Sovyet Sonrası Orta Asya

Çarmıhtaki İsa tablosu asılmıştır.

Kıbrıs’ta bulunan eklektik üsluba örnek olarak verebileceğimiz bir başka ev ise yine Lefkoşa’da olup, Kadı Menteş Efendi tarafından yapıldığı sanılmaktadır. Bir zamanlar Latin Başpiskoposu’nun sarayı olduğu söylenen bu ev, önce Osmanlı döneminin ilk kadılarından Menteş Efendi tarafından kullanılmış, daha sonra ise 1816-1821 yılları arasında muhassıllık yapan Küçük Mehmet Ağa tarafından restore edilmişti.¹⁶³ Bir zamanlar gotik taş örgü süslemeleri olan gotik kemerlerin silmelerinin taçlandırdığı Türk üslubundaki pencereler ön cephenin tam ortasıda bulunan cumba sofası ve duvarlarında hala daha duran Frenk ailelerinin armaları diğer yapı gibi eklektik bir üslup özelliği göstermektedir. Evin üst katındaki odalarda tavan ve pencereler zengin ahşap işçiliğinin varlığını göstermektedir. Özellikle Selimiye Camii’ne bakan güney cephede bulunan bir odanın iç duvarının ortasındaki rokoko oymalı şerebetlik denilen bir niş, yanlarında ise daha ufak nişler ile asma tavanı, geçme tekniği ile yapılmış pencere kafesleri, ahşap işçiliğine güzel bir örnek olarak verilebilir. Yine bu odaya bitişik güney cephedeki diğer odada ise gömme dolaplar yanısıra, dolapların yanında Türk üslubunda nişler vardır. Belediyeler birliği tarafından restore edilen bu yapı ziyarete açık olup, Belediyeler Birliği tarafından da daire olarak kullanılmaktadır. Ancak, binanın belki de bir şehir müzesi olarak düzenlenmesinin daha isabetli olacağı inancındayız.

Magosa’da surlar içinde Kışla Yolu ve Necip Tözün Sokağı’nın kesiştiği parselin üzerinde ve Gazi İlkokulu’nun arkasında yer alan ve genellikle Osmanlı Konağı diye anılan bir ev eklektik üsluba en güzel örnek olarak verilebilir. Kesme taştan yapılmış yüksek duvarlarla çevrili ve dış cephelerde Rönesans üslubundaki Venedik tarzında baca sarkıtmaları ile oldukça ilginç bir perspektif sergileyen bu evin basık, sivri kemerli bahçe kapılarından içeriye adım atıldığında avlu içinde birkaç ayrı birimden oluşan karmaşık, ancak tipik bir Osmanlı evi ile karşılaşılır. Evin farklı yapı türlerini sergileyen birimleri buranın değişik zamanlarda yeniden inşa edilmiş, ancak Venedik döneminden kalma dış cephenin her zaman korunmuş olduğunu yansıtmaktadır. Ev, iki genel yapı biriminden oluşmakta ve yapı farklılıkları göstermektedir. Evin batıda olan ön cephesinde iki ayrı giriş kapısı olup, iki ayrı iç avluya açılmaktadır. Ayrıca sol iç avlunun sağ tarafındaki avlu duvarından da sağ kısımdaki iç avluya bir kapı daha açılmaktadır. Sağ taraftaki ikinci iç avluda yer alan Türk hamamı, çeşme, kuyu gibi yapı birimleri göz önüne alındığında evin bu kısmının harem, soldaki diğer kısmın ise selamlık olduğu düşünülebilir. Bu evin en ihtişamlı tarafı ise avlunun ortasında soğukluk ve sıcaklık bölümlerine ayrılı, üzeri iki ayrı kubbe ile örtülü hamamı idi. Hamam içinde kurna yerleri üzerinde mermer nişler ile duvarda sadece bir parça olarak tespit ettiğimiz lacivert beyaz Kütahya çinisi ve duvarlardaki çini karolarının izleri bir zamanlar buranın çinilerle kaplı oldukça güzel bir hamam olduğunu düşündürmektedir. Ne yazık ki restorasyonu bu yıl tamamlanan bu evde, tespit ettiğimiz bu çini, uyarılarımıza karşın kırılıp atılmış, duvardaki çini karelerinin izleri de kaybedilmiştir. Hamamın hemen karşısında alçak bir duvarla yükseltilmiş bir kısımda havuzlu bir bahçe vardır. Odalar genelde bir hayat etrafında düzenlenmişti. Hamamın karşısındaki iki katlı taş merdivenli bir yapının üst katında ortada direkli bir hayat kısmı, yanlarda ise iki oda vardır. Ortada duran hayat kısmı etrafındaki iki odadadan batıya bakanı günümüze nadir olarak gelen geleneksel Osmanlı odasının sekialtı ve seki düzenlemesini yansıtmaktadır. Pencereler tepede olup, stükko kefesler ile gizlenmiştir. Odada boydan boya üzerleri süslemeli ve boyalı raflar ve dolaplar vardır. Pabuçluk olarak görev yapan sekialtı, yer seviyesinden yüksek olarak yapılan ahşap seki üzerindeki sedirlerin yer aldığı oturma alanından ahşap bir parmaklık ile bölünmüştür. Bu düzenleme günümüzde geleneksel bir Türk evinin iç düzenlemesini yansıtan tek örnek olarak kalmıştır

2.5.7. XVIII ve XIX. Yüzyıl Evleri

Genellikle taş yapılar olan 16 ve 17. yüzyıl ev tipleri, 18. yüzyılda bir değişime uğrar. Bunun nedeni olarak da 1718 yılında adada meydana gelen şiddetli bir deprem gösterilir. Kıbrıs’ta buna benzer depremler 1567 ve 1583 yıllarında da olmuşsa da 1718 yılında olan depremin şiddeti fazla olup, can ve mal kaybının da fazla olduğu sanılmaktadır. Birçok kaynak bu deprem sonucunda Türklerin ev stilini değiştirdiklerini anlatır.¹⁶⁴ Alexander Drummond, Larnaka’da gördüğü evleri anlatırken adanın o yöresinde diğerlerinde de olduğu gibi evlerin güneşte kurutulmuş kerpiçten yapıldığını, yine de görüntülerinin oldukça derli toplu olduğunu ve ada halkının depremin kötü sonuçlarından korkup, tedbirli olmak amacı ile bir kattan daha yüksek yapı yapmadıklarını, ama bu yapı tekniği ile yapılmış evlerin mimarları, duvar ustaları, marangozları şimdiye dek rastladığımız en yeteneksiz zanaatkârlar olmasına karşın yine de evler dayanıklılık açısından düşünüldüğünde inanılmayacak kadar fazla bir ömre sahip olduklarını belirtir.¹⁶⁵

19. yüzyıldan sonra ev planlarında da değişiklik gözlemlenir. Geleneksel Türk mimarisinde evlerin sokak kapıları genellikle avluya açılır, odalar ise revakların gerisinde olurdu. Bu yüzyılın sonunda ise sokak kapısı doğrudan doğruya evin sofasına açılmakta idi. Pencere sayılarında artış olmuş, geleneksel cumbalı sofalar da bu dönemde çok rağbet bulmuştu.

Cumbaların olduğu bu sofa çıkmasının üç tarafı da pencereler ile donatılmış, hem ışıklandırma, hem de sokağın evdekiler tarafından gözlenebilmesi sağlanmıştı. Bunlar adeta evin sokağa açılan gözleri idi. Evin kadınları kafeslerle gizli bu pencerelerden sokağı izleyebilirdi. Her iki olayı da Avrupa etkisinin toplumda artması ve aile yapısının da kısmen içe dönük olmaktan çıkıp, dışa dönük olmaya başlaması olarak yorumlamak mümkündür. Bu dönemde bazı evlerin ön cepheleri neo-klasik veya neo-gotik tarzda yapılmıştı. Genellikle kapılarında tarih bulunan bu geç dönem Osmanlı tipi evleri incelendiği zaman, aile tipleri hakkında da görüş beyan etmek mümkün olmaktadır. Direk olarak evin sofasına açılan evlerin kapılarında hem tepe pencereleri, hem de üst aynalarda yaratılan pencereler ile bu dışa açılım sağlanmıştır. Ancak sadece kapı üzerinde bırakılan bir tepe penceresi ve zemin katta yüksekte ve küçük ebatlarda olan pencereler ve avluya açılan ev planları ise tutucu bir aile yapısını yansıtmaktadır.

2.5.8. XIX. Yüzyıl Sonları ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Türk Evleri

Batı etkilerinin toplumda belirmeye başladığı bu dönemde özellikle İngiliz idaresinin de başlaması sonucu ev tiplerinde değişmeler olur. Bu dönemde yapılan Türk evlerinin sokak kapıları üstünde Arap rakamları ile yapılış tarihi, bazen de ay - yıldız motifi ya da maşallah veya besmele yazıları eklenirdi. Bunlar, ya demir süslemelerin arasında bezemelerdi, ya da taş kapı silme kemerleri üzerine oyularak yapılırdı. Bu da İngiliz döneminde artan milliyetçilik duygularından kaynaklanmakta idi. Yine bu döneme ait Rum veya Ermenilere ait evlerde de haç motifi ve batı karakterindeki tarihler aynı şekilde kapı başlıklarına konmuştu.

Eşinin görevi nedeniyle adaya gelen ve burada bir süre yaşayan Mrs. Esme Scott-Stevenson’un detaylı olarak anlattığı Girne’de kaldıkları Türk evi, küçük olmasına karşın içindeki zengin bezemeli kalem işi duvarları, tavanları ve döşemesi, denize bakan cumbalı odası ile adeta İstanbul’daki Boğaziçi yalılarını anımsatmaktadır.¹⁶⁶

Osmanlı tarzında yapılmış ve döşenmiş bu evlerde sadece Türk soyluları ve zenginleri oturmuyor, ayrıca zengin gayrımüslimler ile Avrupalı konsoloslar da bu tür evlerde oturmayı tercih ediyorlardı. Örneğin Osmanlı sarayında Rum ve diğer gayr-ı müslimlerin davalarının takibinde tercüman olarak görev yapan Sekis Efendi’nin evi gerçek anlamı ile Türk adetlerine göre döşenmişti. E. D. Clarke’a göre Sekis Efendi’nin evi gerçekte doğu ihtişamının en güzel örneklerini içeren bir saraydı. Zemini Kahire’den getirtilen en iyi cins hasırlar ile örtülü idi. Duvardan duvara yer alan sedirler, atlas örtüler ile örtülmüş, işlemeli yastıklar ile bezenmişti; pencereleri ve diğer mimari özellikleri hep Türk tarzında olup, harem kısmının da ayni ihtişamda iki tane önemli misafir kabul odası vardı.¹⁶⁷

Günümüze kadar gelebilen kültür mirası içinde evler önemli bir yer tutmakla beraber bunlar genellikle 19. yüzyılın ikinci yarısına ve bu yüzyılın başlarına aittir. UNESCO’nun himayesinde koruma altına alınan Lefkoşa’nın Arab Ahmet Mahallesi evleri kısmen restore edilmiş, bir kısmında ise restorasyona devam edilmekte veya sıralarını beklemektedirler. Bunlardan Lefkoşa’nın esas etnografya müzesi olarak düzenlenen Derviş Paşa Konağı, restorasyon sonrası en iyi değerlendirilen yapıdır. Zaman gazetesini çıkaran ve İngiliz döneminde kavanin meclisi üyesi olan Derviş Paşa’ya ait olan bu konağın bir kısmı günümüzde restore edilmiş ve müze olarak düzenlenmiştir. Ancak restorasyon sırasında teknik yetersizlikler nedeniyle özellikle tavanlar ve hamam değişimlere uğramıştır. Yine Selimiye yöresinde saçaklı ev denilen evin restore edilerek bir kültür merkezi olarak kullanılması sevindiricidir.

Hem Lefkoşa’da, hem de Magosa’da kale içinde son yıllara kadar kalabilen Türk evleri, Kıbrıs’ta Osmanlı döneminde geçirdiği evrimi kısmen günümüze aktarabilmiştir. Ancak ne yazık ki bu yapıların ayakta durmasını 1974 yıllarına kadar Türk toplumu tarafından yaşanan mali sorunlara borçluyuz. 1974 sonrası artan ekonomik refah, surlar içinin terkedilerek surlar dışında yapılan yeni evlere, apartmanlara rağbet edilmesi sonucu büyük bir kısmının terkedilmesi ve genellikle apartman veya iş merkezleri yapma amacı ile yıkılmaları, ayakta kalabilenleri de yıkıma mahkum etmiştir. Bu nedenlerden ötürü son yirmi yıl içinde özellikle Lefkoşa ve Magosa’da çok sayıda ev yıkılmış, bir kısmı ise halen işçi barınakları olarak kullanılmaktadır.

3. Güzel Sanatlar

3.1. Oymacılık ve Hat Sanatı

Mimari yapıtlar yanında Kıbrıs’ta Türk süsleme sanatlarının da önemli ürünler verdiği bir gerçektir.

Selimiye Camii, Lala Mustafa Paşa Camii ve Arab Ahmet Camii’nin özellikle dökme alçı bloklar üzerine oyma yöntemi ile yapılan pencere kafesleri, geometrik bezemeli olup, oldukça estetik özellikleri vardır. T. C. Vakıflar İdaresi tarafından sürdürülen son yıllardaki restorasyonlarda, bunlar sağlıklı durumda olmalarına rağmen tamamı ile değiştirilme yoluna gidilmiş ve orijinalleri saklanmamıştır. Çok azı kalan bu kafeslerde her pano üstünde çok farklı motifler oyulmuştur. Camiilerde mihrap, minber ve mahfiller ile mezar taşlarından oymacılık sanatında oldukça hünerli Türk ustalarının adada yaşadığı ve çalıştığı düşünülebilir.

Kalemişi tekniği ile bezenmiş tavanlar, adada bu sanatın yaygın olduğunu anımsatmakta ise de bu konuda herhangı bir yazılı bilgiye erişemedik. Süsleme sanatları arasında en fazla örneklenebilien alan hiç şüphesiz hat sanatıdır. Türk hat sanatının çok güzel örnekleri günümüze kitabeler, mezar taşları olarak kalabilmiştir. Bu kitabeler ve mezar taşları, o günün hat sanatını ve bezeme üslubunu yansıtmasının yanısıra, yapılar ve önemli kişiler hakkında birer değerli döküman olarak da değerlendirilebilir. Mermer üzerine hakkedilmiş bazı kitabelerde bazan hattatların imzalarını da bulabiliyoruz. Lefkoşa’de Selimiye Camii’nin Batı mihrabındaki l004 (l595) tarihli kitabe Mahmud diye imzalanmıştır. Magosa Kalesi’nin ana girişindeki Akkule Mesciti’nin kitabesi ise H.1028 (1617 / 18 M.) tarihli ve Durri (kırılmış olduğu için okunamadı) imzalıdır. İslam alemi için son derece kutsal bir yer olan Hala Sultan Tekkesi’nin 1845 tarihinde yazılmış kitabesi de tekkenin Şeyhlerinden Mehmet Şemsi tarafından yapılmıştır. 19. yüzyılın başlarında yaşayan Feyzi Dede, Kıbrıs’ta yetişen en önemli hattatlardan biridir. II. Mahmut kütüphanesi kitabesi buna örnek olarak verilebilir. 1314 tarihli bir kayıtta Kıbrıs Rüştiye Mektebi’nde otuz iki seneden beri hat öğretmneliği yapan Ahmet Şükrü’den bahsedilmektedir.¹⁶⁸ 19. yüzyılın ikinci yarısında Lefkoşa’da bulunan en az beş dükkanlı Hattatlar Çarşısı¹⁶⁹ hat ustalarının sadece medreselerde değil, esnaf topluluğu arasında da çalıştıklarını yansıtabilir.

3.2. Dokumacılık

Çeşitli belgeler, Kıbrıs’ta dokunan bazı kumaşların isimlerini öğrenmemize yardımcı olmaktadır. Kıbrıs’ta pamuk, ipek böceği ve çeşitli kök boyalar yaygın bir şekilde üretilmekteydi. Kıbrıs basmalarından ihracaat yapıldığını Kamus ı Alam da bahsetmektedir.¹⁷⁰ 19. asrın ilk yarısının başlarında Kıbrıs mutasarrıflığında bulunmuş olan Şair Ziya Paşa, Lefkoşa’da bir sanat geçidi tertiplemiş ve bu geçide Revan Geçidi adı verilmişti. Bu geçitde basmacı ve debbağ esnafının önemli bir yeri olmuştu.¹⁷¹ Kıbrıs’ta pamuklu ve ipekli kumaşlar genellikle kadınlar tarafından dokunur ve bunlar hem yerel pazarlarda satılır, hem de ihraç edilirdi. Kıbrıs’ta dokunan kumaşlardan başlıcaları Kıbrıs çatması, kız dimisi,¹⁷² Kıbrisi kumaş, makrama, tülbend,¹⁷³ kutni, keremsud, kumaş, peşkir, yasdık, harir şal ve kuşak, dimi şal, peşimi, mizan-ı harir, penbe, damga-i akmeşe¹⁷⁴ idi. Jennings’e göre Van der Nijenburg’un sıraladığı Kıbrıs ürünleri arasında Hint pamuklu ve ipeklilerine benzeyen ancak onlardan biraz daha az kaliteli olan çiçekli kumaşlar, hem iç, hem de dış ticarette önemli bir yer tutmaktaydı.¹⁷⁵ Ne yazık ki 1861 yılında Osmanlı ve İngilizler arasında yapılan ticaret anlaşması sonucunda gümrük vergilerinin düşürülmesi ile Osmanlı İmparatorluğu’nun birçok yöresine olduğu gibi Kıbrıs’a da İngiliz kumaşlarının ithali artmış ve özellikle şehirli halk İngiliz kumaşlarını yerli kumaşlara tercih etmiş, böylece bu alandaki üretime de bir darbe vurulmuştu. Sadece köy kadınları evlerinin tüm kumaş ihtiyacını evdeki tezgahlarında karşılamaktaydılar. 19. yüzyıl ortalarında adada üretilen ipek ve pamuklu kumaşlar sadece yöresel ihtiyacı karşılamaktaydı.¹⁷⁶ Mrs. Lewis, ipeğin büyük bir miktarının Baf bölgesinde evlerde dokunduğunu ve Orta Doğu’nun diğer yörelerinde dokunan ipekten daha canlı renklerde ve kaliteli olduğunu anlatır. Mrs. Lewis, yine Kıbrıs’ta beyaz ipek iplikle yapılan zengin işlemeli Lefkara işi, renkli ipliklerle yapılan işlemeler ve artık pek yapılmayan, ama çok zengin renklerle ve büyük bir ihtimamla yapılan ipek işlemelerden de bahseder.¹⁷⁷

4. Eski Eserler Yasası ve Türk Eserleri

İngiliz döneminde 1905 yılında yürürlüğe giren Antikalar Kanunu¹⁷⁸ sonucu eski eserlerin ve anıtların hiç bir milliyetçilik ve din farkı gözetilmeden korunması beklenirdi. Ancak bu yasanın 1.4 maddesinde yapılan antik eser ve anıt kavramı Türk kültürünü koruyucu hiç bir önlem getirmemiş, tam aksine bunları bu kapsam dışında bırakmıştı. Buna göre sanat eserinin “Bilinen en eski çağlardan adanın Türkler tarafından fethine kadar kapsayan dönemlere ait olan ve örneğin her hangi bir yapı veya mimari anıt, bunlara ait herhangi bir yontulmuş taştan yapılmış heykel ve kaideleri, kale duvarı, mezar, kaplama taşı, heykel, kabartma, heykelcik, yazıt, resim, mozaik, vazo, silah, süsleme ve takı, başka eserler ve her türlü malzeme ile yapılmış kaplar, değerli yüzük taşları, sikke ve antikacıların ilgi duyduğu her türlü eşya gibi mimarlık yapıtı, heykel veya her hangi bir grafik sanat veya genel olarak sanat eseri” antik eser kapsamına girmekte idi.¹⁷⁹

Buna göre eski eser kavramı 1570 yılına kadar olan evreyi kapsamakta olup bu Venedik dönemi ile sınırlanmış, eserlerin korunması ve müzelerin düzenlenmesi hep bu sınırlar içine sığdırılmıştı. Türk eserlerinin bakımı ve korunması Vakıflar İdaresine bırakılmış, sivil mimari de tamamı ile mal sahiplerinin insiyatifine kalmıştı. Osmanlı döneminde çeşitli tamiratlar ve düzenlemeler geçiren Lefkoşa ve Magosa Sarayları da zaten bu kanun çıkmadan birkaç yıl önce yıkılmış, buradan çıkarılan sadece Lüzinyan ve Venedik eserleri, yasanın çıktığı yıl yeni açılan Venedik evinde Taş Eserleri Müzesi olarak düzenlenmiş olan Lapidary Müzesi’nde korumaya alınmıştı. 1905 yılında Türk eserlerine karşı yapılan bu ihmalin çok sayıda Türk eserinin yok olmasına neden olduğunu sanıyoruz.

5. Adanın Osmanlı Dönemi Kültür Tarihi ile İlgili Çalışmalara Kısa Bir Bakış

Makelenin başında da belirttiğimiz gibi Kıbrıs çok zengin tarihe sahip bir adadır. Değişik dönemlerini yansıtan kültür mirası ise dünyanın çeşitli müzelerine dağılmış, kimi anıt ise ayakta kalmayı başarabilmiştir. Kıbrıs da, Anadolu ve Yakın Doğu ülkeleri ile aynı kaderi paylaşmış, çağlar boyu Avrupalı bilgin ve hazine arayıcıları tarafından talan edilmiştir. Bu genellikle o yılların kültür ortamının farklılığı ve bu eserlerin değerinin bilinmemesi nedeniyle olmuş, eyalet yöneticilerinin yanısıra, kimi zaman Padişahlar dahi bunların alınıp götürülmesinde bir sakınca görmediği için özel fermanlar ve hükümler vererek, bu kişilere yardımcı bile olmuşlardı.¹⁸⁰ Osmanlı anıtları ve diğer eserler de bu kültür talanından nasibini almış, bunun yanısıra düşmanlık duyguları ile zaman zaman Rumlar tarafından tahribata uğramıştır.

Kıbrıs’ta ilk müze İngiliz idaresi döneminde İngiliz yüksek komiserinin öncülüğünde, komiserin yardımcısı, Kıbrıs kadısı ve başpiskosdan oluşan dört kişi tarafından 1883’de kurulmuştu.¹⁸¹ Müze, kuruluşunu gerçekleştiren üyelerden toplanan yardımlar ve üyelik aidatları ile sağlanmıştı. Müzenin kurucu üyeleri arasında Türkler de olmasına karşın, müzede Türk kültürünü yansıtacak hiç bir şey düşünülmemiş, sadece antik eserlerin sergilenmesi hedeflenmişti. Bu yıllardan Mayıs 1905 tarihine kadar Osmanlı idaresi döneminde çıkan Asar-ı Atika Nizannamesi geçerliliğini korumuşsa da İngilizler bu yasanın uygulanmasına kısıtlamalar getirmiş ve sadece British Museum uzmanlarına adada kazı yapma izni vermişlerdi. Bu dönemde Osmanlı otoriteleri adadan İngiltere’ye antik eser ihracının durdurulması için girişimlerde bulunmuş ancak bu başarısızlığa uğramış ve buna gerekçe olarak da Osmanlı döneminde çıkan bu yasanın adada artık geçerli olamıyacağı gösterilmişti.¹⁸²

Osmanlı döneminde tamamı ile Osmanlı idarecilerinin girişimleri ile toplanan antik eserlerle açılan ve ayrıca Kıbrıs kadısı ve Türk eşrafından kişilerin de kurucu üyeliğini yaptığı Kıbrıs Müzesi, nedense hep geçmişte de Rumların idaresinde olmuş, ancak 1962 ylında Türk toplum liderlerinin kararı ile Mevlevi Tekkesi, Mevlevi ve Türk Etnografya Müzesi olarak düzenlenmişti. Burada etnografik melzeme, değerli kılıç ve silahlar, az sayıda el yazması, mevlevi kıyafetleri, hat sanatı örnekleri ve müzik aletleri sergilenmektedir. Ancak 1986 yılında bir soygun sonucu 250 civarında en değerli eserlerini yitirmiştir. Magosa’da 1 Ağustos 1968 yılında surlar içinde Canbulat Müzesi de Türk müzesi olarak açılır. Gerçekte burası bir türbe olup, ön kısmı etnografya müzesi olarak düzenlenmiştir. Müzenin en önemli eserleri arasında fetih sırasında kullanılan bayraklar ve sancak alemi ile Kutup Osman Tekkesi’ne ait Şeyh Feyzullah tarafından yazılmış iki adet büyük levha yer alır. Bu eserler yanında Kıbrıs’ın antik dönemlerine ait seramikler ve aletler ile Türk dönemi giysileri ve işlemeleri, nereden geldiği belirtilmeyen İznik ve Kütahya çinileri ile bir tabak, ve T. C. Büyükelçilerinden Sn. Asaf İnhan ve eşinin müzeye bağışladığı Kıbrıs’ın fethini yansıtan büyük boy gravür tekniğinde yapılmış resimli harita yer alır. 1989 yılında Derviş Paşa Konağı’nın bir etnografya müzesi olarak düzenlenmesi de bu müzeler zincirinin önemli bir halkasını oluşturmuştur.

6. Kıbrıs Kültür Mirası İle İlgili Yapılan İlk Çalışmalarda Türk Kültürünün Yeri

Kıbrıs kültür mirası veya diğer bir deyişle sanat tarihi üzerine yapılan ilk çalışmalar 19. yüzyılın ikinci yarısında başlar. İngiliz idaresinin adada başlamasından önce Baron E. Rey tarafından Architecture Militaire adlı kitabında yayınlanan St. Hilarion ve Bufavento Kalelerinin detaylı çalışmaları ve planlarının hazırlanması ve Marquis de Vogue’un 1800 yılında hazırladığı Monuments de Chypre et de Rhodes adlı eserinde verilen çok kısa bilgiler dışında mimari bir araştırma hemen hemen hiç yapılmamıştı. 1878 yılında ve hemen bunu izleyen yirmi yıl içinde Kıbrıs mimarlık anıtları ile ilgili pek çok araştırma yapılmış ve bunlara ait yayınlar çıkmıştır. Mimari yapıların durumları ile ilgili özet niteliğinde bir çalışma L’Anson ve Vachet’in 1882 yılındaki makaleleri ile büyük bir kısmı Türk döneminde kullanılan Latin yapıları ile ilgili bilgiler içeren Camille Enlart’ın; Kıbrıs’ta Gotik mimari ve Rönesans konulu değerli çalışması bu dönem çalışmalarının en önemlileridir.¹⁸³

Edward I’Anson Kıbrıs’ın Ortaçağ ve diğer yapıları üzerinde oldukça detaylı çalışmalar ve çizimler yapıp bunları The Transactions of the Royal Institute of Architects’in 1882-83 sayısında yayınlamıştı.¹⁸⁴ Pek çok çizim ve plan da içeren bu makalesi bugün dahi sanat tarihi araştırmalarında ve restorasyon projelerinde kullanılabilecek değerli bilgilerle dolu bir kaynaktır. Tarafsız araştırma yapıp, yazan araştırmacı I’Anson her ulusa ait kültür mirasını tespit edip, bunlar hakkında bilgi edinmeyi hedeflemiş, bunu yazılarında ortaya koymuştu.

Bizans ve Araplara ait kalıntıları bulma çabalarını anlatmış, Bizanslılardan çok sayıda eser kaldığını ancak Arap istilalarına ait herhangi bir iz bulamadığını belirtmişti. Ayrıca “Gotik” istilasına ait kalan çok sayıda anıta karşılık İtalyan veya Venediklilere ait çok az eser kaldığını, bunların yanısıra son dönem olmasına karşın Türk dönemine ait birkaç camii, mezar ve su kemeri dışında çok fazla bir şey kalmadığını yazmıştı. I’Anson ayrıca Arap mimarisine ait çok ilginç örnekler yanında sivri kemerli sundurmaları olan kiliseler ile, Türklerden kalan Arap ve 15. Louis stilinin birleştirildiği eklektik türde az sayıda evler olduğunu da sözlerine ekler.¹⁸⁵ I’Anson, bu sözleri yanında “bu eserler saf ve kendine özgü olmasa da, buradaki insanlar taş kemer yapmakta çok hünerlidir. Hâlâ daha bugün de kemer yapımında Kıbrıslılar bu başarılarını devam ettirmektedir” diye sözlerine eklemişti.¹⁸⁶

Fransız sanat tarihçisi Camille Enlart’ın yayınladığı Gothic Art and the Renaissance in Cyprus bugün hâlâ Ortaçağ dönemi çalışmaları için en iyi kaynaktır. George Jeffery de yayınladığı pek çok makale ve kitap ile Kıbrıs araştırmalarında büyük bir katkıda bulunan önemli bir arkeolog olarak anılabilir. Ancak, Jeffery, yayınlarında Türk eserlerine değinse de bunlar hakkında fazla bilgi vermez. Kıbrıs’taki camiileri ele alan The Mosques of Nicosia adlı kitabında dahi tüm camiileri ele almayı amaçlamışken, bunların isimleri dışında verdiği diğer bilgiler genellikle bu camiilerin altında kalan veya yapı malzemesi olarak kullanılan Latin kiliselerine ait kalıntıları ile ilgili idi. Arap Ahmet Camii gibi tamamı ile Türkler tarafından yapılmış bir camii hakkında Türk özelliğine ait hiç bir bilgi vermemişti. Bu eserlere önem vermediği, sanat yönünden hiç bir olağan üstü özellik göstermedikleri şeklinde fikirler beyan etmişti. Fanatik düşüncelerini yine 1905 yılında çıkan Antikalar Kanunu üzerine beyan ettiği bazı düşünceleri ile de yansıtmıştı. Bu beyanlarından birinde “Gerçekte mezarlardan çıkan buluntular ile antik eser kalıntıları dahilinde bulunan antik eserlerin yurt dışına çıkmasını kontrol altına almak amacı ile çıkarılan bu kanunda devlete ve kişilere ait gotik yapılar hakkında her hangi bir koruyucu önlem içermiyor. Ortaçağ krallıklarına ve İtalyan istilasının anıları olan yapıtların korunması gerekliliği bu makalenin yazarının ve adayı ziyaret eden pek çok Avrupalı’nın arzusudur” demesi tutuculuğunun isbatı idi.¹⁸⁷ Oysa ki yasa 1570 yılına kadar olan anıtları kapsamakta idi. Ronald Storrs’un valilik dönemine ait Orientations adlı anılarında¹⁸⁸ adada her şeyi Helenistik döneme mal etmeye çalışan Rumların birçok esere zarar verip ortadan kaldırdığını belirtmişti.

Bu çalışmalar incelendiğinde ilk yıllarda yapılan araştırmaların daha az tutucu olduğu, adadaki sanat eserleri ve anıtlarının farklı özelliklerini ortaya çıkarmak için daha az ön yargılı davrandıkları gözlemlenmiştir. Ancak 20. yüzyıl çalışmalarında özellikle Türk anıtlarının ve sanatının oldukça ihmale uğradığı görülmüştür.

19. yüzyıla ait Türk anıtlarına ait her hangi bir arkeoloji veya sanat tarihi araştırmasına rastlamamak üzücüdür. Yirminci yüzyılda da bu konunun çok fazla araştırılmış olduğu söylenemez. Bu konuda yapılan en iyi çalışma Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafından hazırlanıp yayınlanmış olan Kıbrıs’ta Türk Eserleri adlı kitaptır. Prof. Dr. Gönül Öney’in Büyük Han’la ilgili yayınlanmış tebliği ile 1974’de Touring kurumunun yayınladığı Belleten’de Kıbrıs özel sayısında çıkan makaleler ve bunlar arasında özellikle Prof. Dr. Semavi Eyice ve Dr. Emel Esin tarafından yayınlanan Kıbrıs Türk Kültür Mirası ile ilgili makaleler ve kitaplar da Kıbrıs’taki Türk eserlerini irdeleyen örnek çalışmalardır. Halil Fikret Alasya ile Ahmet C. Gazioğlu’nun Kıbrıs’ta Türk dönemine ait tarih kitaplarında yer alan Türk eserlerine ait bölümler ile Cevdet Çağdaş’ın Kitabelerle Türk Abideleri adlı kitapçığı bu konudaki az sayıda olan çalışmalardan bazılarıdır. Ancak, bu çalışmalarda genellikle kaynak gösterilmeden verilen bilgiler birbirinin aynı olup, fazla bir yenilik getirmemiştir. 1969 yılında ilk kez Rum kesiminde yapılan ve Türklerin de çağrılı olduğu I. Uluslararası Kıbrıs Tetkikleri Kongresi’nde Türk heyetinin sunduğu tebliğler Kıbrıs’ın tarihi, coğrafyası, folkloru ve sanat tarihini ilgilendiren konularda olmuş, daha sonra bunlar, Türk heyeti başkanı Prof. Dr. Halil İnalcık’ın editörlüğünde Türk Araştırmaları Enstitüsü tarafından yayınlanarak kalıcı olması sağlanmıştı. Belleten’de yayınlanan Halil Sahillioğlu’nun yayınladığı “Kıbrıs’ın İlk Yıl Bütçesi” de fetih yıllarını aydınlatan bilgiler içermesi yönüyle burada anılmaya değer bir çalışmadır. 1989 yılında Lefkoşa’da düzenlenen Arkaik Dönemden Bugüne Türk Kültürü ve Turizim Politikası Sempozyumu ise Ayça Adalıer tarafından sunulan “Arkaik Dönemde Türk Kültürü” adlı tebliğ ile arkeoloji ve sanat tarihi araştırmalarında sorgulanması gereken yeni boyutlar ortaya koymuş, Prof. Dr. Yılmaz Önge’nin sunduğu “Türk Kıbrıs Eserlerinde Yaşatılan Türk Sanat ve Mimarlık Gelenekleri” adlı tebliğ de özellikle Türk eserlerine bir özet bilgi sunması ve Anadolu örnekleri ile karşılaştırması yönüyle değerli bir katkı olmuş, diğer tebliğler de adadaki Türk kültürünün devamını ve Anadolu bağlantılarını irdelemeleri yönüyle tamamlayıcı bilgiler getirmiştir. 1990’lı yıllarda Kıbrıs ile ilgili Osmanlı dönemini de kapsayan kitabı ile Lady Rosamond Hanworth’ün kuzey Kıbrıs kültür mirasını ele alan değerli çalışmasını, dört şeriye sicili ile Osmanlı dönemi Kıbrıs’ını anlatan Prof. Dr. Ronald Jennings’i anmak isterim.

Yine de Kasım 1996 ve 1998’ de yapılan Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongreleri’nde sunulan tebliğler arasında kültür tarihine ait birkaç tebliğ de bu alandaki çalışmalara bir katkıda bulunmuştur. Son yıllarda Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi belgeleri içinde Kıbrıs’a ait defterlerin incelenip transkripsiyonlarının yapılması ile Kıbrıs konusunda Osmanlı belgelerinin açığa çıkması da oldukça sevindiricidir. Doğu Akdeniz Üniversitesi Kıbrıs Araştırmaları Merkezi’nin kuruluşunda ve çıkardığı Kıbrıs Araştırmaları Dergisi’nde de Kıbrıs sanat tarihine ait özgün çalışmaların yayınlanması hedeflenmişse de merkezin ve derginin politik konulara kaydırılmış olması nedeniyle bu çalışmalar beklenilen sayıda ve düzeyde olmamıştır. Yine DAÜ’de 1998 yılında açılan Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü’nün arkeoloji alanına kaydırılması ve Türk ve İslam sanatı konularını programdan kaldırma girişimleri bu alanda yapılması beklenen çalışmalara daha şimdiden bir darbe indirmiştir. Bununla birlikte, aynı üniversitenin Mimarlık Fakültesi’nde özellikle yüksek lisans çalışmalarında bu alana ilgi gösterilmekte, ancak belgelere dayalı çalışmalar burada da zayıf kalmaktadır.

Kıbrıs kültür tarihi özellikle yabancı bilginler tarafında yoğun bir şekilde araştırılmakta, yayınlar yapılmaktadır. Türk dönemi ile ilgili çalışmalar ise maddi olanaksızlıklar, kaynakların çoğunun Osmanlıca olması ve bu konuda ilgi duyan az sayıda bilim adamı olması nedeniyle yavaş gitmektedir.

7. Sonuç

Burada aktarılmaya çalışılan bilgi ve örnekler, Kıbrıs adasında dört yüzyıldan beri süregelen Türk egemenliğinin kanıtıdır. Ancak yukarıda da bahsettiğim gibi Osmanlı idaresi heybetini, gücünü gösterecek göz alıcı yapıtlar meydana getirmek yerine, insan boyutlarında, halkın ihtiyaçlarını giderecek yapıtlara önem verdi. Bugün bu yapılardan bir kısmı özenle korunurken, hatalı restorasyon ve İngiliz döneminde Vakıflar İdaresi’nin hatalı çalışması sonucu bu eserlerin çoğu kaybolmuştur. 1905 yılında çıkan Eski Eserler Kanunu’nun eski eser tanımı da bu eserlerin ihmale uğramasında diger bir etkendir. Yasanın bu maddesine göre Osmanlı idaresinin başına kadar yapılan tüm anıtlar ve objeler antik eser kapsamına girmiş, Türk eserleri bu kapsam dışında kalmıştı.¹⁸⁹

Bu yazımızda batılı kaynaklara yer vermekle beraber mümkün olduğunca Osmanlı arşivlerindeki belgelerle desteklemeye çalışılarak Kıbrıs’ta Türk Devri Mimarlık Eserleri ve Sanatı irdelenmeye çalışıldı. Kıbrıs’taki Türk dönemi kültür mirasının bir özeti olarak hazırlanan bu makalenin ileriki yıllarda yapılacak Türk eserleri üzerinde daha detaylı çalışmalara bir temel oluşturması amacını gütmekteyiz. Kıbrıs Türk eserleri ile ilgili çalışmalar özellikle Osmanlı arşivlerinde bulunan çok sayıda dökümanların incelenmesi, şeriye sicilleri ile vakıf belgelerinin de çözümlenip yeni yorumlar getirilmesi ile tamamlanabilecektir. Türk eserlerinin tanıtımını amaçlayan bu çalışmanın diğer bir amacı da, evrensel kültürün bir parçası olan Kıbrıs kültür mirasının Türk eserleriyle birlikte hiç bir ayrım yapmadan bir kültür bütünlüğü içinde geleceğe aktarılmasına katkıda bulunmaktır.

Bu çalışma için başka bir konuda olan doktora tezi çalışmalarım sırasında rastladığım ilginç belgelere özenerek, özellikle Başbakanlık Arşivi’nde ilk detaylı araştırmamı 1991 yılı yazında yaptım. Bu çalışma sırasında çok sayıda katalog taranmış, önceleri sadece bilgi kırıntılarına rastlanabilmiş, daha sonra özellikle Londra’da British Library’de senelerce sürdürdüğüm çalışmamda adanın her yöresinde görebildiğimiz eserler yanında kaybolanlara da ışık tutacak geniş bir bilgi oluşmuştur.

Ancak Kıbrıs konusunda çeşitli yıllara ait masraf defterleri, tapu tahrir defterleri ve Şeriye Sicilleri’nin taranması ile daha da detaylı bilgiler çıkacağına inanıyorum. 1991 yılında İstanbul’da yaptığım araştırmamda her türlü kolaylığı gösteren o yıllarda Türkiye Cumhuriyeti Kıbrıs Büyük Elçisi Ertuğrul Kumcuoğlu ve İstanbul Vali Yardımcısı halen İçel Valisi olan Sayın Şenol Engin’e, Başbakanlık Arşivi yetkililerine, çalışmalarımı her zaman destekleyen hocam Prof. Dr. Nurhan Atasoy’a, Doğu Akdeniz Üniversitesi”ne ve Rektör Sayın Prof. Dr. Özay Oral’a, Başbakanlık Arşivi yetkili ve personeline ve sembolik bir burs ile destek veren Sayın Cumhurbaşkanımız Ekselansları Rauf Denktaş’a saygı ve şükranlarımı sunarım.

1 Ekmeleddin İhsanoğlu, (1994). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt I, İstanbul, s. 5.

2 Oktay Aslanapa, (1986). Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul, s. 1.

3 George Hill, (1949). A History of Cyprus, Cambridge, Cilt I, s. 1.

4 Katip Çelebi, (1989). Tuhfet’ül Kibar fi Esfari’l Bihar, Neşr. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul, 1980, Cilt I s. 132.

5 Selaniki Mustafa Efendi, (1989). Tarih i Selaniki 971 1003 / 1563  1595), Neşr. Prof. Dr. Mehmet İpşirli, İstanbul, C. I, s. 77.

6 Bş. Bk. Ar. Mühimme 8, No: 117, s. 9. Burada Bş. Bk. Ar. kısaltması, Başbakanlık Arşivi, Osmanlı Arşivleri için kullanılmıştır. Metinde bu kısaltma kullanılmış, bu arşivdeki Mühimme Defterleri için de kısaca Mühimme ve Defter numarası olan sayı ile evrak numarası olarak No: olarak verilmiştir.

7 Zeren Akalay, (1972). Osmanlı Tarihi İle İlgili Minyatürlü Yazmalar (Şahnameler ve Gazanameler), İ. Ü., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, s. 64.

8 Bkz. y. a. g. t., s. 64.

9 TKS A. 3595 v. 119a, 122a, 125 (Burada TKS A. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi anlamında kullanılmıştır. Metnin bundan sonraki kısımlarında bu kısaltma ile anılacaktır. ).

10 Halil İnalcık, (1969) Ottoman Policy and Administration in Cyprus After The Conquest, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14 19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara, s. 61, 62.

11 Feth i Cezire i Kıbrıs, T. K. Revan 129, v. 85, (T. K., Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nin kısaltımıştı. ).

12 Netice Yıldız, (1995). Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Ankara, 1995, Cilt III, s. 521.

13 Bu Kur’anın tanıtımı için bkz. Kıbrıs’ta İlk Osmanlı Vakıfları.

14 Burada söz konusu olan kilise, Rheims Katedrali’nin küçük bir modeli olduğu söylenen Gotik sanatın üstün örneklerinden biri olan St. Nicolas Katedralidir. (Bu kilise 23 Z 979 tarihli hükümde Aya Nikola diye anılıyorsa da sonraki devrelere ait Osmanlı kaynaklarında Aya Sofya veya Aya Sofya i Sagir diye anılır. Bş. Bk. Ar. Maliyeden Müdevver Defterler, D. No: 2048, v. 179 buna örnek olarak verilebilir.

15 Hammer, Vl, 263’den naklen, Şerafettin Turan, (1958). Lala Mustafa Paşa Hakkında Notlar, Belleten, Cilt XXll sayı 88, Ekim. 1958. s. 577.

16 Bu konu için bkz. Mühimme 14, No: 727 Selh Cemaziyelevvel 978 (31 Ekim 1570) tarihli bir hüküm.

17 Mühimme 14, N o: 837.

18 Bu hüküm için bkz. Halil Sahillioğlu, (1967). “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi”, Belgeler, Cilt: lV, sayı: 7 8, Ankara, 1969, s. 17 n. 39.

19 Mühimme 16, No: 339.

20 Her iki camiinin bugünkü isimleri olan Selimiye Camii ve Lala Mustafa Paşa Camii isimleri 1954’de Kıbrıs Müftüsü Dana Efendi’nin önerisi ile değiştirilmiştir.

21 Bş. B. Ar., Maliyeden Müdevver D. No: 423 Ruznamçe Defteri, v. 922, 35.

22 George Jeffery, 1918 (1983), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, Reprinted, London, s. 88, n. *.

23 George Hill, (1972). A History of Cyprus, Cambridge, Cilt III, s. 968, 969, 999, 1000, 1010.

24 Mühimme 11, No: 203.

25 Kevork Keshishian, (1990). Nicosia, s. 68-70.

26 Gönül Öney, (1971). Lefkoşe’de Büyük Han ve Kumarcılar Hanı, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14 19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara, s. 271, n. 2.

27 George Jeffery, 1918 (1983). A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, (Reprinted), London, s. 97.

28 Bu isimler 1878-81 yılları arasında Captain Kitchener’in Lefkoşa (Nicosia) haritasında verilen isimlerdir. Topkapı Sarayı Arşivinde incelediğimiz bir haritada ise: Zahida, Kızaz Ağa, Kara İsmail, Sazlı, Altn, Cinancı, Mesli, Cevizli ve Su Burçları isimleri görülür. TKS. 9419 / 20. Jeffery ise bunları şöyle sıralar: Altun, Seylla, Dervish, Musalla, Riatiko, Seaf, Karaman, Deyrmen, Karadomail, Bayrakdar, Suslu. George Jeffery, 1918 (1983). A Description of the Historic Monuments of Cyprus, s. 30.

29 Abdüsselam Uluçam, (1993). Kıbrıs’taki Türk Eserlerinin Mimari Özelliği, s. 178. Kıbrıs’ın Dünü - Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazimağusa 28 Ekim - 2 Kasım 1991, K. K. T. C. Doğu Akdeniz Üniversitesi ve T. C. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları No: 8, s. 174.

30 A. e., s. 98.

31 Mühimme 23, No: 742.

32 Mühimme 35, No: 181, 742.

33 George Jeffery, 1918 (1983), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, Reprinted, London, s. 405.

34 Gwynneth der Parthog, (1995) Byzantine and Medieval Cyprus, Nicosia. s. 38.

35 Fahrettin Kırzıoğlu, (1989). Fotoğraflarla Kıbrıs Türk İslam Kitabeleri, Arkaik Dönemden Bügüne Kıbrıs’ta Türk Kültürü ve Turizm Politikası Sempozyumu, 30-31 Ekim - 1 Kasım 1989, Atatürk Kültür Merkezi, Lefkoşa, s. 53.

36 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 368; Mühimme 34, No: 214, 593; Mühimme 40, No: 707.

37 Burada sözü edilen Monla Ağa, muhtemelen Magosa kadısı idi. Bu gerçekte Molla olup, Monla olarak yazılırdı. Mehmet Zeki Pakalın, (1983). Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt II, s. 549. İstanbul.

38 Halil Sahillioğlu, (1967). “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi”, Belgeler, Cilt, IV No: 7-8, Ankara, s. 18, n. 40.

39 İsmet Binark, (ed. ) (1996). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979 / 1570-1572), Ankara, Cilt II, s. 190-191 No: 1064.

40 Mühimme 19, No: 288.

41 Mühimme 21, No: 136.

42 Netice Yıldız, (1995). Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Ankara, 1995, Cilt III, s. 523.

43 George Jeffery, 1918 (1983), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, Reprinted, London, s. 108.

44 Bu kalenin yapılış tarihi birçok kaynakta 1625 olarak gösterilmiştir. Kitabede buranın I. Ahmed (1603-1617) dönemine atfedilmiş olduğu düşünüldüğünde yine kitabede düşülen (1014 / 1605) tarihinin kesin tarihi olduğunu gösterir.

45 Kitabenin çevirisi için bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, (1989). Fotoğraflarla Kıbrıs Türk İslam Kitabeleri, Arkaik Dönemden Bügüne Kıbrıs’ta Türk Kültürü ve Turizm Politikası Sempozyumu, 30-31 Ekim - 1 Kasım 1989, Atatürk Kültür Merkezi, Lefkoşa, s. 54.

46 Gwynneth der Parthog, (1995) Byzantine and Medieval Cyprus, Nicosia. s. 97.

47 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 268, 352.

48 George Jeffery, 1918 (1983), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, Reprinted, London, s. 368-369.

49 Cevdet Çağdaş, (l965). Kıbrıs’da Türk Devri Eserleri, Lefkoşa, s. 50.

50 Gwynneth der Parthog, (1995) Byzantine and Medieval Cyprus, Nicosia. s. 218.

51 Mühimme 36, No: 754.

52 C. D. Cobham, (1908 [1986]). Excerpta Cypria, Cambridge, s. 387.

53 Muhassıl, 1785 yılından itibaren adanın Padişah tarafından atanan devlet erbabından bir Paşa tarafından yönetilmesinin sona ermesi ve adanın ihale usulü ile en fazla para ödeyen ve bu kişinin esas görevi adayı yönetmekten çok, halktan vergi toplayıp, Padişah’a ödeyen kişidir. Bkz. George Hill, (1952). A History of Cyprus, Cambridge, Cilt 4, s. 73 n. 2, 74; Ahmet C. Gazioğlu, (1990). The Turks in Cyprus, London, s. 98.

54 Captain Kitchner, (1885). Kitchener Map of Nicosia 1881-1885.

55 Kevork K. Keshishian, (1990). Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now, Nicosia, ps. 217.

56 Bş. Bk. Ar. Cevdet Dahiliye No: 7666.

57 Haydar Çakkol, (1984). Kıbrıs’ta Osmanlı Dönemi Mimarlık Örnekleri, İ. T. Ü., Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 125.

58 George Hill, A History of Cyprus, Cambridge, 1949, Vol. I, p. 6; Veronica-Tatton Brown, Ancient Cyprus, London, 1987, s. 7.

59 George Hill, a. g. e., Cilt I, s. 6.

60 Kıbrıs’taki su yapıları ile topluca bilgi için bkz. Netice Yıldız, (1996). Aqueducts in Cyprus, Journal for Cypriot Studies, Cilt: 2 / Sayı: 2, s. 89-111.

61 Netice Yıldız, (1995), Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, 9. Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, 23-27 Eylül, İstanbul, Bildiriler, Ankara, Cilt. III, s. 524; Halil Sahillioğlu, (1967). Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi, Belgeler, Cilt, IV No: 7-8, Ankara, s. 17 n. 39.

62 2 Zilhicce 979 (A. D. 1572), Mühimme 16, No: 339; Netice Yıldız, (1995). Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, s. 524.

63 Mühimme 27, No: 676.

64 Captain Kitchener (1885). A Trigonometrical Survey of the Island of Cyprus executed and published … under the direction of Captain H. H. Kitchener, R. E., Director of Survey, Hillshading by Lieut. S. C. N. Grant, R. E., 1882, Scale of one inch to one statue mile- 1 / 63, 360, London. 15 plates.

65 Emel Esin, (1974). “Kıbrıs’ta Türk Medeniyeti”, Touring (TTOK Belleteni) Kıbrıs Özel Sayısı, İstanbul, No: 44 / 232, Ekim - Aralık s. 41.

66 Kevork Keshishian, (1990). Nicosia, s. 268.

67 The Cultural Heritage of Northern Cyprus, Its Protection and Preservation, Lefkoşa, 1992, Ed. and Published by Foreign Ministry, Turkish Republic of Northern Cyprus, s. 48-49. Dış İşleri Bakanlığı mensubu Sayın Ahmet Erdengiz de bu haberi doğrulamaktadır.

68 Bş. B. Ar., Kepeci Tasnifi, Ruus Defteri, No: 224.

69 Bş. B. Ar., Kepeci Tasnifi, Ruus Defteri, No: 224.

70 Mustafa Haşim Altan, (1986). Belgelerle Kıbrıs Vakıflar Tarihi, Lefkoşa, Cilt I, s. 472.

71 Bu bilgiyi veren ve Lefke’deki su kemerlerini bana gösteren Sn. Harid Fedai’ye teşekkür ederim.

72 Sir Samuel Baker, (1879). Cyprus as I Saw it in 1879, London, s. 222-3; Ahmet C. Gazioğlu, The Turks in Cyprus, s. 143.

73 Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 115 / 94.

74 Kıbrıs Seferine katılan komutanlardan biri. Kıbrıs’ta Haremeyn-i vakıflarını kuran ilk Paşalardan biridir. Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 48 / 1927, Kısım 2. Bir başka belgede ise Revan Beylerbeyi olan Haydar Paşa adlı bir kişiye ait vakıflardan söz edilmekte ve halen Kıbrıs’ta bulunan Haydar Paşa’ya ait gayr-ı menkullere hiç kimsenin müdahale etmemesi emredilmişti. Mühimme 48, No: 636 (9 Z / 990 (AD. 1583). Yine Haydar Paşa’nın oğluna ait Girne’de bulunan çiftlik ile Haydar Paşazade Zallı Mehmet Bey’e ait Lapta’da vakıf olan suyun kiralanması ile ilgili iki ayrı belge daha bu konuyu desteklemektedir.

75 Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 77 / 94.

76 Kevork K. Kesishian, (1990). Nicosia, Capital of Cyprus, Then and Now, s. 268.

77 C. Roeburn C. B. E., D. Sc. Cyprus Water Supply and Irregation Department, Water Supply in Cyprus, Annual Report for 1946, Nıcosia, 1947, s. 6.

78 Mustafa Haşim Altan, (1986). Belgelerle Kıbrıs Vakıflar Tarihi, Lefkoşa, Cilt. I, s. 511.

79 TRNC, Department of Antiquities and Museums, (1988). Turkish Monuments in Cyprus, Lefkoşa, s. 33.

80 Sir Samuel Baker, (1879). Cyprus As I Saw it in 1879, London, s. 35 - 36; Ahmet C. Gazioğlu, (1990) The Turks in Cyprus, London, s. 142.

81 Alexander Drummond, (1754) Travels Trough Different Cities of Germany, Italy, Greece and Several Parts of Asia, London, s. 253.

82 George Hill, (1952). A History of Cyprus, Cilt 4, s. 76.

83 Bu planlar için bkz. Mustafa Haşim Altan, (1986). Belgelerle Vakıflar Tarihi, Lefkoşa, Cilt, I, s. 491 - 495. Bu planlar Milli Arşivde bulunan fotoğraflar arasında bulunmaktadır. Ancak, pek çok belgede olduğu gibi bu belgelerin asıllarına ait kayıt yapılmamış, belgelerin nereden kopyalandığı veya belge numarası belirtilmemiştir. Arşivin kurucusu ve müdürü Mustafa Haşim Altan, bu planları Başbakanlık Arşivi’nden sağlandığını belirtmektedir.

84 Bş. Bk. Ar. Bab-ı ali Evrak Odası Mümtaz Kalemi, Kıbrıs ve Bosna Kataloğu MTZ. Kb. 1338-3, 15 Dosya No: 1-A / 1-5, lef: 15; Netice Yıldız, (1992). Ottoman Period in Cyprus, A Glance at Turkish Architecture, New Cyprus February-March, s. 23; Netice Yıldız, (1995), Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, 9. Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, 23-27 Eylül, İstanbul, Bildiriler, Ankara, Cilt. III, s. 524.

85 2 Zilhicce 979, Mühimme 16, No: 339.

86 Mühimme 23, No: 148, s. 73’de yer alan hükümde 8 Cemaziyelahir 981 (6 Aralık 1573) tarihli bir belgeye göre Kıbrıs Beylerbeyi ve Lefkoşa kadısına hitaben yazılan bir hükümde Lefkoşa’da gönüllüler Ağası Haydar’ın kiliseden tamir edip camiye çevirdiği mabedin yanında yaptırmak istediği çeşmeye müsaade olunmuştu.

87 Ali Bey, (1816). The Travels of Ali Bey, in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey between the years 1803 and 1807, Vol. I, Pl. XVII. s. 218. Bu levhanın tarifi için bkz. Netice Yıldız (1999). Illustrated Books and Manuscripts on Cyprus, Second International Congress For Cyprus Studies 24-27 November 1998, Volume Ib Papers Presented in English Economics - Miscelleneous, s. 650.

88 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 48, 235.

89 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 284.

90 Mustafa Haşim Altan, (1986). Belgelerle Kıbrıs Vakıflar Tarihi, Lefkoşa, Cilt I, s. 546-548.

91 Bkz. Mühimme 14, No: 837.

92 Mühimme 42, No: 290.

93 İsmet Parmaksızoğu, (1964). Kıbrıs Sultan Ikinci Mahmud Kütüphanesi, Ankara, s. 5.

94 A. g. e., s. 5.

95 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 131.

96 Oktay Aslanpa, (1975). Kıbrıs’da Türk Eserleri, İstanbul, s. 20.

97 bkz. Fikret Çuhadıroğlu ve Filiz Oğuz, (1975). Kıbrıs’ta Türk Eserleri. Turkish Historical Monuments in Cyprus, Vakıflar, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, No. 2, 1975, s. 6.

98 Louis Salvator, (Archduke), (1983). Levkosia, The Capital of Cyprus, London, s. 49.

99 Bş. B. Ar., Kamil Kepeci Tasnifi Ruus Defteri No: 226, s. 63.

100 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 131.

101 A. e., s. 333.

102 Bş. Bk. Ar. Cevdet - Nafia VesikalarıFihristi, No: 25 and 594.

103 Bş. Bk. Ar. Cevdet - Nafia VesikalarıFihristi, No: 1813.

104 Excerpta Cypria, s. 405.

105 Mühimme 23, No: 228.

106 Bkz. Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 46, 313, 314.

107 George Jeffery, (1918 [1983]). A Description of the Historic Monuments of Cyprus, s. 98.

108 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 221, 230, 236, 247, 299, 337, 340.

109 Muzaffer Paşa, Lefkoşa’nın fethinden hemen sonra atanan ilk Beylerbeyi olup sadece bir yıl bu görevde kalmış ve 4 Rebiülahir 979 tarihinde ise Trablusşam Beylerbeyliğine atanmış, onun yerine Sinan Paşa Kıbrıs Beylerbeyliği’ne getirilmişti. Halil Sahilloğlu, a. g. m. s. 7 Şevval 980’de onun da vefat etmesi üzerine Şevval 985’kada bu görevi Cafer Paşa yürütmüştür. Mühimme 21 s. 562 ve Mühimme 30 s. no 801 numaralı hükümlerden o yılların Beylerbeyilerinin isimlerini izleyebiliyoruz.

110 Gönül Öney, (1971). Lefkoşe’de Büyük Han ve Kumarcılar Hanı, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14 19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara, s. 271-275; 276-282, Pl. I, II; Oktay Aslanapa, (1975). Kıbrıs’da Türk Eserleri, İstanbul, s. 15-16.

111 A. e., s. 16., Gönül Öney, a. g. m., s. 274, 280-281, Pl. V, VI.

112 18 Zilhicce 979 tarihli Kıbrıs Beylerbeyi ve Defterdarına yazılan bir hükümle Magosa’da olan Aya Nikola kilisesinin camiye çevrilmiş olduğu, diğer otuz bir kiliseden Aya Yorgi Kilisesi evkafı ile beraber reayaya terkedilip, bütün kilise evkafının kiliseleri ile beraber satılarak bedelinin hazineye verilmesi ve cami’inin masrafına yetecek evkafın alıkonması istenmişti. Mühimme 16, No: 304.

113 H. Sahillioğlu, (1967). “Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi”, Belgeler, Cilt: lV, sayı: 7 8, Ankara, 1969, s. 18; Mühimme 12, No: 1211.

114 Camille Enlart, (1987). Gothic Art and the Renaissance in Cyprus, Ed. and tr. By David Hunt, London, s. 91.

115 Son birkaç yıl içinde vakıflar tarafından değişik yerlerde yapılan camilere ikişer minare yapılmış, bunlardan henüz camisi tamamlanmayan Magosa Camisi’nde aşırı derecede ince ve uzun iki minare izleyenleri adeta şaşkına çevirmektedir.

116 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York. s. 55-56.

117 George Jeffery, (1918 [1983]), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, s. 39.

118 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 55.

119 Gwynneth der Parthog, (1995) Byzantine and Medieval Cyprus, Nicosia. s. 190; Kevork K. Keshishian, (1990). Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now, Nicosia. s. 190.

120 Bş. B. Ar., Cevdet - Evkaf No: 8649.

121 Claude Deleval Cobham (1908 [1986]), (çv. ve ed. ), Excerpta Cypria, Materials for a History of Cyprus. Cambridge. ’den naklen, A. C. Gazioğlu, (1989). The Turks in Cyprus, London, s. xiii, 43.

122 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, p. 50.

123 Oktay Aslanapa, (1975). Kıbrıs’da Türk Eserleri, İstanbul, s. 6.

124 Abdüsselam Uluçam, (1993). Kıbrıs’taki Türk Eserlerinin Mimari Özelliği, Kıbrıs’ın Dünü - Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazimağusa 28 Ekim - 2 Kasım 1991, K. K. T. C. Doğu Akdeniz Üniversitesi ve T. C. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları No: 8., s. 178.

125 Fikret Çuhadıroğlu - Filiz Oğuz, (1975). Kıbrıs’ta Türk Eserleri, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Sayı: 2, Ankara, s. 4. çizim: 8.

126 Bş. Bk. Ar. Cevdet - Evkaf, No: 7114.

127 Ali Süha, (1971). Turkish Education in Cyprus, The First International Congress of Cypriot Studies, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi), 14-19 Nisan, 1969, Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara, s. 235, 239.

128 Belgede medresede müderris ve müftü olan Mevlana Nurullah’dan şikayet edildiğini, bu konuda teftiş yapmaları istenmektedir. Mühimme 34, No: 422.

129 Bş. Bk. Ar. Maliyeden Müdevver Defterler, No: 423.

130 Le C. en Cassas, (1799). Voyage Pittoresque de la Syrie, De la Phoenice, De la Palestine, et de la Basse Aegypt, Vol. III. Paris. Pl. 101.

131 Ali Nesim, (1987). Batmayan Eğitim Güneşlerimiz, Lefkoşa. s. 323.

132 Oktay Aslanapa, (1975). Kıbrıs’da Türk Eserleri, İstanbul, s. 11.

133 Geoffrey Roper (ed. ) (1992) World Survey of Islamic Manuscripts, London, Cilt: 1, s. 170. İki ciltten oluşan bu araştırma kitabının 1. cildinin 167-171. sayfalarında yer alan da Kıbrıs el yazmaları ile ilgili bilgide Hadi Sharifi’nin 1991 yılında yaptığı araştırma sonucunda Girne’deki Milli Arşiv ve Araştırma Merkezi’nin yaklaşık 200, Lefkoşa’dan Costas P. Kyrri kolleksiyonunun 7, Demetrios Michaelides kolleksiyonun 2, Laleli Camii’nin yaklaşık 160, Leventis Belediye Müzesi’nin 1, Rum tarafındaki Devlet Arşivi’nin 6, Selimiye Camii’nin 230 civarında, Sultan II. Mahmut Kütüphanesinin 1244, Vakıflar Arşiv Kolleksiyonunun 70 el yazmaları yanında, Kykkos Manastır Araştırma Merkezi’nin 1000’den fazla, Kykkos Manastırı Kütüphanesi’nin ise 1, 058 Osmanlıca Dökümanı bulunmakta idi.

134 İsmet Parmaksızoğlu, (1964). Kıbrıs Sultan Ikinci Mahmud Kütüphanesi, Ankara s. 5. ISAR’ın yayınladığı katalogda ise 1253 yazma kaydedilmişir.

135 A.e., s. 5.

136 Bu mahallerin isimleri için bkz. George Jeffery, (1918 [1983]), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, s. 32-33.

137 A.e., s. 104.

138 Mühimme 18, No: 129; Mühimme 19, No.: 374.

139 Mühimme 27, No: 128.

140 Mühimme 12, No: 1211.

141 Kevork K. Keshishian, (1990). Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now, Nicosia. s. 64; George Jeffery, (1918 [1983]), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, Nicosia, s. 88; Le Chevalier Dominique Januen, (1785). Histoire Générale Des Roiaumes de Chypre de Jerusalem, A Leide, Cilt. II, s. 1074-75.

142 C. D. Cobham, (1908 [1986]). Excerpta Cypria, Cambridge, s. 255.

143 Giovanni Maritti, (1909[1971]). Travels in the Island of Cyprus, (Translated from Italian by Claude Deleval Cobham), Cambridge, (reprinted), London, s. 49.

144 William Turner, (1920). Journal of a Tour in the Levant, London, Cilt II, s. 555.

145 Ali Bey, (1816). Travels in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey, London, Cilt, I, s. 263, 289.

146 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 136-137.

147 Hıfsiye Pulhan, İbrahim Numan, (2001). Living Patterns and Spatial Organisation of the Traditional Cyprus Turkish House, Open House International Vol. 26, No: 1., s. 35.

148 Basil Stewart, (1908). My Experiences of Cyprus, London, S. 108.

149 Mahmut İslamoğlu, (1984). Ülkemiz ve Kültürümüz, Lefkoşa, s. 54.

150 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 220, 233.

151 İbrahim Numan, Hıfsiye Pulhan, Özgür Dinçyürek, (2000), Culture as a Determinant of Identity of the Two Walled Cities of Cyprus, Post Preceedings, World Congress on Environmental Design for the New Millenium, Soul, Korea. s. 494.

152 Kıbrıs’da Osmanlı dönemi evleri için bkz. Netice Yıldız, (1998) Ottoman Houses in Cyprus”, Proceedings on the International Symposium on The Ottoman Houses, Papers from the Amasya Symposium, 24-27 September 1996, s. 79-88, pl. 10. 1-8.

153 Bş. Bk. Ar., Mühimme D. No13, No: 1127; Netice Yıldız, (1995). “Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı” 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Eylül 1991, Cilt. III, Ankara, s. 522.

154 Bş. B. Ar., Maliyeden Müdevver Defterler, D. No: 423, Ruznamçe Defteri, varak 9, 22, 35; Netice Yıldız, a. g. m, s. 522.

155 Giovanni Maritti, (1909[1971]). Travels in the Island of Cyprus, (Translated from Italian by Claude Deleval Cobham), Cambridge, (reprinted), London, s. 43.

156 A. e., s. 233.

157 C. D. Cobham, (1908 [1986]). Excerpta Cypria, Cambridge, s. 387.

158 Dr. Ludwig Ross, (1910). A Journey to Cyprus, (February and March 1845), Çevr. Claude Deleval Cobham), Nicosia, s. 24.

159 Netice Yıldız, (1995) “Kıbrıs’ta Kapıların Öyküsü”, The Story of Doors in Cyprus (Rauf R. Dentaş, Kapılar - The Doors), Lefkoşa, s. 6, 8.; Netice Yıldız, (1994. ) Kıbrıs’ta Müzecilik ve Kıbrıs Türk Müzeleri, II. Müzecilik Semineri Bildiriler, 19-23 Eylül 1994. Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı, Harbiye - İstanbul. s. 159.

160 Claude Deleval Cobham, (1908 [1986]). Excerpta Cypria, Cambridge, s. 176.

161 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 219.

162 Louis Salvator (Archduke of Austria), Levkosia, The Capital of Cyprus, with 15 engravings by the author, Reprinted from his original account of a visit to the island in 1873, Trigraph, London, 1983, s. 24-26.

163 Haşmet M. Gürkan, (1982). Kıbrıs Tarihinden Sayfalar, Lefkoşa, s. 106-107.

164 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 174 - 175.

165 Alexander Drummond, (1754). Travels Through Different Cities of Germany, Italy, Greece and Several Parts of Asia As Far As the Banks of the Euphrates, London, s. 140.

166 Bkz. Mrs. Scott-Stevenson, (1880). Our Home in Cyprus, London, s. 94-97.

167 Bkz. Claude Deleval Cobham, (1908 [1986]). Excerpta Cypria, Cambridge, s. 386-387.

168 Bab-ı ali evrak Odası, Mümtaze Kalemi, Kıbrıs ve Bosna Kataloğu, 1310-1337, Dosya No: 2.

169 Yusuf Sarınay (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfüsu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara. s. 270.

170 Cevdet Çağdaş, (l965). Kıbrıs’da Türk Devri Eserleri, Lefkoşa, s. 17.

171 A. e., s. 17.

172 Mübahat Kütükoğlu, (1983), Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul, 1983, s. 148.

173 Ronald C. Jennings, (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York, s. 286, 331.

174 Netice Yıldız, (1995) Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimarisi ve Sanatı, Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, Eylül, 1991, Ankara, III. Cilt, s. 526.

175 A. e., s. 303.

176 Sir Harry Luke, ([1921] 1989), Cyprus Under the Turks (1571-1878), Nicosia, s. 234-235.

177 Mrs. Lewis, (1894). A Lady’s Impression of Cyprus in 1893, London, s. 180, 196, 197, 202.

178 Bkz. Cyprus Gazette, 19 Mayıs 1905, s. 5626 - 5636, 5727.

179 A. e., s. 5626.

180 Bkz. Netice Yıldız, (1987). İngiliz - Osmanlı Sanat Eseri Alış Verişi (1583-1914), İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi. 2 Cilt.

181 Kevork Keshishian, (1990). Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now, Nicosia, s. 223.

182 Şükrü Sina Gürel, (1984). Kıbrıs Tarihi (1878-1960), Ankara, Cilt I, s. 60-61: George Hill, (1949). A History of Cyprus, Cambridge, Cilt IV, s. 607, 609. 611.

183 George Jeffery, (1906), Notes On Cyprus 1905, Journal of the Royal Institute of the British Architects, November, 1905, Oct. 1906, Vol. XIII, third series, London, s. 481.

184 Edward I’Anson, (1883). Medieval and Other Buildings in the Island of Cyprus, Royal Institute of British Architects, The Transactions Session 1882-83, London, s. 13-31.

185 I’Anson’un burada bahsettiği Arap mimarisi gerçekte Türk mimarisi olmalı idi.

186 Edward I’Anson, a. g. e., s. 18, 19.

187 George Jeffery, (1906). “Notes On Cyprus 1905”, Journal of the Royal Institute of the British Architects, November, 1905, Oct. 1906, Vol. XIII, third series, London, s. 493.

188 Ronald Storrs, (1937 [1943]). Orientations, London, s. 470.

189 Bkz. Cyprus Gazette, (1905). 19th May, s. 5626-5627.

Akalay, Zeren, (1972). Osmanlı Tarihi İle İlgili Minyatürlü Yazmalar (Şahnameler ve Gazanameler), İ. Ü., Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.

Ali Bey, (1816). The Travels of Ali Bey, in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey Between the Years 1803 and 1807, London. Vol. I.

Altan, Mustafa Haşim, (1986). Belgelerle Kıbrıs Vakıflar Tarihi, II. Cilt, Lefkoşa.

Aslanapa, Oktay, (1975). Kıbrıs’da Türk Eserleri, İstanbul.

Aslanapa, Oktay, (1986). Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul.

Baker, Sir Samuel, (1879). Cyprus As I Saw it in 1879, London.

Binark, İsmet, (ed. ) (1996). 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979 / 1570-1572), III Cilt, Ankara.

Bk. Ar. Cevdet - Nafia Vesikaları Fihristi, No: 1813.

Bş. B. Ar., (Başbakanlık Arşivi, İstanbul) Cevdet - Evkaf No: 8649; No: 7114.

Bş. B. Ar., Kamil Kepeci Tasnifi, Ruus Defterleri No: 226; No: 224.

Bş. B. Ar., Maliyeden Müdevver D. No: 423 Ruznamçe Defteri.

Bş. Bk. Ar. Bab-ı ali Evrak Odası Mümtaz Kalemi, Kıbrıs ve Bosna Kataloğu MTZ. Kb. 1338-3, 15 Dosya No: 1-A / 1-5, lef: 15;.

Bş. Bk. Ar. Bab-ı ali evrak Odası, Mümtaze Kalemi, Kıbrıs ve Bosna Kataloğu, 1310-1337, Dosya No: 2.

Bş. Bk. Ar. Cevdet - Nafia Vesikaları Fihristi, No: 25; No: 594.

Bş. Bk. Ar. Cevdet Dahiliye No: 7666.

Bş. Bk. Ar. Maliyeden Müdevver Defterler, D. No: 2048.; D. No: 423.

Bş. Bk. Ar. Mühimme (Mühimme Defterleri): Mühimme 8, No: 117Mühimme 11, No: 203.; Mühimme 12, No: 1211.; Mühimme 13, No: 1127; Mühimme 14, No: 727, No: 837; Mühimme 16, No: 304; No: 339; Mühimme 18, No: 129; Mühimme 19, No: 288, No: 374; Mühimme 21, No: 136, No: 562; Mühimme 23, No: 148, No: 228, No: 742; Mühimme 27, No: 128, No: 676; Mühimme 30, No: 801; Mühimme 34, No: 214, No. 422, 593.; Mühimme 35, No: 181, 742; Mühimme 36, No: 754; Mühimme 40, No: 707; Mühimme 42, No: 290; Mühimme 48, No: 636.

Çağdaş, Cevdet, (l965). Kıbrıs’da Türk Devri Eserleri, Lefkoşa.

Çakkol, Haydar, (1984). Kıbrıs’ta Osmanlı Dönemi Mımarlık Örnekleri, İ. T. Ü., Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

Captain Kitchener (1885). A Trigonometrical Survey of the Island of Cyprus executed and published by command of H. e. Jajor General Sir R. Biddulph, K. C. M. G., C. B., R. A., High-Commisioner under the direction of Captain H. H. Kitchener, R. E., Director of Survey, Hillshading by Lieut. S. C. N. Grant, R. E., 1882, Scale of one inch to one statue mile- 1 / 63, 360, London.

Captain Kitchner, (1885). Kitchener Map of Nicosia 1881-1885- Plan of the Town. London.

Cassas, Le C. en, (1799). Voyage Pittoresque de la Syrie, De la Phoenice, De la Palestine, et de la Basse Aegypt, Vol. III. Paris.

Çelebi, Katip, (1989). Tuhfet’ül Kibar fi Esfari’l Bihar, Neşr. Orhan Şaik Gökyay, II Cilt, İstanbul.

Cobham, Claude Deleval, (1908 [1986]), (çv. ve ed. ), Excerpta Cypria, Materials for a History of Cyprus. Cambridge.

Çuhadıroğlu, Fikret, ve Oğuz, Filiz, (1975). Kıbrıs’ta Türk Eserleri. Turkish Historical Monuments in Cyprus, Vakıflar, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Sayı: 2, 1975, s. 1-76.

Cyprus Gazette (1905). A Law: To Consolidate and Amend the Law Relating to the Ancient Monuments and Antiquities of Cyprus and to Provide Museums. The Cyprus Gazette Suplement, 19th May 1905, Government Printing Office Publ., Nicosia, s. 5626-5636, 5727.

Drummond, Alexander, (1754). Travels Through Different Cities of Germany, Italy, Greece and Several Parts of Asia As Far As the Banks of the Euphrates, London.

Enlart, Camille, (1987). Gothic Art and the Renaissance in Cyprus, Ed. and tr. By David Hunt, London.

Esin, Emel, (1974). Kıbrıs’ta Türk Medeniyeti, Touring (TTOK Belleteni) Kıbrıs Özel Sayısı, No: 44 / 232, Ekim - Aralık. İstanbul, s. 32-44.

Feth i Cezire i Kıbrıs, T. K. Revan 129, v. 85, (T. K. Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nin kısaltılmışıdır. ).

Foreign Ministry, Turkish Republic of Northern Cyprus (ed. ), (1992), The Cultural Heritage of Northern Cyprus, Its Protection and Preservation, Lefkoşa.

Gazioğlu, Ahmet C., (1990) The Turks in Cyprus, London.

Gürel, Şükrü Sina, (1984). Kıbrıs Tarihi (1878-1960), 2 Cilt, Ankara.

Gürkan, Haşmet M., (1982). Kıbrıs Tarihinden Sayfalar, Lefkoşa.

Hill, George, (1949-1972). A History of Cyprus, 4 Cilt, Cambridge.

I’Anson, Edward, (1883). Medieval and Other Buildings in the Island of Cyprus, Royal Institute of British Architects, The Transactions Session 1882-83, London. s. 13-31.

İhsanoğlu, Ekmeleddin, (1994). Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II Cilt, İstanbul.

İnalcık, Halil, (1969) Ottoman Policy and Administration in Cyprus After The Conquest, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14 19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara.

İslamoğlu, Mahmut, (1984). Ülkemiz ve Kültürümüz, Lefkoşa.

Januen, Le Chevalier Dominique, (1785). Histoire Générale Des Roiaumes de Chypre de Jerusalem, III Cilt, A Leide.

Jeffery, George, (1906), Notes On Cyprus 1905, Journal of the Royal Institute of the British Architects, November, 1905, Oct. 1906, Vol. XIII, third series, London, s. 481-493.

Jeffery, George, (1918 (1983), A Description of the Historic Monuments of Cyprus, London, (Reprinted), Nicosia.

Jennings, Ronald C. (1993). Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York.

Keshishian, Kevork K., (1990). Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now, Nicosia.

Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 115 / 94.

Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 77 / 94.

Kıbrıs Vakıflar İdaresi Dosyaları, No: 48 / 1927, Kısım 2.

Kırzıoğlu, Fahrettin (1989). Fotoğraflarla Kıbrıs Türk İslam Kitabeleri, Arkaik Dönemden Bügüne Kıbrıs’ta Türk Kültürü ve Turizm Politikası Sempozyumu, 30-31 Ekim-1 Kasım 1989, Atatürk Kültür Merkezi, Lefkoşa, s. 52-74.

Kütükoğlu, Mübahat, (1983), Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul.

Lewis, Mrs. (1894). A Lady’s Impression of Cyprus in 1893, London.

Louis Salvator (Archduke of Austria), (1983). Levkosia, The Capital of Cyprus, with 15 engravings by the author, (Reprinted from his original account of a visit to the island in 1873), Trigraph, London.

Luke, Sir Harry, ([1921] 1989), Cyprus Under the Turks 1571-1878, Nicosia.

Maritti, Giovanni, (1909[1971]). Travels in the Island of Cyprus, (Translated from Italian by Claude Deleval Cobham), Cambridge, (reprinted), London.

Nesim, Ali, (1987). Batmayan Eğitim Güneşlerimiz, Lefkoşa.

Numan, İbrahim; Pulhan, Hıfsiye; Dinçyürek, Özgür, (2000), Culture as a Determinant of Identity of the Two Walled Cities of Cyprus, Post Preceedings, World Congress on Environmental Design for the New Millenium, Soul, Korea. s. 494.

Öney, Gönül, (1971). Lefkoşe’de Büyük Han ve Kumarcılar Hanı, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi (14 19 Nisan 1969) Türk Heyeti Tebliğleri, Ankara., s. 271-297, Pl. I-VII.

Pakalın, Mehmet Zeki, (1983). Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III Cilt, İstanbul.

Parmaksızoğlu, İsmet, (1964). Kıbrıs Sultan Ikinci Mahmud Kütüphanesi, Ankara.

Parthog, Gwynneth der, (1995) Byzantine and Medieval Cyprus, Nicosia.

Pulhan, Hıfsiye Numan, İbrahim, (2001). Living Patterns and Spatial Organisation of the Traditional Cyprus Turkish House, Open House International Vol. 26, No: 1. s. 34-41.

Roeburn, C. C. B. E., D. Sc., (1947). Cyprus Water Supply and Irregation Department, Water Supply in Cyprus, Annual Report for 1946, Nicosia.

Roper, Geoffrey, (ed. ) (1992) World Survey of Islamic Manuscripts, 2 Cilt, London.

Ross, Dr. Ludwig, (1910). A Journey to Cyprus, (February and March 1845), Çevr. Claude Deleval Cobham), Nicosia.

Sahillioğlu, Halil, (1967). Osmanlı İdaresinde Kıbrıs’ın İlk Yılı Bütçesi, Belgeler, Cilt: lV, sayı: 7 8, Ankara, 1969, s. 1-33.

Sarınay, Yusuf, (ed. ) (2000), Osmanlı İdaresinde Kıbrıs, Nüfusu - Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları, Ankara.

Scott-Stevenson, Mrs., (1880). Our Home in Cyprus, London.

Selaniki Mustafa Efendi, (1989). Tarih i Selaniki 971 1003 / 1563  1595), Neşr. Prof. Dr. Mehmet İpşirli, İstanbul, C. I.

Şeşen, Ramazan - Altan, Mustafa Haşim - İzgi, Cevat, (1415 / 1995). Kıbrıs İslam Yazmaları Kataloğu, ISAR İstanbul.

Stewart, Basil, (1908). My Experiences of Cyprus, London.

Storrs, Ronald, (1937 [1943]). Orientations, London.

Süha, Ali, (1971). Turkish Education in Cyprus, The First International Congress of Cypriot Studies, Milletlerarası Birinci Kıbrıs Tetkikleri Kongresi), 14-19 Nisan, 1969, Türk Heyeti Tebliğleri, neşr. Halil İnalcık, Ankara, s. 221-252.

Tatton-Brown, Veronica (1987). Ancient Cyprus, London.

TKS (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi) A. 3595 v. 119a, 122a, 125.

TKS. 9419 / 20.

TRNC, Department of Antiquities and Museums, (1988). Turkish Monuments in Cyprus, Lefkoşa.

Turan, Şerafettin, (1958). Lala Mustafa Paşa Hakkında Notlar, Belleten, Cilt XXll sayı 88, Ekim. 1958, s. 551 - 592.

Turner, William, (1920). Journal of a Tour in the Levant, London.

Uluçam, Abdüsselam, (1993). Kıbrıs’taki Türk Eserlerinin Mimari Özelliği, Kıbrıs’ın Dünü - Bugünü Uluslararası Sempozyumu, Gazimağusa 28 Ekim - 2 Kasım 1991, K. K. T. C. Doğu Akdeniz Üniversitesi ve T. C. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları No: 8., s. 173-200.

Yıldız, Netice, (1987). İngiliz - Osmanlı Sanat Eseri Alış Verişi (1583-1914), İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. 2 Cilt, İstanbul.

Yıldız, Netice, (1992). Ottoman Period in Cyprus, A Glance at Turkish Architecture, New Cyprus, February-March 1992, s. 22-27.

Yıldız, Netice, (1994. ) Kıbrıs’ta Müzecilik ve Kıbrıs Türk Müzeleri, II. Müzecilik Semineri Bildiriler, 19-23 Eylül 1994. Askeri Müze ve Kültür Sitesi Komutanlığı, Harbiye - İstanbul. s. 158-161.

Yıldız, Netice, (1995) Kıbrıs’ta Kapıların Öyküsü, The Story of Doors in Cyprus (Rauf R. Dentaş, Kapılar - The Doors - Fotoğraf Albümü), Lefkoşa, s. 5-8.

Yıldız, Netice, (1995), Osmanlı Dönemi Kıbrıs Türk Mimari ve Sanatı, 9. Uluslararası Türk Sanatları Kongresi, 23-27 Eylül, İstanbul, Bildiriler, Cilt. III, s. 521-532. Ankara.

Yıldız, Netice, (1996). Aqueducts in Cyprus, Journal for Cypriot Studies, Cilt: 2 / Sayı: 2, s. 89-112.

Yıldız, Netice, (1998). Ottoman Houses in Cyprus”, Proceedings on the International Symposium on The Ottoman Houses, Papers from the Amasya Symposium, 24-27 September 1996, The British Institute of Archaeology at Ankara and the University of Warwick, BIAA Monographs 26, s. 79 - 88, pl. 1-10.

Yıldız, Netice, (1999). Illustrated Books and Manuscripts on Cyprus, Second International Congress For Cyprus Studies 24-27 November 1998, Volume Ib Papers Presented in English Economics - Miscelleneous, s. 639-661.