Sovyet Sonrası Orta Asya

1. İktisadi Güvenlik:

- İktisadi gelişmeyi hızlandırmak;

- hammadde kaynaklarını ve üretim fırsatlarını tam ve verimli bir şekilde kullanmak;

- Tarım ekonomisini, yakıt-enerji, kimya, tüketim sektörü gibi temel sektörleri geliştirmek; ekonomide mevcut sektörleri geliştirmek, ayrıca yenilerini oluşturmak;

- Ulaşım ve haberleşme altyapısını geliştirmek; Türkmen enerjisini dünya piyasalarına çıkarmak amacıyla transmilli boru hatları sistemini geliştirmek;

- Bilim ve teknolojinin son gelişmelerini içeren verimli bir ekonomi meydana getirmek;

- Mülkiyet haklarını garanti altına almak, adıl rekabeti sağlayacak serbest piyasa ekonomisinin verimli bir şekilde işlemesi için gereken girişimleri bundan sonra da gerçekleştirmek;

- İktisadi gelişmeleri, devlete ait mülkiyeti özelleştirmeye devam etmek ve özel üreticileri desteklemek;

- Ekonominin açıklığı, karşılıklı faydaya dayanan işbirliği esasları altında (özellikle komşu devletlerle) Türkmenistan’ı dünya ekonomik sistemine entegre etmek;

- Sermaye piyasasını geliştirmek, finans kaynaklarını ülkeye çekmek, özellikle yabancı yatırımlarla verimli iktisadi projeleri finanse etmek;

- Dış ticarette pozitif orana ulaşmak, ülkenin ödemeler bilançosunu ve döviz rezervlerini oluşturmak;

- Gelir düzeyi yüksek bir bütçe hazırlamak, ulusal paranın istikrarını ve konverte edilebilmesini sağlamaktan ibarettir.

2. Gıda Güvenliği:

- Ülke içerisinde üretilen gıda maddelerine olan talebin yüksek seviyede karşılanmasına;

- İhraç edilen gıda maddelerinin kalitesinin garanti altına alınmasına;

- İthal edilen gıda maddelerinin kalitesinin ciddi bir şekilde denetim altına alınmasına önem vermektir.

3. Sosyal Güvenlik:

- Vatandaşların çalışma haklarının ve halka olabildiği kadar iş imkanının temin edilmesine;

- Sosyal yönlü serbest piyasa ekonomisinin yaratılmasına;

- Ekonomide reel sektörde çalışan insanların gelirlerinin artırılmasına;

- Düşük yaşam standarlarına sahip insanların sosyal güvenliğinin ve kişiliğinin güçlendirilmesine;

- Özel mülkiyetin ve halkın kendi emeğiyle kazanmış olduğu araçların dokunulmazlığını ciddi bir şekilde garanti altına alınmasını sağlamaya yönlendirilmiştir.

4. Ekolojik Güvenlik:

- Ülkenin endüstriyel gelişmesinin çevre koruma çalışmalarıyla birlikte gerçekleştirilmesini;

- Aral denizi bölgesindeki ekolojik sorunlarının önlenmesini;

- İçecek suyunun yüksek kalitede temin edilmesini;

- Tarım üretiminde insan sağlığına zararlı maddeleri kullanma kurallarına ciddi bir şekilde uyulmasını, toprağın tuzlanmasına ve verimsizleşmesine karşı tedbirlerin alınmasını göz önünde bulundurmaktadır.
Ekonomik Gelişmenin
Kaynakları

Nüfus

Ortalama yıllık nüfus 2005 yılına kadar 6.939.200 kişi, 2010 yılına kadar ise 8.630.400 kişiyi bulacaktır. Dolayısıyla, nüfus 1999 yılına göre, %36.5 ve %70 artacaktır. Çocuk doğumunun yüksek seviyesinin korunması, ölümlerin azalması ve insanların göç etmeleriyle nüfus artışı sağlanacaktır. Özellikle bebeklerin ve küçük yaştaki çocukların ölüm oranlarının azalmasıyla ortalama yaşam süresi 2010 yılında 71.4’e kadar yükselecektir. Çalışabilen insanların sayısı 2005 yılında 3.434.300 kişiye, 2010 yılında ise 4.425.200 kişiye ulaşarak 1999 yılına göre %37 ve %78 artacaktır.²⁶

Doğal zenginlikler

Potansiyel çeşitli ve zengin maden hammaddelerinin çıkartılması, işletilmesi, iç talebin karşılanmasını ve ihracatının gerçekleştirilmesi önem taşımaktadır. Bunlar sanayi amaçlı petrol, gaz, hidromaden hammadde, sodyum sulfat, iyot ve bromlu sular, potasyum ve taş tuzları, kömür, kibrit, inşaat malzemeleri, betonittir. Renkli metaller (altın, bronz, bakır v.s.), mineral ve içecek suları araştırılmaktadır. 2010 yılına kadar petrol ve gaz üretimini artırmak için potansiyel sahaları araştırmak ve sondaj işlerini hazırlamak için jeolojik ve jeofizik çalışmalar gerekmektedir.

Sektörleri Geliştirme Esasları

2010 yılına kadar Türkmenistan ekonomisini geliştirmek amacıyla makro ekonomik şartların oluşturulması hedeflenmiştir. Türkmenistan’ın gelişmiş ülkelerin arasına katılarak hakettiği konuma gelebilmesi için ekonomik gelişmenin yıllık ortalama hızının %18’e ulaştırılması hedeflenmektedir. Geleceğe yönelik çalışmalar iki bölümde uygulamaya geçirilecektir:

Birinci bölüm, 2000-2005 yılları arasını içeren dönemdir. Bu dönemde temel sektörlerde inşaat ve teknoloji gelişimi, üretim verimliliği ve rekabete hazırlanmasında hızlı iktisadi gelişme sağlanacaktır. Söz konusu dönemde yakıt ve enerji sektöründe, özellikle gaz sektöründe reformlar uygulanmaya devam edecektir. Gaz sektöründe ortalama olarak yılda %22’lik artış beklenmektedir. GSYİH’daki payı 2005 yılında, 1999 yılına göre, 2 kattan daha fazla artacaktır.

Ekonomik istikrarı sürdürmek ve finans birikimini temin etmek için ihracatın bugünkü yönü korunacaktır. Gaz, petrol, pamuk ipliği ve elektrik enerjisi ihracatından gelen gelirler GSYİH’nin %14.2’sini oluşturarak 1999 yılına göre 6 kattan da fazla artacaktır. 2005 yılında yeni üretimlerin ve çağdaş teknolojinin kullanılması, tarım hammaddesinin işletilmesinin genişletilmesi hafif ve gıda sanayinin hızlı gelişimi sağlanacaktır. Kısacası, söz konusu dönemde ülkenin doğal kaynaklarının işletilmesi, sanayide katma değerin hızla artışını sağlayacaktır.

Tarım sektöründe reformlar devam ettirilecektir. Sektörün katma değerinin 2.6 kat artması neticesinde ülke gıda bağımsızlığını, diğer bir ifadeyle gıda üretiminde kendi kendine yeterliliği kazanacaktır. Diğer yandan, ülke ekonomisine yatırımların çekilmesi sonucunda inşaat sektöründe en az %14’lük bir artış sağlanacaktır.

İkinci bölümde, 2006-2010 yılları arasında, sanayinin verimli bir şekilde yapılanması sağlanacak ve söz konusu dönemin sonunda, sanayinin GSYİH’daki payı %32’yi bulacaktır. 2010 yılına kadar yeni sektörlerin ortaya çıkması sonucunda GSYİH’ daki gaz sektörünün payı %7.8’e kadar inecek, hammadde ihracatı ile ilgili gelirler ise, GSYİH’nin %8.6’sını oluşturacaktır. Programda belirlenmiş önlemlerin alınması sonucunda 2005 yılında satın alma gücü paritesine göre kişi başına düşen gelir 7.8 bin USD, 2010 yılında ise 14.8 bin USD’a kadar artacaktır.²⁷

Üretimi arttırmak söz konusu dönemin en önemli hedeflerden birisidir. Bu bölümde sanayileşme siyasetinin temel esasları: ekonomiyi hammadde bağımlığından kurtarmak, üretim kalitesini ve rekabet yeteneğini geliştirmek, sanayi üretim miktarının ortalama yıllık %15 olabilmesi için gerekli önlemlerin alınmasıdır.

Sanayinin Temel Sektörlerinin Geliştirilmesi

Enerji ve Yakıt Sektörü

Enerji ve yakıt sektörü sanayinin en önemli kısmıdır. Bu sektör Türkmenistan’ın temel sektörüdür. Sektörü geliştirme planı, Türkmenistan’ın büyük petrol ve gaz rezervleri göz önünde bulundurularak hazırlanmıştır. Bu plan, sondaj çalışmalarını gerçekleştirmek, kalitesini yükseltmek, yakıtın sanayi rezervlerini geliştirmek, yeni yatakları işletmeye açmak, mevcut yataklarda petrol ve gaz üretimini yeniden başlatmak, üretim miktarını artırmak, dolayısıyla hammadde temelini güçlendirmekle ilgili faaliyetlerden ibarettir. Yabancı sermayesinin çekilmesi ve söz konusu sektörün geliştirilmesi amacıyla çağdaş teknolojinin kullanımına önem verilecektir.

Türkmenistan şu anda 23 trilyon m³ gaz ve 12 milyar ton petrol rezervlerine sahiptir. Hazar bölgesinde ve

Amuderya kenarlarındaki hidrokarbon yataklarını bulunduran yeni sahaları araştırmak ve kullanmak ileriye yönelik hedeflerden biridir. Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın belirlediği esaslar ve hammadde rezervleri nazara alınarak 2010 yılına kadar olan dönemde petrol, gaz ve gaz karışımının üretim miktarı artırılarak, hidrokarbon ihracatı yapılacaktır.

Gaz karışımlı petrolün çıkartılması 2005 yılında 28 milyon tonu bulacaktır. Söz konusu miktarın 16 milyon tonu ihraç edilecektir. Petrol üretimi 2010 yılında 48 milyon tona ulaşacak, bu miktarın 33 milyon tonu ihraç edilecektir. Hidrokarbon yataklarını işletme hakkı ihaleleri kazanan şirketlere tanınacaktır. ‘Mobil-Monument-Türkmennebit’ ittifakı ‘Garaşsızlık’ bölgesinde hidrokarbon kaynaklarını arama ve çıkartma çalışmalarını gerçekleştireceklerdir. Malezya’nın ‘Petronas’ şirketi Hazar denizi kenarlarında, ‘Monument’ Büyük Britanya Şirketi ise Balkanabat’ın yakınlarında çalışmalarına devam edeceklerdir. Petrol çıkartımında yabancı şirketlerinin payı %50’yi aşacaktır. Gaz üretiminin 2005 yılına kadar 85 milyar m³, 2010 yılına kadar ise 120 milyar m³’e ulaştırılması hedeflenmektedir. Böylece gaz ihracatı 2005 yılında 70 milyar m³’ü, 2010 yılında ise 100 m³’ü bulacaktır. Hidrokarbon hammaddesinin hedeflenen miktarını temin etmek ve dünya piyasalarına pazarlanmasını kolaylaştırmak amacıyla, ulaşım altyapısını genişletmek, transmilli petrol ve gaz boru hatları ile ilgili projeleri uygulamaya ilişkin çalışmalar sürdürülecektir. Batı Türkmenistan’da ulaşım altyapısının geliştirilmesi için Türkmenistan-İran gaz boru hattına yeni yatakları bağlamak, ayrıca Doğu-Batı (Şatlık-Türkmenbaşı) yönünde ortak bir gaz ulaşımını oluşturmak amacıyla, yeni gaz boru hatlarının inşaatı gerçekleştirilmelidir. Türkmen gazını Azerbaycan-Gürcistan üzerinden Türkiye’ye ulaştırmak için Transhazar boru hattının inşaatı planlanmaktadır. Türkiye ile imzalanan anlaşma gereğince, her sene 16 milyar m³ gaz gönderilecektir. Söz konusu projeye ABD, Avrupa şirketleri ve finans kuruluşları katılmaktadır. Proje uygulamaya geçirilince, Türkmenistan ekonomisinin gelişme hızını önemli ölçüde artıracaktır.

2010 yılına kadar aşağıdaki yönlerde boru hatları projelerinin hazırlanması ve kurulması hedeflenmiştir:²⁸

- Türkmenistan-İran-Türkiye-Avrupa (Bulgaristan) gaz boru hattı 2005 yılında 23 milyar m³ ve 2010 yılında 30 milyar m³ gaz gönderilecektir.

- Türkmenistan-Afganistan-Pakistan gaz boru hattı. Bu yönde 15 milyar m³ gaz ihracatı göz önünde bulundurulmaktadır.

- Türkmenistan-Çin boru hattı. Söz konusu boru hattının inşaatının tutarı 9 milyar USD’dir. ‘Gözdumalak’ gaz kondensat yatağını verimli bir şekilde işletmek amacıyla, buradan Seydi şehrindeki fabrikaya boru hattı çekilecektir.

Aynı anda birçok projelerin hazırlanması, Türkmenistan kendi enerji kaynaklarını dünya piyasalarına çok taraflı bir şekilde sunmaya çalıştığını teyid etmektedir. Ayrıca, Türkmenistan Kuzey-Güney ve Doğu-Batı yönlerinde üzerinden hidrokarbon hammaddesi geçen tek ülke konumuna sahip olacaktır. Böylece, Türkmenistan dünyanın en zengin ülkeleri arasına girecektir.

Petrol İşleme Sanayi

Hidrokarbon hammaddesinin üretimini arttırmak için hedeflenen faaliyetler petrol işleme sektörünün kurumlarını geliştirmekle ilgili esas yönleri belirleyerek, önümüzdeki 5 sene içerisinde bunların üretimini arttırmaya fırsat tanıyacaktır. Bu amaçla eski üretim şeklini değiştirerek çağdaş teknolojiyle elde edilmiş üretim hedeflenmiştir. Böylece, hammadde işleme kapasitesi arttırılacaktır, üretilen ürünler çeşitlendirilecektir. Bu ürünlerin kalitesi dünya standartlarına uygun hale getirilecek ve ülkenin ihracat kapasitesi arttırılacaktır. Türkmenbaşı rafinerisinde ‘Mannesmann’ şirketinin inisyatifiyle, makina yağı üretecek tesisin projesinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Böylece, iç talep tamamen karşılanacaktır.

Sosyal Gelişmeler

2010 yılına kadarki dönem içerisinde Türkmenistan’ın sosyal siyasetinin stratejik hedefi, halka ekonomik bakımdan gelişmiş ülkelerin standartlarına uygun yüksek yaşam standardının sağlanması olarak açıklanmıştır. 2005 yılına kadar olan dönemi içeren ilk aşamada, halkın yaşam standartlarını yükseltmeye yönelik reformlar tüm sektörlerde sürdürülecektir. Yeni işletmelerin açılması için önlemler alınacak, vatandaşların yatırım sürecine katılılımı sağlanacak, sağlık ve emeklilik sigortası teşvik edilecektir.

Sağlık, eğitim, konut ve hizmetlerde devlet dışı kuruluşların teşvik edilmesi suretiyle ürcetli hizmetlerin kapsamı genişletilecektir. Bu ek finansal kaynak teminini getirecek ve 2010 yılına kadar, gelişmiş ülkeler düzeyinde, eğitimde %10 ve sağlıkta %7’ye kadar-GSYİH’dan bu sektörlere yapılacak harcamaların artışı sağlanacaktır.²⁹

Gelir Düzeyi, Ücretler ve Maaşlar, Sosyal Güvenlik

Emeğin anayasal haklarına uygun olarak, ücret ve maaşlara ilişkin ulusal politikayı etkin bir şekilde ger

çekleştirmek için ileriye yönelik liyakat sistemi planlanmıştır. Bu yönde ekonomi politikası devletin reel imkanlarına, toplumun farklı gruplarının çıkarlarının hep birlikte gözetilmesine, normlara, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün tavsiyelerine dayandırılmıştır.

2000-2005 yılları arasında, belirli miktarda doğal gaz, elektrik, su ve tuzun ücretsiz olarak sunumu sürdürülecektir. Gelecek on yıllık dönemde halkın yaşam standartlarının iyileştirilmesine yönelik olarak bütün koşullar sağlanacaktır. Bu standartlar nüfusun gelir düzeyindeki hızlı büyümeye, ücretsiz eğitim ve sağlık hizmetlerinin devlet tarafından garanti altına alınmasına dayandırılmıştır. Sonuç olarak, tahminlere göre, GSYİH içerisinde hanehalkı tüketim miktarı 2010 yılında %57’yi aşacaktır.

Emek Piyasası:
İşgücü ve İstihdam Düzeyi

Gelecek on yıllık dönemde işgücü miktarında 1.7 kat artış beklenmekte ve 2010 yılı sonuna kadar işgücünün 4.5 milyona ulaşması tahminlenmektedir. İşgücündeki yıllık artış oranı uzun dönemde %5.1 olarak hesaplanmıştır. Sektörlere ve iş kollarına göre işgücü talebinin oluşumunda yapısal değişiklikler gerçekleştirilecektir. Sanayi sektöründe (sanayi, inşaat), yakıt-enerji sektöründe işgücü talebi 2010 yılına kadar 4 kat arttırılacaktır. Hizmetler sektörünün gelişimine paralel olarak işgücü talebi arttırılacaktır. İstihdam edilen nüfusun %40’ından fazlasının bu sektörde istihdamı hesaplanmaktadır. Tarım sektörü istihdamda temel sektörlerden biridir. Tarım sektöründe istihdamın %24’e ulaşması tahminlenmektedir.

Mülkiyet biçimlerine göre işgücünün yeniden dağılımı planlanmıştır. Özel sektörde istihdam edilen işgücü miktarı 2000 yılına göre, 2005 yılına kadar 1,4 kez 2010 yılına kadar 1,9 kez arttırılacaktır. İstihdam politikasının gerçekleştirilmesiyle ekonomik olarak aktif nüfus sayısında artış gerçekleştirilecek ve emek piyasasında istihdam edilemeyen nüfus sayısında azalma olacaktır. İstihdam edilmeyen nüfus 2010 yılında toplam işgücünün %2’sinin altına düşecektir.

Potansiyel İnsani Gelişme Düzeyi

Potansiyel insani gelişme endeksi (IHPD) uluslararası bir yaşam standardı göstergesi olarak kabul edilmektedir. IHPD üç önemli parametreye dayalı olarak hesaplanmaktadır: yaşam ümidi, eğitim düzeyi ve kişi başına reel gayri safi yurt içi hasıla. 1998 yılında Türkmenistan’da ortalama yaşam ümidi 64.9 yıl olarak gerçekleşmiş ve 2010 yılında 71.4 yıla yükselmesi hesaplanmıştır. Eğitim politikasının gerçekleştirilmesiyle yetişkin nüfusunun tamamının okur yazar olması sağlanmıştır. Gelecek on yıllık dönem sonunda kişi başına ulusal gelirin 14,8 bin dolar düzeyinde gerçekleşmesi tahminlenmiştir. Potansiyel insani gelişme endeksinin üç parametresinde sağlanacak gelişmeler sonucunda, 1998 yılında 0.678 olan HPD endeksi 2010 yılında 0.879 olarak gerçekleşecektir. Böylece, Türkmenistan tamamen ekonomik bakımdan gelişmiş ülkeler düzeyine ulaşacaktır.³⁰

Ülkenin gelişme dönemi, ulusal projenin hazırlanmasında gözönünde bulundurulmuş olan, iktisadi, aynı anda gıda üretiminde kendi kendine yeterli olmanın araçlarını ve yöntemlerini belirlemede önemli çalışmalar gerektirmektedir. Ulusal ekonomik projenin tasarısı büyük teorisyen ve reformcu Saparmurat Türkmenbaşı’nın doğrudan kendisinin yönetimi ve bizzat katılmasıyla hazırlanmıştır. Ulusal ekonomik projede onun iktisadi reformlarının yaşam seviyesinin bütün yönlerini içeren ulusal ilkeleri hakkındaki bilimsel ve teorik fikirleri ve düşünceleri, pratik çözümleri bulunmaktadır. “Türkmenistan’da sosyal-iktisadi reformların 2010 yılına kadar uygulanacak temel esasları” olarak ifade edilen ekonomik projenin ana hatları ve beklenilen sonuçlarının hazırlanmasında, düzenlenmesinde bakanlıklar, kuruluşlar ile halkın katılımı yoluyla Türkmenistan vatandaşları oldukça aktif bir rol üstlenmişlerdir.

Akıllardaki soru, programda planlanan hedeflere ne kadar ulaşılabileceğidir. Türkmenistan Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı bu soruya “Türkmenistan’ın piyasa reformlarına ilişkin projelerini güvenli ve sürekli uygulaması, demokrasi enstitüleri kurması, halkın çıkarlarına uygun bir şekilde, halk için modern devletini kurması hiç kimsede şüphe uyandırmamalıdır. Bağımsızlığımızı kazandığımız günden itibaren geçen yıllar içerisinde en büyük başarımız halk ile devlet bütünlüğünün sağlanmasıdır. En zaruri ve gerekli problemlerin çözülmesinde elde edilen başarı Türkmenistan’ın geldiği seviyenin olumlu olduğunu göstermektedir. Bu seviye, yeni asırda bundan sonra da daha hızlı gelişme için zemin hazırlamıştır. 2010 yılına kadar olan dönem içerisinde ulusal ekonomiyi geliştirmek için yeni esasları hazırlama zorunluluğu ortaya çıkmıştır” diyerek cevap vermektedir.

Türkmenistan ekonomisinin son üç yılda gösterdiği performans Saparmurat Türkmenbaşı’nın görüşlerinin ne kadar isabetli olduğunu doğrulayarak pratik olarak bu soruya verilecek cevabı kolaylaştırmıştır. Çünkü ekonominin son üç yılda gösterdiği yüksek performans Ulusal Programı uygulamada ve belirlenen hedeflere ulaşmada önemli bir faktördür ve programın başlangıç koşullarının getirdiği avantajlarla ülke ekonomisinin bu on yıllık maratona iyi bir çıkışla başladığını göstermektedir.
5. Sonuç

Türkmenistan pazar ilişkilerine göre yönlendirilmiş ekonomik reformları derinleştirme aşamasındadır. Bağımsızlığın ilanından sonraki yıllarda, insanların yaşam standardını artırmak için, ekonominin her alanında kalıcı gelişmeler elde etmeyi amaçlayan önemli adımlar atılmıştır. Bu önlemler etkin bir pazar ekonomisine taban oluşturmayı amaçlayan büyük çaplı reformlarla desteklenmiştir. Türkmenistan gelişmeye açık ekonomisine ve yeni ekonomik mekanizmaları benimseyen kişilere bağlı olarak “Aşamalı Ekonomik Reformu” strateji olarak benimsemiştir. Ekonomik reformun her aşamasında hükümetin öncelikleri makro ekonominin güçlendirilmesi, ekonominin büyümesi ve sosyal güvenlikle beraber yüksek istihdam olarak belirlenmiştir. Türkmenistan Devletbaşkanı Saparmurat Türkmenbaşı’nın “10 Yıllık Abadancılık” ve “1000 Gün Maksatnamesi” gibi ana programlarının uygulanması; yüksek üretimin ve sosyal altyapının güçlendirilmesini, ulusal ekonomide diğer dünya ülkeleriyle uyumlu ilişkiler kurulmasını sağlayacak yapılaşmaya gidilmesini ve toplumun ihtiyaçlarının genel olarak kendi kaynaklarıyla giderilebilmesini sağlamıştır. Türkmenistan’da bir geçiş döneminde olan bu programların ekonomik ve sosyal sonuçları aşağıda gösterilmiştir:

- Ekonomi istikrara kavuşmuştur. GSYİH’ın büyüme hızı 1998’de %5 iken, 1999’da %16’ya ve 2000’de %17.5’e yükselmiştir. Bu büyüme ekonominin temel sektörlerindeki yüksek büyüme hızlarına dayanmaktadır.

- Reel ücretlerde önemli bir iyileşme ve asgari ücretin artırılması sağlanmıştır.

- İstihdam, eğitim, sağlık, sosyal yardımlar ve diğer temel sosyal hizmetlerde devlet güvenceleri sağlanmıştır.

- Gelişmiş pazar ekonomisine sahip ülkelerin deneyimleri, ulusal özellikler ve gelenekler göz önünde bulundurularak Temmuz 1998’de “Yeni Emeklilik Yasası” ve “Devlet Sübvansiyonları Yasası” benimsenmiştir.
- Eğitimde reform başarıya ulaşmış, daha geniş bir kitleye erişilmiş ve seçim özgürlüğü sağlanmıştır.

- Sağlık programı “daha sağlıklı bir toplum” ve “ortalama ömrün uzatılması” üzerine odaklanmıştır. Sağlık harcamaları 1993’te %1.8 iken, 1997’de %3.7’ye yükselmiştir. Türkmenistan’da ortalama ömür 64.6 yıldan 64.9 yıla yükselmiştir.

- Türkmen Parlamentosunun %18’ini kadınlar oluşturmaktadır. Bu değer gelişmiş ülkeler ortalaması olan %11’e göre oldukça yüksektir.

- 2010 yılına dek sürecek döneme dair Türkmenistan’ın Sosyal Politikası’nın stratejik amacı toplumun refah seviyesini yükseltmek ve ekonomik olarak gelişmiş ülkeler seviyesine ulaştırmaktır. Kişi başına düşen GSYİH 1997’de 2,683 USD iken, 2000’de 3,843 USD’ye yükselmiştir. Planlanan dönem için öngörülen ekonomik gelişmenin artış hızı kişi başına GSYİH’ı 14,800 USD’ye yükseltecektir. Bu üç bileşenin bir araya gelmesi sonucu 1998 yılında 0.678 olan İnsan Kaynakları Gelişme Endeksi 2010 yılında 0.879’a yükselecektir.

1 Turkmenbashy Saparmurat, Address of the Peoples of Turmenistan, Nurol Printing Co. Ankara, Turkey, 1994.

2 Türkmenistan Anayasası, md. 46.

3 Türkmenistan Anayasası, md. 50.

4 “10 Yıl Abadancılık” programı için bak. Turkmenbashy Saparmurat, Ten Years of Prosperity, An Economic Program by the President of Turkmenistan, Ashgabat, 1994.

5 “1000 Gün Maksatnamesi” için bak. Türkmenistan Gazeti, No. 141, 16. 04. 1997.

6 Meredov R., “Establishment of The Legal Framework for Reforms and Transformations of Saparmurat Turkmenbashy, President of Turkmenistan”, Democracy and Law, 2, 2000, s. 139-148.

7 World Economic Outlook, Mayıs 2000, s. 31.

8 EBRD, Turkmenistan Country Profile 2000, s. 8.

9 “Ulusal Program” için bak. The National Programme of President of Turkmenistan Saparmurat Turkmenbashy “Strategy of Socio-Ekonomic Developments in Turkmenistan for the Period Up to 2010”, Ashgabat, 1999.

10 Ataev, M., “The Economic Model of Saparmurat Turkmenbashy, President of Turkmenistan”, Democracy and Law, 2, 2000, s. 149-156.

11 Turan Güngör, “Globalization and Human Development Challenges of Turkmenistan Under Transition”, Euroasian Studies, 20, 2001, s53-70.

12 Turan Güngor, “Labor Market Structure and Employment Performance of Turkmenistan in Transition Period” Euroasian Studies, 18, 2000, s. 57-69.

13 Neutralny Türkmenistan, 21.02.2001.

14 Sınırlar şöyledir: her ay için kişi başına düşen doğal gaz 50 metre küp, likit gaz her aile için aylık 21 kg (üye sayısı 5’e kadar olan ülkeler için ve ek kişi başına 4 kg olarak hesaplanmıştır); kişi başı su tüketimi 250 lt. Ve aylık enerji kullanımı her ay için kişi başına 35 kwt. Tuz tüketiminde bir sınırlama yoktur.

15 Kırsal alandaki aileler için izin verilen miktar kişi başına aylık 8 kg, kent alanlarındaki aileler için kişi başına 6 kg.’dır.

16 Türkmenistan Emeklilik Yasası (Zakon Turkmensitana-Pensiya Barada Kanun) Neutralny Turkmenistan, No. 180, 23. 07. 1998.

17 Durdiyevna Ecegyz, Neutralny Turkmenistan, 5 Ağustos 1988.

18 UNDP, Turkmenistan National Human Development Report 1999, Ashgabat, s. 34.

19 Bugün Türkmen-Türk Kolejlerinde 4.019, Uluslararası Türmen-Türk Üniversitesinde ise 986 öğrenci eğitim almaktadır.

20 Demir Cennet Engin, Balcı Ayse Balci, Fusun Akkok, “The role of Turkish Schools in the Educational System and Social Transformation of Central Asian Countries: the case of Turkmenistan and Kyrgyzstan, Central Asian Survey, 19/1, March 2000, s. 141-156.

21 UNDP, Turkmenistan National Human Development Report 1999, Ashgabat, s. 75.

22 The Ministry of Health and Medical Industry of Turkmenistan, “Plan for the Realization of The State Health Programme of The President of Turkmenistan”, Ashgabat, 1999.

23 Ibid, s. 74.

24 Ibid, s. 37.

25 The National Programme of President of Turkmenistan Saparmurat Turkmenbashy “Strategy of Socio-ekonomic Developments in Turkmenistan for the Period Up to 2010”, Ashgabat, 1999, s. 201-202.

26 Ibid, s. 203.

27 Ibid, s. 208.

28 Ibid, s. 210.

29 Ibid, s. 245-255.

30 Ibid, s. 256.

Bağımsızlıktan Günümüze

Türkmenistan Ekonomisi

Saule BAİTZHAUNOVA

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi (ASAM) Türkistan Araştırmaları Masası / Türkiye

1 Turkmenbashy Saparmurat, Address of the Peoples of Turmenistan, Nurol Printing Co. Ankara, Turkey, 1994.

Genel Ekonomik Durum

ağımsız Devletler Topluluğu’nun (BDT) oluşumunun ilk yıllarında Türkmenistan, ekonomik ve istatistik verilerin bulunmadığı tek ülke olmuştu. Türkmenistan bağımsızlıkla birlikte, aynı zamanda ekonomik özelliğine bağlı olarak büyük ekonomik sorunlarla karşı karşıya kaldı. Ülkenin ekonomik özelliği, daha Sovyetler Birliği zamanında takas ticaretine bağlı olarak işliyordu. Buna bağlı olarak Türkmenistan hâlâ kaynakların büyük bir bölümünü başka devletlere ihraç ederken, diğer devletlerden malları ithal ediyor. Bu durumda yapılan küçük değişiklikler bile ekonomiyi ciddi bir şekilde etkilemektedir.

IMF ve Dünya Bankası, ülkenin ekonomik krizden çıkması için katı antieflasyonist politikanın uygulanması, paraların serbestleştirilmesi ve özelleştirme gibi çeşitli önerilerde bulunuyor.¹ Fakat Türkmenistan, Rusya, Ukrayna, Kırgızistan ve diğer Orta Asya devletlerinden farklı olarak, kendi belirlediği yolda devam etmeyi tercih ederek, IMF reçetelerini uygulamakta acele etmiyor. Türkmenistan’ın IMF ve Dünya Bankası’yla çalışmak istememesinin iki nedeni vardır. Birincisi, IMF ve Dünya Bankası çerçevesinde gerçekleştirilen projelerin çoğu vatandaşların büyük bir kısmına ek ekonomik hak ve özgürlüklerin tanınması koşulunu getirmektedir. IMF ve Dünya Bankası’ndan gelen bu tehlikeyi fark eden Türkmenistan yetkilileri, hemen işbirliği sürecini askıya aldılar.

Türkmenistan basınında zaman zaman bu kurumlarla olan işbirliği konusunda çıkan haberler ise, propaganda amacını taşımaktadır. İkinci önemli nedeni, Türkmenistan’ın IMF ve Dünya Bankası’yla işbirliği içerisine girmesi durumunda, her iki kuruma da dış ticaret ile ödemeler dengesi ve ülke bütçesinin gelir ve giderleriyle ile ilgili ayrıntılı ve gerçek bilgileri vermek zorunda kalacak olmasıdır.²

Zira, ülkede ekonomik program ve reformlar basının bahsetmeyi çok sevdiği Niyazov tarafından belirlenmektedir. Türkmenistan’ın eski Komünist Partisi Birinci Sekreteri daha sonra ise Türkmenistan’ın ilk Devlet Başkanı olan Niyazov, “Türkmenbaşı” -yani tüm Türkmenlerin lideri unvanını- benimsedi. Milli para birimi ve heykellerden başlayarak Fransa’da üretilmiş erkek parfümlerine kadar, Türkmenbaşı’nın resimlerine Türkmenistan’ın hemen hemen her yerinde rastlamak mümkündür. Ülkede yüzlerce şirket onun adını taşıyor, doğum günü ise Türkmenistan’ın Milli Bayrak günü olarak kutlanmaktadır.

Ülkenin dış ticareti 1992 ve 1993 yıllarında iyileşme göstermiş, dünya doğalgaz fiyatları ise artmıştır. Fakat eski Sovyetler Birliği devletlerinin borçlarını ödememesi doğalgaz ihracatının azalmasına ve dolayısıyla ülkeye giren para miktarının düşmesine neden oldu. Bunun üzerine Türkmenistan en büyük müşterisi olan Ukrayna ve Gürcistan’a gaz sevkiyatını düşürdü ve hatta 1997’de tamamıyla durdurdu. Bunların sonucunda, ülkede GSYİH oranı 1993-1995 yıllarında %30, 1996’da %3, 1997’de ise %26 azaldı.³

Doğalgazdan beklenen geliri elde edemeyen hükümet, harcamaları kısma yoluna gitmiştir. 1994 ve 1995 yıllarında bütçe açığı GSYİH’nin %1.5’ine ulaşmıştır.⁴

1997 yılının ilk altı ayında sanayi üretimi %14.7, doğalgaz üretimi %27.3 düşerken, petrol üretimi %0.4 artmıştır. Pamuk üretiminde de çok önemli bir gerileme yaşanmıştır. 1997 yılı üretiminin 1.4 milyon ton olması amaçlanmışken ancak 620,000 ton pa

muk üretimi gerçekleşmiştir. 1998 yılı Eylül ayı itibariyle pamuk üretimi 270,400 ton olarak gerçekleşmiştir. 1997 yılının aynı döneminde ise 181,900 ton üretim yapılmıştır. 1998 yıl sonu verilerine göre pamuk üretimi aynı sene içerisinde 1.3 milyon tonu bulmuştur. 1998 yılı pamuk rekoltesinin geçmiş yıllara göre daha iyi olması ve ayrıca daha dün ürettiği pamuğun %5’ini bile zor işleyen ülkenin bugün %40’tan fazlasını kendisi işlemesi, 1999’da Türkmenistan’ın iç pazarında canlılık yaratması bekleniyordu. Gerçekten de 1999 Ocak-Nisan ayları arasında sanayi üretiminde toplam %16’lık bir artış kaydedilmiştir. Üretilen pamuk artık en son teknoloji ile ipliğe, kumaşa ve elbiseye Türkmenistan’da dönüştürülüyor.

Tablo 1: Yıllara Göre GSYİH

Gösterge 1995 1996 1997 1998 1999

GSYİH (cari fiyatlarla,

milyar manat) 1.072 7.608 9.647 13.241 19.065

GSYİH

(milyar ABD Doları) (b) 2,5 1,9 1,8 2,5 1,6

GSYİH

(satın alma gücüne göre,

milyar ABD Doları) 6,7 7,3 6,6 7,0 8,3

GSYİH

%reel büyüme -8,2 -7,7 -25,9 5,0 16,0

Kaynak: The Economist Inettigence Unit, Turkmenistan Country Report, September, 2000.

Bağımsızlığın ilk yıllarında Türkmenistan’da daha çok otellerin ve tekstil şirketlerinin inşa edilmesine önem veriliyordu. Ülke pamuk işlemeye yönelik tekstil sanayiine sahip değildi. 1990’da yetiştirilen pamuğun yaklaşık olarak sadece %4’ü ülkede işleniyordu. Fakat, ülkenin neredeyse tüm bölgelerinde son teknoloji ile donatılan tekstil fabrikalarının inşa edilmesiyle pamuğun yarısına yakın bir bölümü ülkede işlenmektedir. Yerel şirketler rekabet edebilecek düzey ve kalitede mallar üretmektedir: Üretilen tekstil ve tekstil ürünleri 2/3’i Almanya, Türkiye, İsviçre ve ABD gibi ülkelere ihraç edilmektedir. 2000 senesinde Aşkabat’ta teknoloji açısından Orta Asya bölgesinde en gelişmiş tekstil kompleksi devreye girmiştir.⁵ Yeniden yapılanma faaliyetlerinin önemli parçalarından birisi olan inşaat sektöründeki gelişmeler ümit verici olmuştur. Başta Türk firmaları olmak üzere yabancı firmaların kısa zamanda tamamladığı 30’a yakın proje planı işlerliğini kuvvetlendirmiştir.

Türkmenistan hükümetinin ithal ikameci programın dahilinde gaz üretimine verdiği önem nedeniyle, ülkedeki hizmet sektörü az gelişmiştir. Sınırlı kredi kullanma hakkı ve düşük satın alma gücü nedeniyle sektör tehlike içindedir.

Bununla birlikte hükümet, serbest piyasa ekonomisine geçiş için önemli adımlar atmıştır. Bu adımlar son yıllarda daha da hızlanmıştır. Bazı mallar üzerindeki fiyat kontrolü kaldırılmış, özel çiftliklerin artmasına izin verilmiştir. Mali sistemin yeniden yapılandırılması ve KDV sistemine geçiş çalışmaları başlatılmıştır. Bir yandan vergi gelirlerinin arttırılması yönünde çalışmalar yürütülürken, diğer yandan da bütçe açığını en aza indirebilmek için hükümet harcamalarında tasarruf tedbirlerine gidilmiştir. Yabancı sermaye, para politikası ve özelleştirme ile ilgili kanun taslakları hazırlanmıştır. Hükümet, kalkınmayı 10 yıllık bir vadeye yayarak, 10 yıllık üretim ve yatırım planı hazırlamıştır. Plan, ülkede yabancı sermaye ile yabancı ortaklığa açılımını ve pazar ekonomisi düşüncesinin yasal zemine oturtularak idari alanlarda hakim kılınmasını amaçlamaktadır.

Türkmen yönetimi, çoğulcu demokratik rejim ve serbest piyasaya geçiş yönünde oldukça tedbirli, toplum alışkanlıklarını sarsmayan, bağımsızlıklarını yeni kazanmış diğer cumhuriyetlere oranla daha yavaş tempoyla gelişen bir reform süreci benimsemiş ve Batılı ülkelerin eleştirilerine rağmen bu alandaki tutumunu değiştirmemiştir. Diğer taraftan ise, bürokrasinin fazlalığı, nihai kararların devlet başkanı tarafından alınması ve diğer sebepler, yabancı yatırımlar ve ülke ekonomisi için ciddi birer engel oluşturmaktadır. Yabancı sermaye, bankacılık, mülkiyet haklarının korunmasına ilişkin yasalar, 1992 yılında çıkarılmıştır. Öte yandan, vergi, işgücü, sağlık ve güvenliğe ilişkin yasalar yeterli içeriğe sahip değildir.

Ekonomik reformların gerçekleştirilmesinde Türkmenistan, diğer BDT ülkelerine göre biraz geride kalmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi kaynak sıkıntısı olmuştur. Başta Rusya ve Ukrayna olmak üzere doğalgaz ihraç ettiği ülkelerin milyarlarca dolar tutarındaki borçlarını ödememesi, Türkmenistan’ı zor durumda bırakmıştır ve bırakmaya da devam etmektedir. Geniş kapsamlı reformların uygulanmasında, devlet işletmelerinin özelleştirilmesinde ve tam fiyat serbestleştirme sağlanmasında zorluklarla karşılaşılmaktadır.

Türkmenistan dış ticareti daha çok karşılıklı mal takası temeline dayandırılmış olup, yoğun olarak BDT ülkeleri ile gerçekleştirilmektedir. 1994-1995 yıllarında pamuk üretiminin yarısına yakını takas yoluyla ihraç edilirken, 1 Mayıs 1996 tarihinde kabul edilen kararla pamuk, kereste, petrol ve ürünlerinin takas yoluyla ihracatı yasaklanmıştır.⁶

Ülkedeki ekonomik krizle karşı karşıya kalan halkın sıkıntılarını ve giderlerini hafifletmek için “karne sistemi” uygulanmaya konuldu. Bu karne sistemine göre, önemli gıda maddeleri devlet tarafından tespit edilmiş fiyatlardan belirli miktarda satılmakta idi. Ancak, Türkmenistan’ın başkentinde bile karnelerle yiyeceğin sağlanması %60’ı geçmiyordu, diğer bölgelerde durum daha da vahimdi. 1996 sonbaharında karne sistemi kaldı

rıldıktan sonra, hükümet tarafından alınan karara göre, karne sisteminden maaşı toplam 80 bin Türkmen Manatı geçmeyen aileler özel belge ile yararlanabilmekte idi.⁷ Türkmenistan yetkililerinin bu kararı halka gıda maddelerini sağlama sorununu çözmemektedir. Karnelere göre sağlanan gıda malzemeleri ise kullanma tarihi geçmiş ve kalitesizdir. Karneden yararlanamayanların durumu ise daha da kötüdür: Çok sık ekmek almak için insanlar çok uzak bölgelerden Aşkabat’a gelmektedir.

Bütün bunlara rağmen, ülkede grev ve benzeri eylemler bugüne kadar olmamış hadiselerdir. Devletin izlediği politikalar zaten bu tür gelişmelere izin vermemektedir. Ülkede yaşanan ekonomik zorluklar istihdamı olumsuz yönde etkilemiş ve işsizlik oranı %30’a çıkmıştır.

Sağlık Sektörü

Türkmenistan’da yaşanan ekonomik kriz sağlık sektörünü de ciddi bir şekilde etkilemiştir. Poliklinik ve hastanelerde yeterli malzemelerin bulunamamasına bağlı olarak insanlara zamanında gerekli yardım müdahalesi yapılamıyor ve basit hastalıklar bile ölümle sonuçlanıyor. Eczane ve hastanelerde ilaçların olmamasından dolayı insanlar çoğunlukta düşük kaliteli ilaçları normal fiyatın birkaç katına pazardan lisansı olmayan tüccarlardan satın almak zorunda kalıyorlar.

Türkmenistan Sovyetler Birliği zamanında da sağlık sektöründe en düşük seviyede idi. Alınan istatistiklere göre, Türkmenistan’da diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine nazaran bebek ölüm oranı daha fazladır.

Tablo 2: Ülkelere Göre Bebek Ölüm Oranı (2000)

Ülke Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan

Bebek

Ölüm Oranı 2.2 2.6 2.2 3.3

Kaynak: World Development Report, 2000

Enflasyon

Türkmenistan, bağımsızlık sonrasında enflasyon yönünden oldukça zor dönemler yaşadı. Enflasyon, 1994’te %1800 seviyelerine çıkmış ve Türkmenistan geçiş sürecinde olan ülkeler arasında en yüksek enflasyona sahip ülke konumuna gelmiştir. 1995’te ise ancak %1000’e kadar inmiştir. Manatın dolar karşısındaki değer kaybının önüne geçilemediği için ücretler enflasyon karşısında erimiştir. 1995 senesinde kişi başına GSYİH 970 doları buluyordu. 1993-1995 seneleri arasında reel ücret %80 düşmüştür. Enflasyon ciddi anlamda ancak 1996 yılında düşürülebildi: %450. Buna bağlı olarak, 1996’da reel ücretler %84 artışla 1994 senesinin 2/3 oranını oluşturdu. Kişi başına gelir ise 870 dolar idi. Enflasyonun düşürülmesinde en çok, resmi ve piyasa döviz kurları arasındaki farkın ciddi bir şekilde azaltılması ve resmi kurun borsada haftada bir tespit edilmesi etkin oldu.

1997’de enflasyon hızlı bir şekilde azalmaya başlamış ve %20’ye kadar gerilemiştir. Bu gerilemedeki en büyük etken hükümetin döviz kurunu sabit tutmadaki başarısı olmuştur. Kişi başına GSYİH 1630 dolara çıkmıştır. 1997 yılının sonunda tekrar başlatılan doğalgaz ihracatının artmasıyla 1998 yılında GSYİH 1997’ye oranla %5 arttı.⁸

“Turkmenmillihasabat”tan açıklanan istatistiklere göre, 2001 yılının ilk yarısında GSYİH 5.9 trilyon manat oluşturarak 1999’un aynı dönemine nazaran %10.4 arttı.