда, начинается его история, стояла албанская церковь посвящённая и монастырь Ходжаванк

Şəkil 4. Ot yeyən heyvanların yırtıcı heyvanlar tərəfindən parçalanması motivi

XIV-XVII əsrlərə aid Təbriz xalçalarında (F. Ağasıoğlu, 9 Bitik, IV bitik)
F. Ağasıoğlu özünün «9 Bitik» əsərinin hələ çap olunmamış IV bitiyində skif incəsənətində rast gəldiyimiz «heyvanların mücadiləsi» motivinə toxunaraq bu motivin çox-çox sonrakı əsrlərə aid türk xalçalarında da davam etdiyini yazır və fikrini əsaslandırmaq üçün Dağıstanda toxunmuş bir xalçadakı maral-qrifon qarşıdurmasını, eləcə də XIV-XVII əsrlərə aid Təbriz xalçalarında rast gəlinən «aslana yaxalanmış geyik, təkə, sığır» motivlərini misal çəkir. «Göründüyü kimi, ayrı-ayrı çağlara aid olan bu örnəklərin arasında minillərlə zaman fərqi vardır, ancaq ana xətt dəyişməz qalmışdır. Deməli üzərində anq yöntəmi bədizlər (heyvan üslublu naxışlar – B. T., Y. Ö) olan 500 illik Təbriz xalçaları kimi, 2500 il öncə toxunmuşu da bugünəcən qalsaydı, eyni mənzərə ilə qarşılaşacaqdıq. Təəssüf ki, kurqan altında buz bağlamış layda salamat qalmış Pazırıq xalı-xalçasından fərqli olaraq, Azərbaycan xalçasının ömrü elə uzun olmayıb» (Ağasıoğlu, IV bitik, s. 253).

Bütün bu motivlər içərisində ən yayğın olanı, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, aslanın (şirin) atı parçalaması motividir ki, bu motivə «Kitabi-Dədəd Qorqud»da, daha dəqiq desək, «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy»da da rast gəlməkdəyik ki, bu da sözügedən motivin mifoloji kodlarını anlamağımıza yardımçı olur. Dastanda oxuyuruq:

«Xanım, br gün oğuzlar xəbərsiz otururkən yurdlarına düşmən gəldi. Onlar gecəylә qorxub köçdü. Qaçıb gedәrkən Aruz qocanın körpә oğlu düşüb yolda qalır, bir şir tapıb götürür, bәslәyir...

Bir müddәtdәn sonra oğuz camaatı yenә öz yurduna qayıtdı. Oğuz xanın ilxıçısı gәlib xәbәr gәtirdi. Dedi: «Xanım, qamışlıqdan bir şir çıxır, sıçrayıb qaçmağı adam kimidir, atı vurub-basır, qanını sümürür».

Aruz dedi: «Xanım, bu bәlkә yerimizdən qaçanda düşub-itәn körpә oğlumdur?»

Bәylәr atlandılar. Şirin yatağı üzәrinə gәldilәr. Şiri qaçırıb, oğlanı tutdular. Aruz oğlanı evinә gәtirdi. Şadlıq etdilər. Yemәk-içmək oldu. Amma oğlanı nә qәdәr saxlayıb-ovundurdularsa, durmadı, şirin yataq yerinә qaçdı. Yenidәn tutub gәtirdilәr.Dәdәm Qorqud gәldi. Dedi: «Oğlum, sәn insansan. һeyvanla һәmsöһbәt olma. Gәl, yaxşı atlar min, yaxşı igidlәrlә birgə çap! Böyuk qardaşının adı Qıyan Sәlcikdir, sənin adın Basat olsun! Adını mәn verdim, yaşını allaһ versin!»» (KDQ, 2004, s. 266).

Bu süjeti maraqlı edən daha bir xüsus var. Söhbət həmin süjetdə aslanın onqon rolunda çıxış etməsindən gedir. Aslanın onqon rolunda çıxış etməsi isə Bastaın Təpəgözə söylədiyi aşağıdakı sözlərdən anlaşılır:
Olduğum yer, yurdum mənim Günortacdır!

Qaranlıq gecədə yol azsam, ümidim Allahdır.

Böyük bayraq götürən xanımız Bayandır xan,

Döyüş günü öndə gedən qəhrəmanımız Salur Qazan.

Anamın adını soruşsan, – Qaba Ağacdır!

Atamın adını soruşsan, – Xaqan Aslandır!

Mənim adımı soruşsan, - Aruz oğlu Basatdır! (KDQ, 2004, s. 272).
Dekorativ-tətbiqi sənətimizdə, o cümlədən süjetli xalçalarımızda yayğın olan motivlərdən biri də aslanın öküzü parçalaması motividir ki, həmin motivin folklordakı paralelinə Güney Azərbaycandan toplanmış «Qara öküz» nağılında rast gəlirik. Bu nağılı maraqlı edən cəhətlərdən biri orada üç müxtəlif rəngli öküzdən bəhs edilməsidir:

«Bir gün vardı, bir gün yox idi. Bir yerdə bir meşəlik vardı. Bu meşəlikdə bir Şir Ağa, üç dənə öküz yaşardı. Öküzlərin biri ağ, biri sarı, birisi də gara idi. Her zaman bu Şir Ağa acıyanda öküzlərin birisini yemək onun könlündən keçərdi. Amma eleyə bilmirdi bu işə el qoysun. Sebebi de budur ki, öküzlərin üçü də əlbir ikən bir-birindən muğayat olurdu ve o Şir Ağanın gücü onlara çata bilmirdi. Ancaq Şir Ağa bunu anlamışdı ki, lazımdı bir düz-əməlli fikirləşsin.

Günlərin bir günündə Şir Ağa çox fikirləşəndən sonra ağlına belə bir zad gəldi ki, yaxşıdı bu öküzlərin arasına ayrılıq salım, bəlkə eliyə bilim, bunların birin yeyim. Meşəlikdə dolanan halda sarı öküzü görüb yavaş-yavaş ona yaxınlaşdı, dedi:

- İstəyirəm sənin xətrinə bir-iki söz danışam.

Sarı öküz Şir Ağaya baxıb dedi:

- Buyurun, Şir Ağa, buyurun, eşidirəm.

Şir Ağa dedi:

- Özün yaxşı bilirsən ki, bu meşəlikdə mən bir dənə şirəm, siz də üç dənə öküz. Burada mən taptığım tək canıma özümünkü olur. Amma siz taptığınız üç yerə bölünür. Sənin nəzərincə ikiyə bölünsə payın artıq olar, ya üç yerə?

Sarı öküz bir az fikrə getdi ve dedi:

- Bu ne sözdür, Şir Ağa? Bəllidir ki, iki yerə bölünsə, menim payım artar.

Şir Ağa dedi:

- Sağ olasan. Yaxşı düşünübsən. İstəyirəm deyəm ki, mən anlayanı bu ağ öküzün gözləri belə göstərir ki, razıdır sənin, ya da gara öküzün başına bir bela-mala gələ, sizi aradan apara. Sen özün yaxşı bilirsən aradan gedenin də payı galanlara yetişər. Ancaq isteyirəm deyim ki, sən razı olsan, men bu ağ öküzün qulağından yapışıb onun ağlını başına gətirərəm, nə başını ağrıdım, onu tutub yeyərəm. Həmişəlik qara öküznən sənin xəyalınız rahat olsun. Qaldı-getdi, o heç bizimlə bir yerdə yaşamağa yaraşmır.

Sarı öküz Şir Ağanın sözlərini eşidəndən sonra çoxlu fikrə getdi. Ancaq ağlına batan olub razılaşdı ki, Şir Ağa ağ öküzü tutub yesin.

Sonra Şir Ağa sevincək-sevincək getdi qara öküzün yanına. Gülə-gülə ona salam verib, kef-əhvalın soruşdu. Qara öküz də cavab verdi:

- Yaxşıyam, Ağa Şir, sağ olasan, ne əcəb olub ki, belə məhəbbətli olubsan.

Şir Ağa dedi:

- Bu sözündən xoşum gəlmədi. Mənim ele əvvəldən də sənə çoxlu məhəbbətim var idi, indi də məhəbbətimə göre sarı öküz ilə sənin sözünü danışırdım.

Qara öküz təəccüb ile dedi:

- Mənim sözümü, Şir Ağa?

Şir Ağa dedi:

Hə! Elə ikinizə də mərbut olan bir sözdür. Ona görə gəldim sən ilə də danışam. Düzün soruşsan, bir neçə gün olar ki, bu ağ öküzü ot yeyende çox höyül-höyül görürəm. Belə düşünmüşəm ki, öz haqqından artıq istəyir. Ancaq gəldim deyim ki, bu cür yeməyin qabağında bir-iki gün çəkməz ki, bir dənə ot-ələf bu meşəlikdə görməzsən. Axı insaf da yaxşı şeydir.

Sonra da sözünü bele qurtardı:

- Bilmirəm, mən, sən acından ölsən, ya da bizim bu sarı öküz acından yerdə qalsa, bax bu zəhnə aparan ağ öküzə nəmənə yetişəcək?! İndi mən sənin xeyrinə danışıram. Razı olsan, mən bu ağ öküzün bir boynun burub, ağlını başına getirrem. Nə başını ağrıdım, onu tutub yeyərəm. Ta həmişəlik sarı öküz ilə sənin xəyalınız rahat olsun. Qaldı-getdi, o heç, bizimlə bir yerdə yaşamağa layiq də déyil.

Qara öküz Şir Ağanın sözlərini eşidib çoxlu fikrə gedir. Xəyalında ağ öküzü yamanladı ki, əcəb anlamaz öküzdü. İş gör neçe olub ki, yoldaşa da etibar eləmək olmur. Sonra da özlüğündə razılaşdı ki, Şir Ağa ağ öküzü tutub yesin.

Şir Ağa qara öküzdən ayrılıb tələsə-tələsə gedib ağ öküzü tapdı. Yetişcək həmin başladı ağın-ağın ona baxmağa. Ağ öküz Şir Ağanı görən kimi canına qorxu düşdü. Anladı ki, Şir Ağa istəyir onu yesin. Gözünün qırağıynan oyan-buyana baxdı, sarı öküz ile qara öküzü görüb onları köməkliyə çağırdı. Amma gördü onlardan köməklik eləyən yoxdu. Day bilmədi ki, Şir Ağa onlarla sözünü danışıbdı. Şir Ağanın ki, xəyalı sarı öküzlə, bir de qara öküzün tərefindən rahat idi, dişlərini gıcıyıb bir dəfədə atıldı mindi ağ öküzün boynuna ve başladı onu budalamağa. Beləliknən bir neçə gün Şir Ağa ağ öküzün ətini yemeklə gününü keçirdi.

Bir neçə gün keçəndən sonra yenə Şir Ağaya aclıq güç gelir. Getdi bu fikrə ki, neyləsin, o qalan öküzlərin birini də yesin. Çox fikirləşənden sonra geldi qara öküzü tapdı, salam verib kef-əhvalın soruşdu, sonra da dedi:

- Mən belə xəyal elədim ki, ağ öküzün aradan getməsi səbəb olar, bu sarı öküzün ağlı başına gələr. Amma indi görürəm ki, bu ağlı başına gələn öküzə bənzəmir.

Qara öküz soruşdu:

- Nə olub, Ağa Şir?

Şir Ağa dedi:

- Bele çox nârahat olmuşam ki, heç bilmirəm sözümü necə deyim. Dünən gəlmişdi mənim yanıma. Utanmaz-utanmaz deyirdi ki, bu meşəlik təkcə mənimki olsa, onda çox yaxşı olar, həmişəlik yeməyim tapılar. Ağ öküz yox olandan bu qara öküz çox yemləyir. Qorxuram mənim yeməyimə qalmaya.

Qara öküz Şir Ağanın sözlərin eşidəndən sonra çoxlu narahat olub öz xəyalında dedi.

- Əcəb donquz öküzdür, mən yediyimi öz payımdan yeyirəm. Senin payına ki dəymirəm. Belə də gözü dar öküz olar!

Şir Ağa dedi:

- Hə... Mənim qara öküzüm, elə bil mən dediklerim senin acığına gəldi?!

Qara öküz dedi:

- Nə deyim, Şir Ağa, lap hirsimdən qulaqlarım titrəyir. İndi ki bu anlamaz sarı öküzün gözü mənim yem yeməyimi götürmür, razıyam sen onun ağlını başına gətireəsən.

Şir Ağa gülə-gülə dedi:

- Elə mən də bunu istəyirdim ki, sən razı olasan, mən onu ağıllandırım.

Bu danışıqdan sonra Şir Ağa qara öküzdən ayrılıb getdi sarı öküzün yanına və parıldayan gözlərin zillədi biçarə sarı öküzün gözlərinə. Sarı öküz Şir Ağanı görən kimi onun xəyalın oxudu, sonra da oyan-buyana göz dolandırıb, qara öküzü gördü ki, durub uzaqdan baxır. Dili tutar-tutmaz onu köməkliyə çağırdı. Amma gördü qara öküz özünü eşitməməzliyə verib. Şir Ağa da yenə iti dişlərin göstərib, bir dəfə ilə hücum çəkib, sarı öküzü basdı ve onu yaralayandan sonra yemeye başladı. Qara öküz də bir az tamaşa eləyəndən sonra çıxdı getdi otlanmağına

Bir neçə gün keçdi, yenə Şir Ağaya aclıq zor geldi. Bu dəfə də düşdü qara öküzün yeməyinin fikrinə. Amma Şir Ağa gördü ki, qara öküz bu günlərdə ondan iraq gəzir. Meşəliyi çox dolanandan sonra gəldi qara öküzü tapdı.

Qara öküz başın salmışdı aşağı, yemlərin yaxşısını axtarıb tapırdı. Birdən gözü sataşdı Şir Ağaya, dedi:

- Salam, Şir Ağa, indi elə senin fikrində idim. Öz özümə déyirdim ki, ay nə olaydı, Şir Ağanın da mənim kimi yediyi yem olaydı. Şir Ağa, görürsən burda necə gözəl yemlər var.

Şir Ağa qara öküzə ağın-ağın baxıb heç onun sözünə cavab vermeədi. Qara öküz öz qəlbində dedi:

- Allah xeyir eləsin, olmaya istəyir bu defə də məni tutub yesin.

Şir Ağaya dedi:

- Nə olub, Şir Ağa, danışmırsan.

Şir Ağa dedi:

- Nə olacaq, necə gündü dilimə ət dəyməyib. Sən özün yaxşı bilirsən ki, mənim aclığa heç davamım yoxdu. Nə başını ağrıdım, sözümü qoy açıq deyim, gəlmişəm seni yeməyə.

Qara öküz bu sözü eşitcək heəmin düşdü titrəməyə. Gördü ki, iş lap yaşdı. Meşəlikdə bir Şir Ağadı, bir de bu. Nə ayrı mal-heyvan var, nə də ki, bir köməkliyə gələn. Bu zaman xəyalından belə kéçdi ki, kaş sarı öküz ile ağ öküz indi sağ olaydılar. O iki dənə yoldaş sağ qalsaydılar, indi Şir Ağa bunu təkcə görüb yeməyin fikrinə düşməzdi. Çox peşiman oldu ki, niye onların yeyilməsinə keçən günlərdə razı oldu. Amma bunu da düşündü ki, daha peşman olmağın indi heç faydası yoxdur ve Şir Ağa onu yeyəcək. Üzünü Şir Ağaya tutub dedi:

- İndi ki, istəyirsən məni yeyəsən bir söz deyim, sonra ye.

Şir Ağa dedi:

- Sözünü tez de ki, acından ürəyim xarab olur.

Qara öküz uca bir səsle dedi:

- Ağ öküz yeyilən zaman mən yeyilmişəm!

Onun səsi meşəliyin hər yerini bürüdü və Şir Ağa da ağzının suyu axa-axa qara öküzü basmarlayıb yeməyə başladı. Deye bilərəm ki, indi də o meşəlikden qara öküzün səsi gelir:

- Ağ öküz yeyilən zaman mən yeyilmişəm!» (Ali Kafkasyalı, 2002, s. 144-146).

Yuxarıda deyilənlər bir daha sübut edir ki, süjetli xalçalardakı motivlərin əslini əfsanə, dastan və nağıllarda axtarmaq, süjetli xalçalardakı təsvirləri həmin folklor nümunələrinə çəkilmiş illüstrasiya kimi nəzərdən keşirmək lazımdır. Hərçənd kiklassik şairlərimizin əsərlərinə həsr edilmiş süjetli xalçalara da rast gəlinir ki, bu da başqa söhbətin mövzusudur.

Qaynaqça

1. 
   Ağasıoğlu F., 9 Bitik. IV bitik (Əlyazma hüququnda).
   
2. 
   Ali Kafkasyalı. İran Türk Edebiyyatı Antolojisi, I c. Atatürk Universitesi Basımevi, Erzurum, 2002. 474 s.
   
3. 
   Ögel B. Türk mitolojisi, II cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995, 610 s.
   
4. 
   Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və sadələşdirilmiş mətnlər. B.: Öndər nəşriyyatı, 2004, 376 s.