Sosyalleşme ve kiMLİK İNŞasi ekseninde sosyal

4. İdealize Edilmiş Kimliklere Güç Odaklı Eleştirel Bir Bakış
Yeni iletişim ortamlarıyla modernizmin zaman-mekân birliği yaklaşımı yıkılmış ve zaman-mekândan bağımsız kimlikler oluşmuştur. Castells de bu noktaya değinmiştir ve bireylerin kurdukları bu kimlikleriyle mucizeler gerçekleştirebilme inançları olduğunu ifade etmiştir.[18] Bu kimlikler ‘idea’nın dijital dünyadaki tezahürü olmuş, idealize edilmiş kimliklere evrilmiştir. Fakat bu kimlikler, modernizmle yükselen, yeni iletişim teknolojileriyle güçlenen bireyselleşme sonucunda kendi değerleri ve ötekinin değerleri arasında çatışmaya girmiştir.
William Glasser ortaya koyduğu Psikolojik Kontrol Teorisi’nde insanların tercihleriyle yaşamlarını kontrol altında tutma istekleri arasında pozitif bir ilişki kurmaktadır. İnsanların yaptıkları, hissettikleri ve düşündükleri şeyler insanın içindeki gücü beslemektedir. Glasser, tıpkı Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisi gibi ihtiyaçlar sıralamıştır ve kontrol bu ihtiyaçların giderilebilmesi için gerekmektedir. Glasser’a göre insanın beş temel ihtiyacı, hayatta kalma-üreme; ait olma (sevme, sevilme, değerli olma); güç elde etme; özgür olma; eğlenmedir. Güçlü olma ihtiyacı ait olma ihtiyacıyla bağlantılıdır. İnsan sevme ve sevilme ihtiyacını karşıladığında ve aidiyet ihtiyacına ulaştığında, bu defa güçlü olma ihtiyacı duyar ve yakın ilişkilerinde dahi kontrol kurma eğilimi göstermektedir.[10]
‘Güç istenci’yle herkesten daha iyi bir kimlik oluşturmak ve sunmak isteyen birey, kendini yükseltirken diğerlerini nesneleştirmektedir. Sartre’a göre özne kendini hep daha iyi konumlandırmak isterken, diğer özneleri nesneleştirme eğilimindedir. Diğer kimlikler ve o kimliklerin temel bileşenleri olan paylaşımları, bireyin kimliğini idealize ederken kullandığı nesneler haline gelmektedir.
Ötekileri özgürlüğünün önünde engel gören ve kendini önemseyen birey, daima daha güçlü olmak istemektedir. İstediği yaşam sınırlarına kendine çizebilmek için hep gücü arzulayan insan, ötekilere sınırını, sunduğu kimlikle çizmektedir. Sosyal paylaşım ağlarında durmaksızın iletişim kuran birey, hiç olmadığı kadar gündelik yaşamını ve hatta mahrem alanlarını kitlelere açarken, elindeki tek gücü kendisinin oluşturabildiği kimlik olarak görmektedir. Kendini tanımlama ve beğenilme arzusunun yanında, bir güç unsuru olarak, nesneleştirdiği ötekilere, kendini yarattığı kimlikle sunmaktadır. Diğer yandan, mobil teknolojiler de hesaba katıldığında, Rheingold’un ‘smart mobs’ adlandırması oldukça anlamlıdır. Hem mobil hem de çete anlamını taşıyan bu adlandırma, esnek bağlarla birbirine bağlı, hızlı bir araya gelip dağılabilen kimliklerin ilişkisi nitelemektedir.[21] Dolayısıyla kimlikler arasında hızlı ve esnek bir birliktelik sözkonusudur. Sosyal ağlardaki bireyin bu iki özelliği düşünüldüğünde, gerek diğerlerini nesneleştirerek kendini yükseltme süreci ve diğerlerini bu yolda harcayışı, gerekse kendi gibi düşünenlerle hızlıca bir araya gelebilişi facebook, twitter gibi mecralarda şahit olduğumuz ‘sanal linç’ ve ‘ötekileştirme’ olaylarının meydana gelişindeki arka planı açıklığa kavuşturmaktadır. [27]
Bütün kimlikler sosyal bir ilişkiler sisteminde oluşmakta ve bir nesne olarak değil, ‘simgeler ve ilişkiler sistemi’ olarak da tanımlanabilmektedir.[9] Jean Baudrillard’ın “Çağımızı karakterize eden devrim, belirsizlik devrimidir, hayatlarımızın tüm cephelerini, özellikle kimlik duygumuzu etkileyen bir belirsizliğin devrimi.” ifadesinden de anlaşılacağı gibi yeni bir düzen var olmuştur.[17] Bu düzen zaman mekân bağımlılığının var olduğu dönemdeki değer ve alışkanlıklarımızdan farklı, yüzer-gezer kimliklerin dolaşımda olduğu bir düzendir.[11] Artık kimlikler hakkında fikir veren bileşenler profillerde paylaşılan dijital içeriklerden oluşmaktadır. [17] Dijital belirsizlik düzeninde gerek sosyal ağlardaki profillerle gerekse dijital oyunlardaki avatarlarla istenilen cisme bürünebilmek mümkün olmakla beraber, hızlı hareket ve bir araya gelebilme olanağı da bulunmaktadır. Tıpkı ‘smart mobs’ örneğindeki gibi hızlı dolaşım imkânı olan kimliklerin elde ettikleri şey ‘özgürlük’ gibi gözükse de, aslında elde ettikleri dijital dünyaya yön verenlerin sınırladıkları alanda özgürce hareket edebilmektir; hatta oluşturulan profillerde bile sunulan hazır şablonların dışına çıkılamamaktadır.[17]
Profil özellikleriyle oluşturulan ve zaman içinde paylaşılan içeriklerle derinleşen kimlikler, her ne kadar bireyin tekelindeymiş ve bu oluşum sürecinde birey özgürmüş gibi gözükse de bu süreçte farkında olmaksızın yönetilmektedirler. Sosyal ağlar özellikleri ve sundukları imkânlarla zaten bireyi bir yönlendirme ve sınırlama halindedirler. Bireyin kimlik oluşturma sürecindeki özgürlüğünün sınırları aslında önceden belirlenmiştir. İdealize edilmiş ve bedenden kopmuş kimlikler özgürlük hissi verilmiş bir tutsaklık altında oluşturulduğu gibi, yaşamlarına devam ettikleri müddetçe de gözetim altında tutulmaktadırlar.
Nerede olduğunu foursquare ile paylaşan, beğendiklerini Facebook’ta beğenen, Twitter’da düşüncelerini paylaşan birey kimliğine ve kişiliğine dair birçok izi sosyal ortamlarda bırakırken, ortaya çıkan sosyaleşme, özel alanın bir nevi ifşasıyla mahremiyet ve gözetim sorunsalını akla getirir niteliktedir.
James Rule, iki farklı dünya tasvir etmiştir. Biri, insanların, olayların, ilişkilerinin sıradan ve deneyime dayalı dünyasıdır. Diğeri ise, ilk dünyanın onaylanmasına ya da kanıtlanmasına bağlı olan, yani evlilik cüzdanı, diploma gibi belgelerden oluşan, kâğıt dünyasıdır. Kâğıt dünyası, diğer dünyanın cılız bir yansıması gibi gözükse de bazen o kâğıtlar insan hayatında gerçeklerden daha etkin bir rol üstlenmektedir. Rule bunu modern toplumlarda bürokratik denetimin büyümesiyle ilişkilendirmiştir. Fakat Lyon modern toplumlardaki kâğıdın yerine bilişim toplumunda bilişim teknolojilerini koyan Mark Poster’a dikkat çekerek, iki farklı dünya oluşumunun günümüzdeki halini vurgulamaya çalışmıştır.[7] Poster, deneyim dünyasını, kâğıt dünyasıyla değil ama dijital ya da elektronik bir dünya ile karşıtlık içine koymaktadır. Poster’a göre veri tabanları, gerçek benin yaşamını onun bilgisinin dışında bir yaşama yönelten bir tür ek-ben oluşturmaktadır. Veri tabanlarında ne olup bittiğinden gerçek benin haberi olmaksızın gerçek benin belki de zararına hareket eden ek-bendir. Poster, Rule’a göre bürokrasi sorunuyla daha az ilgilenmektedir fakat her ikisinin de fikirlerinin kesiştiği nokta bu konuların toplumsal denetim ile ilişkili olduğudur. Dolayısıyla kâğıttan elektroniğe geçen süreçte, gözetimin kabuk değiştirmesi öncelikle bilgisayarların varlığı ya da teknolojinin yarattığı fark ile açıklanabilmektedir.[13]
Kişisel verilerin yoğunlukla paylaşımıyla, sosyal paylaşım ağlarında bireyin kişisel verilerinin paylaşımı, birey için bir mahremiyet sorunsalını doğurmaktadır. Bireylerin kişisel verileri toplanarak, veritabanlarında tutulup işlenerek elde edilen enformasyonlarla oluşturulan kişisel profiller veri imgeleri olarak da adlandırılmakta, toplanan her veri bu veri imgelerine eklenerek profiller gittikçe daha da detaylandırılarak, denetim aracı olarak kullanılmaktadır. Sosyal paylaşım ağları aracılığıyla, bu ağların kullanıcıları kendilerine ait verileri kendi istekleriyle paylaşmaktadırlar. Sosyalleşme sürecinin günümüzün teknolojik altyapısı düşünüldüğünde vazgeçilmez bir parçası haline gelen sosyal paylaşım ağlarının kullanımının, kullanıcıda endişe yaratmıyor olması, veri paylaşım inisiyatifinin ve paylaşımlarını görebilecek kişilerin seçiminin elinde olduğunu düşünmesindendir. Fakat standart bir kullanıcının sosyal paylaşım ağlarının kullanımıyla kendi gözetimine ne denli hizmet ettiği konusunda farkındalığının gelişip gelişmediği önemli bir husustur.
Edindiği gizli belgeleri yayınlayan ve yakın zamanda gündemi oldukça meşgul etmiş olan WikiLeaks adlı İsveç merkezli organizasyonun kurucusu Julian Assange, bir konuşmasında internetin bir casusluk makinesi olduğunu ifade etmiştir. [24] Sosyal paylaşım ağlarını gözetim çerçevesinde değerlendiren Assange, Facebook’u Amerikan İstihbarat servislerine hizmet etmekle itham etmiştir. Assange, Yahoo, Google ve Facebook’un insanlık tarihinin en büyük casusluk aracını olduğunu ve barındırdığı verileri Amerikan istihbaratıyla paylaştığını belirtmiştir. [25] Günlük hayatımızda internet üzerinde gerçekleştirdiğimiz aktiviteler ve o aktiviteler aracılığıyla siber uzayda bıraktığımız izler ve tüm kişisel veriler üst üste konulduğunda, olağanüstü boyutlarda bir kişisel veri birikimi oluşacağı şüphesizdir. Tüm bu kişisel verilerin niteliği ve niceliği değerlendirildiğinde ise bireysel görünürlüğün ne denli arttığı gözler önüne serilecektir.
Sosyal ağlardaki kimliklerle yaşamların görünür kılınmasıyla panoptik nitelikteki gözetim synoptik bir niteliğe evrilmektedir. ‘Küresel kitlenin kendine sunulan her türlü gösteriyi izlemesi’ olarak tanımlanabilecek synoptikon, önceleri çoğunluğun gözetlediği azınlık olan medya ikonlarını kapsarken, sosyal paylaşım ağlarıyla çoğunluğu ve gündelik yaşamları da kapsar olmuştur. Önceleri televizyondaki medya ikonlarını izleyen çoğunluk da sosyal ağlardaki profilleriyle medyatik bir görünürlük kazanmıştır. Görünürlük alanına girerek nesneleşen bu kimlikler iktidarın görüş alanına girmiş demektir. Artık birey kendine yarattığı kimlikle sahneye çıkmış, ‘seyirlik nesne’ye dönüşmüştür. Mükemmelleşerek gösterinin bir parçası haline gelen kimlikler, beğenilme ihtiyacını tatmin ederken, iktidarın da gözetim ve denetimi için biçilmiş kaftan niteliğindedir.
Sosyal paylaşım ağlarına aktardığımız tüm kişisel verilerin yalnızca iletişim ve sosyalleşme amaçlı varlığı sürdürmek oldukça iyimser bir bakış açısı olacak, siber uzamdaki kişisel veri birikiminin iktidar nezdinde neden ve nasıl kullanılabileceği önem arz etmektedir. Madalyonun bu yüzü düşünüldüğünde, hayatları, filtrelenmeksizin sosyal ağlara intikal eden bireyler ya sosyal ağların gizlilik ayarlarına güvenecek kadar iyimser ya da farkındalık sahibi olmalarına karşın olumsuz yönleri görmezden gelecek kadar ‘öğrenilmiş çaresizlik’ durumundadırlar. Kişisel mahremiyetini tam anlamıyla koruyamayan yüzer-gezer kimlikler, diğerlerinin kişisel haklarına da ötekileştirme yoluyla zarar verebilmektedirler.