Sovyet Sonrası Orta Asya

Kıbrıs'ta Osmanlı Kültür Mirasına Genel Bir Bakış / Doç. Dr. Netice Yıldız [s.966-993]

Doğu Akdeniz Üniversitesi Mimarlık Fakültesi / Türkiye

1. Giriş

Kuruluşu adeta menkıbelere dayalı olan Osmanlı Beyliği’nin tarih sahnesine çıktığı 13. yüzyıldan itibaren hemen hemen Türkleşme ve İslamlaşma sürecini tamamlayıp önce Anadolu’da yayılma gösterdikten sonra,¹ 1453 yılında İstanbul’u fethetmeleri ile imparatorluk haline gelmiş² İslamiyeti yaymayı hedefleyen fetih hareketleri ile Avrupa, Asya ve Afrika kıt’alarını kapsayan büyük bir imparatorluk olmayı başarmıştır. Bu fetih faaliyetleri içinde 1570 yılında Akdeniz’in doğusunda Anadolu kıyıları ile Kuzey Afrika kıyıları arasındaki mavi sularda adeta bir gemi şeklinde yer alan Kıbrıs adası da yerini almıştır. 1570 yılından günümüze kadar Kıbrıs adasında tarihi anıtları, dili, dini, gelenek ve ananeleri ile köklü bir gelişim gösteren Osmanlı kültürü, günümüzde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti bayrağı altında çağdaş bir Türk toplumu olarak varlığını sürdürmektedir.

1.1. Kıbrıs Uygarlık Tarihine Kısa Bir Bakış ve Osmanlı Hakimiyeti

1570/1571 yıllarında Osmanlı hakimiyetine giren Kıbrıs adası pek çok uygarlığın yerleşim yeri olmuştur. M.Ö. 7000 yılında, Cilalı Taş Devri’nde Suriye, Filistin ve Anadolu topraklarından göçüp adaya yerleşen Khirokitya, Epiktitos Vrysi ve Troulli gibi Larnaka ve Girne sahillerinde ilk yerleşimlerin kurucularını, daha sonra Tunç Çağı’nda Anadolu topraklarından gelip önceleri Kuzey sahilleri ve daha sonra da adanın çeşitli bölgelerinde yerleşen kavimler izlemiş ve Kıbrıs adasında uygarlıklar filizlenmiştir.

Bulunan arkeolojik bulgular sonucu Tunç Devri sonlarına kadar mutlu bir yaşamın var olduğunu söyleyebildiğimiz Kıbrıs adası, bu çağın sonlarından itibaren hep egemenlik kurmak isteyen güçlerin mücadelesine sahne olmuş ve yerli halk hep başka idarelerin egemenliği altında yaşamıştır. George Hill’in kitabının başında da aktardığı gibi Alman arkeolog Hirscfeld’in “Doğu’da egemen olan ve bunu sürdürmeyi amaçlayan güç Kıbrıs’ı elinde tutmak zorundadır” sözü, III. Thutmes’den Kraliçe Viktorya’ya kadar olan geçmiş 3500 yıllık tarihinde,³ kimi zaman Doğu, kimi zaman Batı’dan gelen egemenliklerin söz sahibi olduğunu açıkça göstermektedir. Öyle ki bu halk her nedense çoğu kez her yeni idareyi mutluluk ile karşılamış, bir önceki idareyi kötülemişlerdi. 1185 yılında Haçlı Seferleri sırasında Bizans İmparatorunun yakını olduğu iddiası ile ada idaresini ele geçirip, altı yıl kadar idare eden zalimliği ile ünlü Isaac Commenus’dan alan İngiliz Kralı Aslan Yürekli Richard ve bunları izleyen Luzinyan ve Venedik egemenlikleri, hep ada halkı tarafından sessizce kabul edilmiş, ama her defasında bu egemenliklerin sonlandırılmasında yeni egemen gücün tarafını tutmayı, onlara yardımcı olmayı ihmal etmemişlerdi. Bu coşkuyu en fazla Osmanlıların adayı fethinde göstermişlerdi.

1570/1571 yılında Kıbrıs adasının Türkler tarafından fethi, belki de yerli halkın en büyük mutlulukla karşıladığı bir idare olmuştur. Ortodoks Hıristiyan olan halk, Latin baskısından kurtulmuş, din ve dil özgürlüklerine kavuşmuş, feodal sistem de noktalanmıştır. Bundan da ötesi, daha İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren Müslüman akınlarına uğramış ve pek çok İslam şehidinin kabri olan Kıbrıs’ta İslamiyet’in bir daha sona ermemek üzere başlaması bu fetih sayesinde olmuştur.

1.2. Kıbrıs’ın Osmanlı İmparatorluğu Tarafından Fethi

16. yüzyıl ortalarında Venedikliler tarafından yönetilen Kıbrıs, önceleri yapılan ahidname sonucunda Türklerle iyi ilişkiler içinde olmuştu. Ancak zaman zaman Mısır’a giden hacı ve tüccar gemileri Kıbrıs adasındaki korsanların saldırısına uğramakta idi. Mısır defterdarının gemisini alıp yağma etmeleri de en son nokta olmuş ve⁴ Sultan II. Selim, topraklarının emniyetini sağlamlaştırmak için Kıbrıs’ın fethinin gerekliliğine karar verip, önce şeyhülislamın onayını almak istemiş ve Şeyhülislam Ebusuud Efendi de İslamiyet’in selameti uğruna adanın fethinin isabetli olacağını belirtmişti. Ebusuud Efendi’nin fetvası üzerine Piyale Paşa’nın serdarlığında donanma Beşiktaş’tan hareket edip, saray önünde demir atıp, şenlikler yaparak, toplar atarak hareket etmiş, padişah ise donanmayı Yedikule’ye kadar uğurlamış, yirmi gün sonra ise tüm orduya serdar tayin edilen Lala Mustafa Paşa hareket ederek,⁵ Muharrem ayının son günü Tuzla’ya (Larnaka) gelip toplar çıkarıp Lefkoşa kalesinin fethine niyet olunmuştu.⁶ Seyyid Lokman tarafından yazılan ve İyas Katip tarafından resimlenen⁷ Şeyhname i Selim, bu olayı bize bir minyatürle göstermektedir. Ancak Katip Çelebi, donanmanın Limasol koyundan çıktığını belirtmektedir.⁸

Lefkoşa, 51 gün süren bir muhasaradan sonra zaptedilmiş, Lefkoşa’nın fethinden hemen sonra Girne ve Baf eyaletleri de savaşmadan teslim olmasına karşın, Magosa kalesi savunmaya devam etmiş ve ada, her iki tarafın çok ağır kayıplar vermesiyle ancak bir yıl sonra fethedilebilmişti. Yine Şeyhname i Selim’de Magosa’nın muhasarası ile ilgili bir, Venediklilerle anlaşma yapılmasından sonra gelişen olaylarla ilgili iki minyatür daha bu olayı resmetmektedir.⁹

1.3. Kıbrıs’ta Türk Kültürünün Başlaması

Lefkoşa’nın fethinden bir gün sonra Lala Mustafa Paşa bir Osmanlı eyaletinde bulunan tüm kurumların oluşması için düzenlemeler yapar. Önce Avlonya Sancağı Beyi Muzaffer Paşa’yı Beylerbeyliğe atar. Kıbrıs’ın bir Beylerbeyliği olmasını sağlar. Ekmel Efendi de Kadılığa atanır. Bunun yanısıra on bölge kadılığı, mali işlerden sorumlu bir Defterdar ve ayrıca Defter Eminliği ve Timar Tezkereciliği kurumlarını oluşturur.¹⁰

Lefkoşa’nın fethi ile Lefkoşa Kalesi’nde imar faaliyetleri de başlamış olur. Bir yıl sonra tamamlanan Magosa’nın fethi ile de tüm ada çapında imar faaliyetleri hız kazanır. Sür’atle etraf temizlenip, eskiden beri süregelen bir gelenek uyarınca fethi kutsamak ve sembolleştirmek amacı ile şehrin en büyük kilisesi olan Aya Sofya Katedrali, padişah adına camiiye çevrilip¹¹ 15 Eylül’de bu camiide ilk namaz kılınır ve Lala Mustafa Paşa fethin sembolü olarak camiiye bir kılıç ve bir Kur’an vakfeder. Kanuni devrine ait olduğunu söyleyebildiğimiz bu Kur’an ı Kerim¹² son zamanlara kadar aralarında Hala Sultan Tekkesi’ne ait bir Kur’an da bulunan değerli başka el yazmaları ile birlikte Etnografya Müzesi’nde muhafaza edilmekte idi.¹³ Kılıç ise fetih geleneğini sürdürmek amacıyla her Cuma minberde hutbe okunurken kullanılmış, fakat ne yazık ki 1988 yılında camiiden çalınmıştır. 1 Ağustos’ta 1571’de Magosa’nın teslim alınması ile de Lala Mustafa Paşa, 17 Ağustos Cuma günü şehrin kilisesinde¹⁴ Sultan II. Selim adına hutbe okutarak burayı da camiiye çevirmiş¹⁵ ve bu kentte günümüze kadar en önemli camii olarak kullanılmıştır.

Lefkoşa’nın Fethi ile Kıbrıs’ta Osmanlı vakıf müessesesinin de kurulduğu görülür. Aya Sofya, bir Selim vakfı olarak tescil edilir ve bu vakfa geliriyle destek olacak dükkanlar, sular, değirmenler ve araziler eklenir, çiftlikler kurulur.¹⁶ 26 CA 978 (16 Kasım 1570) tarihli bir hükümde daha adanın fethi tamamlanmadan Osmanlı’nın tüm sosyal tesislerini kurmak için girişimde bulunduğu görülmektedir. Vezir Mustafa Paşa’ya gönderilen bir hükümle Kıbrıs’ta fetholunan Baf ve Girne’de birer camii ve hamam yapılması, büyük bir kent olması müsait olan Baf’a da bir metin kale ve burçlar inşa olunması ferman verilmişti.¹⁷ 18 Zilhicce 978 (13 Mayıs 1571) tarihli medrese talebeleri ile ilgili yazılan bir hükümden de daha ilk yılda bir medresenin varlığı hissedilmektedir.¹⁸

1.4. Osmanlı Dönemi Yapılarında Padişahın Mütevaziliği Kültür Mirasına Saygısı

Kıbrıs’ta Türk devrinde yapılan yapılarda hep ada halkı ile adaya yerleştirilen Türklerin ihtiyaçları ön plana alınmış, Padişahın yüceliğini gösterecek, heybetli yapılar yapma yerine adanın emniyet ve huzurunu sağlayacak, gereksinimlerini giderecek mütevazi yapılar meydana getirilmiştir.

Daha fethin akabinde Sultan Selim’in beylerbeyine ve kadıya gönderdiği hükümler bunu yansıtmaktadır. Yine Sultan Selim vakıfları olarak camiiye çevrilen Lefkoşa ve Mogosa Katedrallerinin, Selimiye yerine Aya Sofya Camii diye anılmaları bu mütevaziliğin simgesi olsa gerek. Tespit ettiğimiz tek bir belgede¹⁹ Magosa’daki camii, Selimiye diye anılmıştır. Bu camii bugün ise Lala Mustafa Paşa Camii ismiyle anılmaktadır.²⁰

Osmanlı idaresi süresince adada herhangi bir Osmanlı sarayı veya idari amaçlı bir konak yapılmamış, Venedikten kalan yapılar 1878 yılına kadar değişiklikler ve tamirler yapılarak kullanılmıştır. Cafer Paşa’nın Beylerbeyi olduğu H. 1007 (1598 / 99 M.) yılına ait bütçe defterinde hem Lefkoşa, hem de Magosa’da birer saray bulunduğunu öğrenebiliyoruz.²¹ Bugün hâlâ daha Lefkoşa’da en önemli camii olarak kullanılan Selimiye Camii, bunun yanında bulunan Bedesten binası, Magosa’da Lala Mustafa Paşa Camii ve Sinan Paşa Camiileri yanısıra, bu yüzyıl başında İngilizler tarafından yıkılan Venedik zamanından kalma bu saraylardan çıkarılıp Taş Eserleri Müzesi’nde sergilenmekte olan gotik süslemelerin üç yüzyılı aşkın bir süre ile korunması, tahrip edilmemesi Osmanlı idarecilerinin kendinden önceki idareden miras aldığı ve gerçekte dini anlayışı ile bağdaşmayan bu figürleri koruması bize Osmanlı’nın hoşgörüsü yanında kültür mirasına olan duyarlılığını yansıtmaktadır. Bu yüzyılın başında Kıbrıs sanat tarihi ile ilgili en geniş araştırmaya dayalı yayınladığı kitabında²² George Jeffery de Osmanlı idaresinin hoşgörüsüne değinmiş ve 1670 tarihinde Kıbrıs’ı gezen Neol Hurtel’in Lefkoşa ve Magosa’da gördüğü Luzinyan armaları ve Venedik aslanlarına ait bilgiye atıfta bulunmuştu. Bu yazımızda Osmanlı’nın korumaya çalıştığı geçmişe ait kültür mirasına karşın üç yüzyıl içinde kendi kimliğini de vuran Türk mimari eserleri ve güzel sanatları ele alınarak, bu eserlerin günümüze gelmesi veya kaybolması nedenleri tartışılacak, ayrıca Osmanlı kültür mirası ile ilgili yapılan araştırmalara kısaca değinilecektir.

2. Osmanlı Döneminde Türkler Tarafından Yapılan Mimarlık Eserleri

Tüm adanın fethinin tamamlanması ile ele alınan imar faaliyetlerinde başlıca amaç, adanın güvenliğini sağlamak, kentlerde yaşayan insanların sağlık ve refahını sürdürecek tesisler oluşturmak ve dini ibadetin özgürce yerine getirilmesini sağlamak idi. Bu doğrultuda Kıbrıs’ta Osmanlı kültür mirasını başlıca mimari eserler ve el sanatlari ana başlıkları altında ele alıp, mimari eserleri de askeri, idari, sosyal işlevli sivil yapılar, dini yapılar ve konut mimarisi altında irdelemekte yarar vardır.

2.1. Askeri Yapılar: Kaleler

2.1.1. Kuşatma Amaçlı Geçici Kaleler

Adanın güvenliğini sağlamak için yapılan imar faaliyetleri hiç şüphesiz kalelerin tamiri ve yenilerinin yapılması idi. Savunma ve kuşatma amacı ile adada topların yerleştirilmesi için kullanılmak amacıyla yapılan kale görüntüsünde olan metrisler veya geçici sığınaklar belki de ilk Türk yapıları sayılabilir.²³ Şüphesiz bu metrislerden bugüne bir iz kalmamıştır.

2.1.2. Osmanlı Döneminde Askeri Yapılar

Osmanlı idaresi genellikle Venedik, Luzinyan hatta Bizans dönemi kalelerini savunma amacıyla kullanılmış, genellikle adada kalan yeniçeri birlikleri buralarda ikamet etmişti. Fetihten sonraki yıllarda ayakta kalan kaleler tamir edilip, yıkılan kısımlar ise yeni baştan inşa edilmiş ve limanları koruma yanında olası bir iç veya dış saldırıda savunma ve koruma amacı ile gerekli birlik ve cephane ile donatılmıştı. 26 CA 978 (24 Ekim 1570) tarihli bir hükümde²⁴ Kantara Kalesi’nden bahsedilmiş olması dağ kalelerinin de etkin bir şekilde kullanılmaya başlandığını göstermektedir. Bu nedenle de tüm kaleler yeniçeri ordusunun kışlası olmuş, tüm idari merkezleri de buralarda etkinlik göstermiş olmalıdır. Baf kapısı ile ilgili 1878 yılında Illustrated London News’de yayınlanan iki gravürde kapının kent içindeki kısmında kapının her iki yanından surlar üstüne çıkan biri basamaklı, diğeri parke kaplı iki rampa görülmekte, basamaklı olan rampadan geniş, yuvarlak kemerli bir eyvandan iç avluya girilmekteydi. Parke taşlı rampadan ise daha sade görünen barakalara girilirdi. Diğer resimde ise kışlanın iç avlusu görülmektedir. Resimden izlenebildiği kadarıyla kışla binası üç bölümden oluşuyordu. Eyvanlı iki katlı yapının kaymakamın ikametgahı olduğu, bunun her iki yanında sıralanan geniş pencereli, birçok kapısı olan baraka tipinde binaların ise burayı muhafaza etmekle sorumlu alayın kışlası olduğu sanılmaktadır. Gün batımından doğuşuna kadar kilitlenen kale kapısının anahtarı burada oturan kışla komutanına teslim edilmekteydi.²⁵

2.1.2.1. Lefkoşa Kalesi

Mühimme defterleri ve Ruus defterleri fethin ilk on yılında sürekli olarak yapılan kale tamirleri ile ilgili hükümlerle doludur. Beylerbeyi Muzaffer Paşa’nın başvurusu üzerine Bostan adlı bir mimar 20 akçe maaşla Kıbrıs’ta kalelere mimar olarak atanmıştı.²⁶ Lefkoşa Kalesi tamirinin Magosa Kalesi’ne daha fazla önem verilmesi nedeniyle uzun sürdüğü anlaşılmaktadır.

İtalyan mühendis Giulio Savorgnano tarafından 1567’de tasarlanp on ay gibi kısa bir sürede yapılan ve fetihten hemen önce tamamlanan Lefkoşa surları, yığma topraktan yapılmış olup, fetihten önce dış duvarları sadece yarı yüksekliğe kadar taşla kaplanmıştı. Lefkoşa’nın fethinin tamamlanmasından hemen sonra Lefkoşa Kalesi’nin tamirine başlanmış, kale sağlamlaştırılmış ve değişik dönemlerde de yeniden tamirler yapılmıştır. Sur duvarları dıştan tamamı taşla kaplanarak²⁷ toprağın göçmesi önlenmişti. Tüm burçlara da fetihte görev alan Osmanlı paşalarının isimleri verilmişti. İngiliz döneminde bunların yeniden değiştirilmesi ile bu isimler hemen hemen unutulmuştur. Magosa kapısının kuzeyindeki burçtan başlayarak sırasıyla sayarsak bunlar Altun, Sazlı, Bayraktar, Kara İsmail, Mezarlık, Kaytaz Ağa, Zahra, Değirmen, Musalla, Suyutlu, Kandil Söndüren burçları idi.²⁸ 1821 yılında ise kentin kuzeyinden girilen ve bugün de halen kentin kuzeyindeki surların içinde ana giriş olan Girne Kapısı, Türkler tarafından yeniden yapılmış ve üstüne kare planlı kubbe örtülü bir oda eklenerek, kapının üstüne iç kısımda padişahın tuğrası, dış kısımda ise Kur’an’dan fetih ve zaferle ilgili Saf suresinin 13. ayetinin bulunduğu mermer levhalar konmuştu. Bu ayette “Allah’tan yardım ve fethi müminlere müjdele. Ya Muhammed, ey kapıların anahtarı, bize hayırlı kapılar aç!” yazılı olup, altında ise Şeyh Feyzullah ve 1236 (1820/1821) imzası ve tarih vardır.²⁹ Dışa açılan kapının önünde asma kapının açılıp birleştiği kemerli köprü ve hendek de günümüzde toprak altında kalarak ortadan kaybolmuştur.³⁰ 20. yüzyılın ilk çeyreğinde motorlu trafik araçlarının ebatlarının büyümesi ve artan trafik nedeniyle 1931 yılında kale duvarları kesilerek yeniden düzenlenmiş ve kapı trafiğe kapatılmıştır. Bugün kapının dışında duran Atatürk anıtı ve Osmanlı topları ile bütünleşerek adeta adadaki Türk kültürünün sembolleri olarak tüm bir tarihi anımsatmaktadır.

2.1.2.2. Baf Kalesi

Kıbrıs Seferi sırasında ilk taaruz edilen kalelerden biri olan Baf Kalesi büyük bir ölçüde hasar görüp, muhtemelen tamamı ile yıkılmıştır. Yazılan hükümler gözden geçirildiğinde daha 1570 yılı başından itibaren kalenin tamiri ve burç yapılması düşünülmüş, 1574’de planları çizilimiş,³¹ ancak 16 Temmuz 1578 tarihinde henüz kalenin tamirine başlanmamıştı. Yapılan resme göre fazla masraflı ve muhafazada sakıncalı olduğunu belirtmelerine karşın, yine de bu plana göre Lefkoşa azabları ağası iken Baf Kalesi’nin tamiri için kul taifesi ve ağalara serdar tayin edilen Ahmed marifetiyle yapılması emredilmişti.³²

Baf Kalesi, deniz kenarında olup kesme taştan yapılmış enine dikdörtgen planlıdır. Jeffery bu yapıyı blok ev şekilli kale diye tanımlamaktadır.³³ Denizin içinde yapılan kaleye karadan rampalı bir köprü ve bunun üzerine açılan asma köprü ile girilir. Kalenin zemin katının ortasında üstü kısmen taştan yapılmış tonoz örtülü bir ana mekanı vardır. Bunun etrafında tutsak hücrelerine bitişik odalar yer alır. Her odanın gerisinde küçük avluları vardı. Bunun alt katında ise iki geniş zindanın yer aldığı mahzen kısmı, üst katta ise daha önce merdivenler ve tahta birer iskele ile birbirlerine bağlanan odalar yer almaktadır. Kalenin mescidi bu katın ortasındadır.³⁴ İncelenen kaynaklara göre, Baf’taki bu kalenin uzun dikdörtgen bir mermer levha üzerine yazılı kitabesinde kalenin halka bağışlanan bir hayır eseri olarak ve hisar halkının güvenliğini sağlamak üzere Hafız Ahmed Paşa tarafından 1592 yılında yapıldığı belirtilmektedir.³⁵ Burada anılan Hafız Ahmed Paşa, gerçekte Kıbrıs fethinde görev yapan Cezayir Beyi, daha sonra da Kıbrıs Beylerbeyi olan Arap Ahmed Paşa idi.

Hafız Ahmed Paşa bu kalenin yapımı sırasında Magosa’da çıkan ayaklanmada forsalar tarafından öldürülmüş, yerine atanan Beylerbeyi Hasan Paşa kaleyi yine Padişah’ın emriyle tamamlamıştı.³⁶ Türk kalesinin bugün tarihi anıt olarak korunduğu ve müze olarak düzenlendiği izlenmektedir.

2.1.2.3. Magosa Kalesi

Daha 1570 yılında Baf Kalesi’nin tamiri için uyarılar yapılmasına karşın, öncelikle 1571 yılında fethedilen Magosa Kalesi’nin tamirine başlanır ve kısa sürede tamamlanır. Kıbrıs’ın ilk yılı bütçesinden Magosa Kalesi Beyi Hamza Bey eliyle, bu kalenin bina emini Monla Ağa’ya³⁷ kalenin tamiri için Kıbrıs hazinesinden 63.063 akça verilmişti. Bu kalenin deniz kenarında bulunan Canbolad’ın kuşattığı burç da temelinden deniz yüzünden itibaren onarılacak, bundan başka Derviş Paşa kulesi ise temelden inşa edilecekti.³⁸

4 Zilkade 979 (Mart 1572) tarihli Karaman beylerbeyine hitaben gönderilen bir hükümde Magosa Kalesi’nin tamirinin tamamlanmakta olduğu kalenin yıkılan yerleri eskisinden daha sağlam olarak tamir edildiği, toprak olan yerlerin dahi yıkılıp taş ve kireç ile sağlamca bina edildiği, hendek içine ve deniz tarafına konulacak toplar için üç adet mazgal delikleri açtırıldığı belirtilmektedir. Bundan başka Akkale’nin kuzey yönünde yıkılan yerlerin de yeniden yıkılıp tamirine başlandığı ve o günlerde tamamlanmak üzere olduğu, ayrıca Karakule’den içeride olan Akkule’nin yıkılan yerlerinin de tamirine bizzat Kıbrıs Beylerbeyi Sinan tarafından Ramazan’ın yirminci gününde başlatılmış olduğu anlatılmıştır.³⁹ 7 Safer 980 (20 Haziran 1572) tarihli hükümden ise Akkule ile diğer kulelerin yeniden inşa edilip tamamlandığı,⁴⁰ 24 Safer 980’de (6 Ağustos 1572) ise Magosa Kalesi’nin köprüsünün tamir ettirilmesi buyrulmuştu.⁴¹

Magosa surları ve burçları yakından incelendiğınde yer yer taşların kesim şekillerinin farklılıklar göstermektedir. Bu kesimlerden kolaylıkla hangi kısımların Osmanlı, hangilerinin Venedik tarzı olduğunu tahmin etmek mümkündür. Canpolat Burcu ve Akkule, bugün en rahatlıkla izlenebilen kısmıdır. Yapılan bu eklemeler kaleye uygun bir şekilde inşa edilmiştir. Özellikle Akkule (Ravelin veya Rirettino), Su Burcu (Andreuzzi), Altun Tabya (Ay Napa) Halkalı Tabyası (Composanto) ve Canbolat Burçları (Old Arsenal-Eski Tophane) kuşatma sırasında en fazla hasar gören kısımlar olmuş ve bunlar belgelerden de anlaşıldığı gibi tamamı ile yeniden yapılmıştır. Bu yeniden yapılan kısımlar içinde, Akkule ve Karakapısı’nı da içeren Akkale ile Canbulat Burcu en önemli kısımlarıdır. Akkale’ye yeniçerilerin ibadeti amacıyla 1028/1619 tarihinde bir de mescit yapılmıştı⁴². Canpulat Burcu bügün müze ve türbe olarak kullanılmaktadır. Burası kaleye ilk Türk bayrağını diktiği rivayet edilen Kilis Beyi Canpulat Paşa’nın türbesidir. Akkale’de yapılan değişiklikler sonucu Ravelin özelliğini kaybedip, bir tabya özelliğini kazanır. Giriş kapıları kapatılıp, yerlerine yenileri açılır, daha önce kaleden tamamı ile ayrı olan dış kısım ile birleşen iki tonozlu geçit yapılır.⁴³

2.1.2.4. Tuzla / Larnaka Kalesi

Tuzla/Larnaka Kalesi’nin H. 1014/1605 tarihinde⁴⁴ Türkler tarafından yapıldığını mevcut kitabeden izleyebiliyoruz⁴⁵. Larnaka’da bulunan bu kale üzerindeki kitabeye göre I. Ahmed’in lalası olan ve o yıllarda Kıbrıs Beylerbeyi olarak görev yapan Ferhad Paşa tarafından yaptırılmıştı. Boz mermere işlenmiş olan kitabesinden H. 1014 olarak tarihlenen bu kale, kare planlı olup, burçsuz olarak yapılmıştır. Kesme taştan yapılmış kale duvarları zeminden yukarı daralarak ve tekrar dışa doğru açılıp daralarak yükselmektedir. İç avlunun etrafını çeviren kalın duvarın etrafında pek çok oda yer alır. Kaleye zemini parke taşı kaplı, üstü tonoz örtülü kapalı bir giriş mekanından girilir.⁴⁶ 1604 tarihinde burayı gören Pedro Teixeira, halen yapılmakta olan bu küçük kalenin çok etkileyici olmadığı, ancak Lefkoşa ve Magosa Kalelerinden yardım alıncaya kadar en azından limanı savunmada kullanılabileceğinden bahseder. Louis des Hayes Courmenin de Larnaka’ya ait 1621 yılı anılarında burada deniz kenarında toplarla kıyıları muhafaza eden bir kaleden söz eder.⁴⁷

2.1.2.5. Limasol Kelesi

Üzerinde barok tarzda süslemeli bir tuğra ve Kale-i Cankurtaran yazılı iki levha olan Limasol Kalesi, enine dikdörtgen cephesi ile sahil şeridi boyunca uzanmaktadır. Kuzeyinde bir merdiven kulesi olan kare planlı çapraz tonoz örtülü geniş bir ana mekana ek olarak kuzey-doğu yönünde iki sıra halinde oldukça kalın duvarlı on hapishane hücresi ve bir merdiven yer almaktadır. Kale duvarlarının üç metreye varan genişlikte olması top saldırılarına karşı tedbir olarak yapıldığı düşünülebilir. Kare planlı ana holün sekiz metreye varan tavanı ile oldukça heybetli bir bölüm olduğu anlaşılmaktadır. Buranın tonoz örtüsü önceleri masif, kare şeklinde yapılan gömme ayaklı duvarlar ve merkezi bir sütun üzerinde taşınmaktaydı. Daha sonra merkezdeki sütun kaldırılmış ve kare planlı bölmelerin her biri yumurta şeklinde tonoz örtü ile kapatılmış, üs katta yapılan bir galeriye odalar eklenmiştir. Türk döneminde kuleye bir platform yapılmıştır.⁴⁸ Birçok kaynak bu kalenin 1568 yılında özellikle depremde hasar gördüğünü belirtmekte, ancak değişikliklikleri de Venedik dönemine atfetmektedir. Kalenin özellikle kule kısmının tamamı ile yıkılmış olması, ayrıca üstünün de göçmüş olması ihtimali de düşünüldüğünde Türk döneminde oldukça yeniden yapılmış olduğu açıksa da Camille Enlart’ın da anlattığı gibi burasının hem Türk, hem de İngiliz döneminde hapishane olarak kullanılması nedeniyle çok az kişi tarafından ziyaret edildiği, bu nedenle de yapının detaylı bir tarifi yapılamamıştır. Enlart’ın çizdiği plana göre kare plan üzerine parçalı tonoz ile kaplanmış ve yükseklik seviyelerinde farklılıklar yaratılmıştır.

Kare planlı ana mekan ve hapishane hücreleri deniz kıyısı boyunca uzanmakta olup, giriş, kara kısmından küçük bir dikdörtgen bir eyvana, oradan tekrar dikdörtgen bir mekana açılmakta, bunun solunda hapishane hücreleri bölümü, sağda ise ana mekan yer almaktadır. Kale’de bulunan mescit de⁴⁹ muhtemelen kare planlı ana mekanın üst katındaki odalardan birinde idi. Kale bugün Ortaçağ müzesi olarak kullanılmakta olup, Türk dönemine ait objeler de sergilenmektedir.⁵⁰

2.2. İdari Binalar

27 Rebiyülevvel 987 (25 Mayıs 1579) tarihli bir hüküm Venedikliler zamanından kalan akçelerin değerlendirilmesi için Kıbrıs’ta bir darphane inşa edilmesini emreder.⁵¹ Ancak bugüne kadar Osmanlı döneminde Kıbrıs’ta darphane inşa edildiğine ait her hangi bir bilgi bulunamamıştır. İdari amaçla kullanılan binalar hakkında fazla bir bilgi günümüze gelmedi. Muhtemelen tüm idari daireler, çok uzun yllar saray içindeki binalarda yürütülmüştü. 19. yüzyılda Kıbrıs’ı gezen bilgin Dr. Clarke’ın anlattıklarına göre saray oldukça geniş olup, içinde çok sayıda daireleri vardı.⁵² Fethin ilk yıllarında atanan beylerbeyi, daha sonra gelen kaptanpaşalığa bağlı paşalar ve muhassıllar⁵³ hep burada oturmuş ve görevlerini sürdürmüştü. Ancak Kitchener’in Lefkoşa haritası⁵⁴ üzerinde gösterilen Sarayönü civarındaki Mahkeme binaları göz önüne alındığında bugün Lefkoşa’da Vakıflar İdaresi olarak kullanılan taş yapının Osmanlı idaresinin son yıllarında yaptırılan bir yapı olduğu ve şer’iyye mahkemesi olarak kullanıldığı düşünülebilir. 1928 yılında Evkaf Nazırlığı tarafından satın alınan bina, Osmanlı döneminde yapılan eski bir hükümet binası olup, Kıbrıs Kadısı’nın resmi ikametgahı olduğu Keshishian tarafından da belirtilmiştir.⁵⁵ 2 Muharrem 1263 tarihli bir belgeye göre Kıbrıs’ın Tuzla ve Limasol kazalarında hükümet konakları yaptırması buyrulmuştu.⁵⁶ Ayrıca limanlarda gümrük dairelerinin bazılarının da bu dönemde yapılmış olması olasıdır. Larnaka’daki gümrük binası bunlardan biridir.⁵⁷ Son dönem eserleri içinde hem Lefkoşa, hem de Magosa’da yapılan evkaf binaları, Lefke’de bugün ev olarak kullanılan, ancak mahkeme binası olduğu söylenen bir yapı, Değirmenlik’te yeni restore edilen ve eski bir hükümet konağı olduğu söylenen konak ayakta kalabilen nadir eserlerdir.

2.3. Sosyal İşlevli Yapılar

2.3.1 Su Yapıları

Kıbrıs uzun ve kurak bir yaz mevsimine sahip olması nedeniyle her zaman su sıkıntısı olan bir Akdeniz adasıdır. Bu nedenle de tarih boyunca adada sık sık kuraklık sorunu yaşanmıştır. Kıbrıs’ta dört mevsim sürekli olarak akan akar su yoktur. Genellikle yılın büyük bir kısmında kuru olan çakıl taşları ile kaplı dere yatakları kışta sadece yağmur sonrası bentlerini aşıp yıkarak gürül gürül akar, daha sonra ise kururdu. Gerçekte antik devirlerde daha yoğun yağışların olduğu sanılsa da bu günkü gibi sürekli akan, taze ve temiz su her zaman kısıtlı olmuştu. Bu su genellikle Trodos Dağları’ndaki kar suları ve yağmur sularına bağımlı idi.⁵⁸ Bunun yanısıra Lapta, Değirmenlik (Kythrea) ve Lefke pınarları adanın çağlar boyu başlıca içme suyu kaynağı olmuştur. Bunlar içinde en iyi su Girne’de Beşparmak Dağları’ndan çıkan Değirmenlik suyudur.⁵⁹ Su yapıları da yapılan sıra kuyular, yer altı kanalları ve su kemerleri vasıtası ile bu pınarlardan başlayarak kentlere kadar ulaşmaktaydı. Roma döneminden itibaren kentlere bu yöntemle su getirildiği halde Osmanlı adayı fethettiği zaman bu tesisler yeterli olmayıp, kentlerde su sıkıntısı çekilmekteydi.⁶⁰ Pek çok belge ışığında Osmanlı idaresinin hemen başlaması ile süratle su tesisleri elden geçirilmiş ve yenilerinin yapıldığı görülmektedir. Örneğin, Kıbrıs’ın Osmanlı dönemine ait ilk yıl bütçe defterinde Kıbrıs’ın başkenti Lefkoşa’ya su getiren su yolunun yapımı için 25.800 akçe sarfedildiği kaydedilmişti.⁶¹ Yine 2 Zilhicce 979/17 Nisan, 1572 tarihli mühimme defterlerinde yer alan bir döküman, Lefkoşa’nın varoşlarına kadar getirilen suyun öncelikle camiiye getirilmesi için emir verilmişiti.⁶² Diğer bir döküman ise Girne ile ilgili olup, Girne’de yeterli su olmadığı, olanın ise açık hendeklerden aktığı, hiç de temiz ve sıhhi şartlarda olmadığı, bu nedenle de su yolu yapımı ve dağıtılan su miktarının artırılması için gerekli işlerin yapılmasında ihtiyaç duyulan paranın bir an önce tespit edilip hazineden istenmesi ve bu işlerin de en erken zamanda yapılması istenmekteydi.⁶³

2.3.1.1. Su Yolları

Arşiv belgeleri, vakıf kayıtları ile seyahatnameler üzerindeki araştırmamızın yanı sıra günümüze kadar gelen kalıntılar sonucunda Osmanlı döneminde yapıldığını kesin olarak belirleyebildiğimiz yedi su yolu vardı. Bu su yollarının tümü adaya atanan beylerbeyi veya muhassıllar tarafından kendi gelirleri ile yaptırılmış ve hepsi de vakıf eser olarak tescil edilmişlerdi. Vakıfları arasında başka gelirlerden bunların bakımı için para ayrılmış ve bakımları yapılmıştı. İngiliz dönemi başlarında Yüzbaşı Kitchner tarafından hazırlanan 15 paftalık adanın bütününü detaylı gösteren haritalarda⁶⁴ bu su yollarına ait sıra kuyular ve su kemerlerini izlemek mümkündür. Burada bu su yollarının isimlerini verip, sadece bugüne kalan mimari yapıtları ele alıncak, bunlarla ilgli diğer bilgiler vakıflar altında tartışılacaktır.

2.3.1.1.1. Lefkoşa Su Yolları

Bunlardan