Sovyet Sonrası Orta Asya
Yüklə 14,49 Mb.
|
1995 1996 1997 1998 1999 Pamuk 1.294,4 435,5 635,2 704,9 1.303,9 Buğday 878,7 453,1 706,9 1.299,4 1.510,3 Meyve 36,2 23,9 29,9 34,4 42,5 Sebze 376,4 310 241,2 294,6 299,5 Et 110,5 111,2 110,5 129,3 132,7 Süt 727,3 754,8 755,4 765,6 875,8 Yün 19 18 17,9 18,9 19,8 Yumurta (milyon adet) 270 273,1 277,1 277,2 312,6 Kaynak: TİKA, Ülke Profilleri, s. 180. Türkmenistan’da hakim ekonomik faaliyeti tarım sektörü oluşturmaktadır. Hesaplamalara göre işgücünün %40 bu sektörde istihdam edilmektedir. Ayrıca bu sektör gayri safi milli hasılanın %50’sini oluşturmaktadır.54 Diğer Türk Cumhuriyetleri gibi buralarda da besicilik gelişmektedir. Koyun, sığır, tavuk ve Hıristiyan nüfus için domuz yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bundan dolayı ülkedeki et üretimi oldukça gelişmiştir. Karakul koyunlarının derileri Astragan kürkü gibi kullanıldığından, çok kıymetli ihraç malları arasında birincidir.55 Ülkede sulama yöntemleri etkin olmadığı ve modern makine, araç ve gereç kullanılmadığı için tarım alanında verimlilik düşüktür. Tarım üretiminin büyük bölümü “kollektif çalışma yerleri” anlamına gelen “kolhoz” ve “sovhoz”larda yapılmaktadır. Özel şahısların ellerindeki araziler genelde küçük olduğu için ekonomiye katkıları henüz istenilen noktada değildir. Toprağın, üretim araçlarının ve hayvanların kolhozun malı olduğu işletme tipinde, elde edilen gelirler, kolhoz üyeleri arasında emeğin niteliğine göre bölüştürülmektedir. Sovhozlar ise, devlet tarım işletmeleridir. Son yıllarda sovhoz ve kolhoz arazilerinin kiraya verilmesine başlanılmıştır. Tablo 5: Hayvansal Ürünler (‘000 ton) 1995 1996 1997 1998 1999 Et 111 112 110 129 134 Süt 727 755 755 765 875 Yumurta 15 15 15 15 16 Yün 19 19 18 19 22 Kaynak: TİKA, Ülke Profilleri, s. 180. Son yıllarda hükümet tarım sektöründeki reformlara öncelik tanımıştır. Çiftçilere uzun vadeli krediler sağlanmaktadır. Merkez Bankası 1998 yılında çiftçilere gerekli makine, teçhizatı satın alabilmeleri için yaklaşık 73 milyon ABD doları tutarında bir kredi açmıştır. Pamuk üretimi tarımsal faaliyetler içerisinde en önemli paya sahiptir. Türkmenistan Özbekistan’dan sonra eski Sovyetler Birliği döneminde en büyük ikinci pamuk üreticisi ülke durumundaydı. Türkmenistan’ın ekilebilir arazisinin %50’si, Tarımsal ürünlerden sağlanan gelirin yarısına yakını ve işgücünün %42’si bu alanda istihdam edilmektedir. 1990- 1993 arasında meydana gelen gelişmeler mahsul çeşitlerinde değişikliklere neden oldu ve ekim yapılan topraklarda pamuğun payı %51’den %45’ye düşmüş ve bu da çıktıda %11 oranında bir düşüşe sebep olmuştur.56 1993 yılında doğal gaz ihracatında yaşanan verimlilik düşüşünden sonra Türkmenistan programında değişikliğe gitti ve pamuk ekim alanını %3.2 oranında arttırarak pamuk üretimini destekleme yoluyla bir sonraki yılda bu üründen sağlamış olduğu geliri %16.7 oranında arttırmıştır.57 1998 yılında Türkmenistan’da pamuk ekilen toprak, ekim yapılan tüm alanın %40’nı oluşturmuştur. 1990-1995 yılları arasında hammadde olarak toplanan pamuk miktarı ortalama 2.3 ton/hektar iken 1997-1998 yıllarında 1.2-1.3 ton/hektar seviyesine düşmüştür. Bu rakamlar Özbekistan’dan düşük Tacikistan’daki üretime denktir. Üretimdeki düşüş kötü hava şartlarına bağlansa da asıl sebep toprağın aşırı kullanılması, yanlış gübreleme, kötü sulama ve yeterli finansmanın sağlanamamasıdır. 1998’de gerçekleşen pamuk üretimi 710 bin ton bu 1999 yılında öngörülen 1500 bin tonluk hedefin yarısından da azdır. 1997’ye kadar pamuk, gaz sektöründen sonra ikinci olarak GSYİH’ye ve ihracat kazançlarına katkıda bulunmuştur. Ancak, 1996 yılındaki yetersiz pamuk üretimi nedeniyle 1997 yılında pamuk ihracatının GSYİH’deki payı üçüncü sıraya düşmüştür. 1998 ve 1999 yıllarındaki uygun hava koşulları daha fazla oranda mahsul hasadını sağlamıştır. Pamuğun önemli bir vergi kaynağı olması ülke hükümetinin tarım sektöründe kontrolü devam ettireceği ve en düşük seviyede özelleştirme yapılacağı anlamına gelmektedir. Diğer taraftan, devletin programları çerçevesinde pamuk ve buğdaya ayırmış oldukları alanın genişliği nedeniyle başka ürünlerin ekimi için ayrılan alanların azalmasına neden olmuştur. Ekimi yapılan üzüm, karpuz, patatesin üretim seviyesi 1995-1998 yılları arasında aynı kalmasına rağmen mısır üretiminde 1995-1998 yılları arasında düşüş yaşanmıştır. Daha önceleri Türkmenistan meyve ve sebze ihracatçısı durumundayken daha sonraları bu alana gereken öncelik verilmediğinden bu pazar çökmüştür.58 Diğer taraftan çiftçilik, bahçecilik ve hayvancılık da tarım sektörü içerisinde önemli bir yere sahiptir. Hayvancılığın tarım sektörü içerisindeki payı yaklaşık %13’tür. Resmi istatistiklere göre son beş yıl içerisinde devletin hayvan üretiminde düşüş yaşanırken özel sektörde bir artış ortaya çıkmıştır. İstatistiklere göre üretilen etin %85’i, sütün %96’sı ve yumurtanın %83’ü özel sektör tarafından üretilmektedir.59 Üretim miktarları açısından bakıldığında pamuğu, tahıllar ve yem bitkileri izlemektedir. Tahıl ürünleri içinde en büyük pay, buğdaya aittir. Pamuk ve buğdayda devlet tarafından yüksek üretim hedeflerinin planlanması, bu ürünleri işleyen sanayi kollarının daha da gelişebileceğini göstermektedir. Hükümetin tahıl üretiminde uyguladığı “kendi kendine yeterlilik” politikası neticesinde 1993-1998 yılları arasında tahıl üretimine tahsis edilen toprak yüzölçümü 259 bin hektardan, 650 bin hektara çıkmış ve üretim %150 artış göstermiştir. Yüksek destekleme fiyatları ve iyi hava koşulları, kendi kendine yeterlilik hedeflerinin tutturulamadığı dört yılı müteakip, 1998 ve 1999 yıllarında büyük tahıl hasatının elde edilmesi sonucunu vermiştir.60 1999 tahıl hasadının tohum kalitesini düşüren sarı kurt zararlısından etkilenmiş olması, 2000 yılı hasadının oldukça düşük olması beklentilerine yol açmıştır. 1997 yılı verilerine göre tarım sektörü ülke işgücünün %46.8’lik önemli bir bölümünü kapsamasına rağmen toplam yerli üretimin sadece %9.5’lik bölümünü gerçekleştirebilmiştir. Sulama imkanlarının yetersizliği, kuraklık, teknik bilgi eksikliği gibi nedenler dolayısıyla üretim düşük olmaktadır. Nitekim, hedeflenmiş değerler ile üretim sonrası elde edilen değerler arasında farklar mevcuttur. Yerel bilgi kaynaklarına göre, resmi görevliler hedeflerine ulaşabilmek için ucuz Türkmen petrolünü Özbekistan pamukları ile değiştirmektedirler. Tarım üretiminde görülen düşüşler, ciddi reformların başlatılması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Devletin tarım alanında yapacağı reformlarla ilgili koordinasyonu sağlamak için Tarım Bakanlığı bünyesinde bir Reform Merkezi kurulmuş, yeni yapılan uygulama ile kârlı çalışmayan devlet arazileri “A.Ş.” şirketlere, çiftçi arazilerine dönüştürülmeye başlanmıştır. Çiftçilere kira yada özel mülkiyet için parsel dağıtılmış, 1994 yılında 4 bin kişi 80 bin hektardan fazla arazi almıştır.61 Devlet, özel tarım işletmelerinin desteklenmesi için de birçok kararname çıkartmıştır. Böylece Türkmenistan, tarım yatırımlarına yabancı ve yerel müteşebbisleri çekmeye çalışmıştır. Özellikle Türkiye’nin yanında Hollanda, Almanya ve İsviçre firmalarının tarım işletmeciliğine yönelik başlattıkları yatırımlar dikkat çekicidir. 1994 Ekim ayında ise Özbekistan ve Türkmenistan’a yönelik olarak Türkiye ile ABD ve İsrail arasında tarımsal işbirliği antlaşması imzalanmıştır. Antlaşmada, tarım ve tarımsal eğitiminin geliştirilmesi, kırsal ve tarımsal faaliyet uygulama alanları ve geliştirme merkezleri ile örnek çiftliklerin kurulması konularında işbirliği öngörülmüştür. Bu çerçevede başkent Aşkabat’a 12 km uzaklıkta TİKA tarafından kurulan Tarımsal Araştırma İstasyonu’nda, Çukurova Üniversitesi ve Türkmenistan Tarımsal Bilimler Akademisi tarafından verimli tohumların denenmesine dönük ortak çalışma başlatılmıştır. 150 hektarlık alan üzerinde 1996 yılında 102 tür ekmeklik ve makarnalık buğday, 36 mısır ve 18 patates türü denenmiştir. Üç yıl sürmesi kararlaştırılan deneme sonrasında en kaliteli ve en verimli türlerin Türkmenistan tarımına kazandırılması hedeflenmiştir. Devlet Başkanı Türkmenbaşı tarafından 1997 yılı Nisan ayında açıklanan ve özelleştirmede önemli adımlar atmayı hedefleyen “1000 Gün Maksatnamesi” adı verilen programda tarıma da yer verildi. Buna göre 1996 yılında ciddi düşüş göstererek 480,000 ton olan buğday hasadının 2000 yılına girildiğinde 1,200 bin tona, pamuk üretiminin ise 1,500 bin tona ulaştırılması hedefleniyordu. Program ayrıca toprak reformunu ve sulama sistemi içindeki Karakum Kanalı sularının en etkili biçimde kullanılmasını amaçlıyor. 1997 yılında tarım sektörünü geliştirmek için Tarımı Kalkındırma Fonu’ndan 80 milyar Manat, devlet bütçesinden 248 milyar Manat ve tarıma dayalı sanayileri geliştirmek için 472 milyar Manat kaynak aktarılmıştır. Program çerçevesinde devlet, yerel tarımsal üreticiler ve işadamlarına makine teçhizat alımları ve küçük tesisler kurmak için 20 milyon dolara kadar tarımsal kredi vermiştir. 1 Şubat 1997’de yapılan bir değişiklikle çiftçiler gelir vergisi ve KDV’den muaf tutulmuştur.
Bitki örtüsü bakımından fakir olan Türkmenistan, madenler yönüyle son derece zengin olup, çoğu gelişmemiş önemli mineral kaynaklarına sahiptir. Madencilik ve enerji sektörü sahip olduğu zengin mineral kaynaklar nedeni ile sınai üretimde önemli bir yer tutmaktadır.62 Özellikle, Karakum çölünde yer alan sülfür rezervi dünyanın dörtte birini oluşturmaktadır.63 En önde gelen doğal kaynakları, doğal gaz ve petroldür. Gaz rezervleri Hollanda ve İngiltere’nin toplam Türkmenistan’ın başlıca rezervlerinden daha fazladır ve bu haliyle Türkmenistan, global gaz çıktısının %0.5’lik bölümünü sağlayarak Dünya sıralamasında 29’uncu sırada yer almaktadır. Petrol rezervleri 500,000 m. varil veya Dünya rezervlerinin %0.05’lik bir bölümüne tekabül etmesinden dolayı daha düşük seviyededir. Fakat Hazar Denizi’nin Türkmenistan bölümünde de bir rezerv bulunmaktadır. Türkmenistan’ın diğer önemli endüstriyel mineralleri bentonit, kömür, brom, iyot, tuz, sodyum bileşenleri, sülfür, hidrokarbon, potasyum, magnezyum, bentonid, kireçtaşı, alçıtaşı, kahverengi kömür, çimento ve kromdur.64 Eski SSCB’nin en büyük sodyum sülfat üreticisi olmasına rağmen rezervlerin tükenmesi dolayısıyla sodyum sülfat üretimi durmuştur. Türkmenistan’ın petrol ve gaz üretimindeki ana sorunu, ürettiği bu ürünleri dış pazarlara nasıl ihraç edeceğidir; çünkü karalarla çevrili bir ülke olmasından dolayı petrol ve gazı deniz yolu ile dış pazarlara satamamaktadır. Fakat “Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Boru Hattı Projesi (Trans-Caspian Project,TCP)”nin Hazar’ın altı-Ermenistan ve Azerbaycan-Türkiye-Batı Avrupa Pazarı güzergahında ilerlemesi sayesinde Türkmenistan’ın bu sorunları aşacağı düşünülmektedir. Ancak Türkmenistan’ın bu projede de diğer projelerinde karşılaştığı finansal destek sorunlarıyla karşılaşması muhtemeldir. Diğer bir proje olan Rus-İtalyan Mavi Akım Projesi Rusya’dan Türkiye’ye gaz nakletme amaçlı olup adı geçen projeye rakip olabilir niteliktedir. Fakat Batı Avrupa gaz talebinin kısa dönemli olabilirliği ve Türkiye’nin talebinin de artmayabileceği düşünülürse iki ayrı boru hattı rotasının gerekli olup olmadığı soru konusu olmaktadır.65 Tablo 7: Enerji Üretimi, Tüketimi ve İhracatı 1995 1996 1997 1998 1999 Gaz (milyar m3): Üretim 32,26 35,18 17,32 13,25 22,9 Eski SSCB’ye ihracat 22,56 24,33 6,52 0,0 8,7 İran’a ihracat 0,0 0,0 0,0 1,8 1,8 Yerel tüketim 9,70 10,85 10,85 11,48 12,4
Milyon ton 4,4 4,1 5,4 6,6 7,4 Varil/gün 88.233 83.273 108.434 132.530 148.594
Üretim 10.500 9.905 10.076 9.200 7.840 (a) İhracat 1.003 1.488 1.467 1.248 veri yok
Not: Ocak-Ekim 3. Sanayi Türkmenistan 1991 yılında bağımsızlığını kazandıktan sonra diğer BDT ülkeleri arasında en az gelişmiş ülke olarak dünya arenasına girmiştir. Devlet Başkanlığınca yürütülen kararlı politikalar sonucunda ülke kısa bir süreç içerisinde gerek sanayi sektöründe gerekse diğer sektörlerde büyük yapısal değişikliklere gitmiştir. Sanayi sektöründe altyapı açısından son derece kötü olan ülke sağlamış olduğu gelirin büyük bir bölümünü bu alana yönlendirmiştir. Ayrıca dolaysız yabancı yatırımlar teşvik edilerek bu yöndeki yapılanma hızlandırmaya çalışılmıştır.66 Türkmenistan ilk aşamada kendi kendine yetebilmeyi amaçlayan politikalar çerçevesinde yurt dışından ithal edilen bazı gıda maddelerinin yurtiçinde üretilmesini teşvik etmiştir. Bu çerçevede yurtiçinde üretilmesi düşünülen gıda maddelerinin ithalatına yüksek gümrük vergileri konulmuştur. Burada ülke ithal ikameci stratejinin ilk etabı olan yurtiçi talebi karşılamaya yönelik üretime yönelmiştir. Makine yapım, metalurji ve gıda endüstrisi hükümetin ithal ikameci sanayileşme politikasından (ISI) yararlanan sektörlerdir. Türk müteahhitleri 183 milyon dolarlık bir selüloz fabrikası ve 80 milyon dolarlık çelik değirmen inşa etmişlerdir. Kırsal kesimdeki çalışma alanlarını genişletmek ve giyim ithalatını engellemek için Türk firmalarına hafif endüstri fabrikaları kurdurulmuştur. Türkmenistan’da imalat sanayi, esas olarak gaz ve petrol çıkarma ve pamuk işleme konularında ihtisaslaşmış olup, tüketici ihtiyaçlarından çok spesifik üretimlere dayanan bir gelişim göstermiştir. Diğer temel endüstriyel sektörler; elektrik, rafine ürünler, giyim ve tekstil, kimyasallar ve petrokimyasallardır. Gaz, elektrik üretiminde kullanılmakta; petrol, rafine edilmekte; tuz ve diğer mineraller, gübre, sülfürik asit, amonyak, deterjan ve iyot yapımında kullanılmaktadır. Toplam sanayi üretiminin 1/3’ü tekstil sektöründen gelmektedir. Ülke imalat sanayii, eski SSCB döneminden kalma fabrikalarla yürütülmeye çalışıldığından verim yetersizdir. Gaz sektörü dışında yerel endüstrideki katma değer azdır. Bu açıdan bakıldığında, ülkeye yapılacak yatırımların katma değeri arttıracak nitelikte olması ülke ekonomisi için oldukça önemlidir. İmalat sanayiinin başlıca gelişmiş dalları: halı, kilim, pamuklu ve yünlü giysilerdir. İpekböceği de gelir getiren diğer bir üründür. Ancak son yıllarda Türkmenistan’ın sanayi potansiyeli mineral ve tarımsal hammaddelerin işlenmesi alanında gelişim göstermiştir. Türkmenistan Ticaret Odası’na göre teknik know-how ve yeni teçhizatlandırmaya ihtiyaç vardır. Gıda sektörünün geliştirilmesi gereken bölümleri; mandıra, kesimhaneler, bira, konserve ürün, tarımsal atık, meyve ve sebzedir. Gıda sanayii üretimi içinde et ve et mamulleri, un ve mamulleri, süt ve mamulleri ilk sırayı yer almaktadır. Türkmenistan’da gıda sanayii işletmeleri sayısı 1980’den itibaren önemli ölçüde artış göstermiştir. Bunun başlıca nedeni iç piyasada düşük olan gıda sanayii ürünleri talebinin artışı ve ihtiyacın yurt içinden karşılanmasının istenmesidir. Ticaret Odası, gıda ambalajlama sanayiini geliştirerek üreticinin tüm gıda üretimini hasattan paketlemeye kadar tamamen gerçekleştirmesi amacındadır. Bu durum, özel teşebbüs için gıda sanayiinin önemli bir yatırım alanı olduğuna işaret etmektedir.67 1997 yılı verilerine göre, ülke nüfusunun %11,2’si imalat sanayiinde çalışmaktadır. 1999 Ocak-Nisan döneminde sanayi üretimi %16 artmıştır. Küçük ve orta ölçekli işletmelerin özelleştirilmesine önem verilmekle beraber, bu tip işletmelerin özellikle yabancı yatırımcılar tarafından satın alınmasına imkan sağlanmasına çalışılmaktadır. Artan dünya rekabeti içinde Türkmenistan sanayisinin rekabet edebilmesi eşit makroekonomik şartlar içerisinde mümkündür. Bağımsızlıktan günümüze Türkmenistan sanayisi önemli istikrarsızlıklara sahip bir ekonomik ortamda faaliyet göstermiştir.
Not: Gaz, elektrik, pamuk işlemesi, yemeklik yağ üretimi bunların dışındadır. Ekonomik büyüme, hükümet politikaları ve döviz dengesi Türkmenistan’da ihracatta yaşanan problemler ve özellikle geçiş döneminin doğurmuş olduğu sebeplerden dolayı dalgalanma göstermiştir. Bu dalgalanmalar rekabet ortamına hazırlık diğer bir ifadeyle geçiş için yapılması gerekli sanayi yatırımlarını caydırmaktadır. Gelişmiş besicilik ülkede bir et ürünleri endüstrisinin kurulmasına yol açmıştır. Halı üretimi, tekstil endüstrileri, petrol rafinerisi ve gaz çıkarma endüstrisi kadar gelişmiştir. Fakat, Türkmenistan’ın en önemli güçlüğü, ihraç ürünlerini satacak uygun fırsatlar bulamamasıdır. Şu anda Türkmenistan dışarıya Türkiye üzerinden bir boru hattı ile gazını ihraç etmeyi ve bu ekonomik krizden kurtulmayı ümit etmektedir. Türkmenistan, SSCB’nin dağılmasından diğer cumhuriyetlere nazaran daha az etkilenmiştir. Ülkenin ticareti 1992-1993 yıllarında gelişme göstermiştir. Ancak, doğal gaz sattığı diğer eski Sovyet Cumhuriyetlerinin borçlarını ödememesi, Türkmenistan’ı ciddi sorunlarla karşı karşıya bırakmıştır. Bunun üzerine Türkmenistan en büyük müşterisi olan Ukrayna ve Gürcistan’a gaz sevkıyatını düşürmüş ve hatta bir dönemde durdurmuştur. Alacak tahsili sebebiyle gaz üretiminde başlayan düşüş, GSYİH’nin 1994 yılında %18.8 oranında gerilemesine yol açmıştır. Doğal gazdan beklenen geliri elde edemeyen hükümet, harcamaları kısma yoluna gitmiştir. 1994 ve 1995 yıllarında bütçe açığı GSYİH’nin %1.5’ine ulaşmıştır.68 1997 yılının ilk altı ayında sanayi üretimi %14.7, doğal gaz üretimi %27.3 düşerken, petrol üretimi %0.4 artmıştır. Pamuk üretiminde de çok önemli bir gerileme yaşanmıştır. 1997 yılı üretiminin 1.4 milyon ton olması amaçlanmışken ancak 620,000 ton pamuk üretimi gerçekleşmiştir. 1998 yılı Eylül ayı itibariyle pamuk üretimi 270,400 ton olarak gerçekleşmiştir. 1997 yılının aynı döneminde ise 181,900 ton üretim yapılmıştır. 1998 yıl sonu verilerine göre pamuk üretimi aynı sene içerisinde 1.3 milyon tonu bulmuştur. 1998 yılı pamuk rekoltesinin geçmiş yıllara göre daha iyi olması ve ayrıca daha dün ürettiği pamuğun %5’ini bile zor işleten ülkenin bugün %40’tan fazlasını kendisi işletmesi, 1999’da Türkmenistan’ın iç pazarında canlılık yaratması bekleniyordu. Gerçekten de 1999 Ocak-Nisan ayları arasında sanayi üretiminde toplam %16’lık bir artış kaydedilmiştir. Üretilen pamuk artık en son teknoloji ile ipliğe, kumaşa ve elbiseye Türkmenistan’da dönüştürülüyor. Yeniden yapılanma faaliyetlerinin önemli parçalarından birisi olan inşaat sektöründeki gelişmeler ümit verici olmuştur. Başta Türk firmaları olmak üzere yabancı firmaların kısa zamanda tamamladığı 30’a yakın proje planın işlerliğini kuvvetlendirmiştir. Tekstil alanındaki yatırımlar da ümit veren yatırımlardır.69 4. Milli Gelir SSCB’nin dağılması ve savaş ekonomisi nedeniyle Türkmenistan’ın milli gelir büyüme hızı 1995 yılında %-8.2, 1996’da %-7.7, 1997’de %-25.9 ve 1998’de %5’dir. 1999 yılı için ise %16’lık bir oran gerçekleşmesi beklenirken söz konusu oran %10’u bulmuştur. Detaylı iktisadi bilgilerin kıt olmasına rağmen, Türkmenistan’daki iktisadi büyümenin ağırlıklı olarak, ihracata bağlı olduğu ifade edilebilir. Ek olarak, üretim seviyesinin yüksek gösterilmesi 2000-2001 yıllarındaki büyüme oranlarının yüksek çıkmasına neden olacaktır. Rusya’ya büyük miktarda doğal gaz ihracatının yapılmasıyla beraber, 1999 yılı pamuk mahsulüne uygun fiyatların verilmesi ve devletin yürüttüğü yoğun yatırım politikası sonucu Türkmenistan’da reel GSYİH büyüme 1999 yılındaki %16’dan %18’e kadar artarak yükseleceği beklenmekteydi. Tablo 9: Yıllara Göre GSYİH Gösterge 1995 1996 1997 1998 1999 GSYİH (cari fiyatlarla, 1.072 7.608 9.647 13.241 19.065 milyar manat) GSYİH
(milyar ABD 2,5 1,9 1,8 2,5 1,6 Doları) (b) GSYİH (satınalma gücüne göre, milyar ABD 6,7 7,3 6,6 7,0 8,3 Doları)
GSYİH %reel büyüme -8,2 -7,7 -25,9 5,0 16,0 Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Turkmenistan Country Report, Eylül 2000. Tüm sektörlerdeki gerçekleşen hızlı artış ve Rusya’ya doğal gazın yeniden satılmaya başlanması nedeniyle 2000 yılının ilk yarısında büyüme hızı %14 olarak hesaplanmıştır.70 2000 yılının ilk yarısında elde edilen GSYİH’da yaşanan artış hızı, 1999 yılında elde edilen üretimler sonucudur. Tablo 10: GSYİH’nin Yıllara Göre Sektörel Dağılımı: Sektör (%) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Tarım 9,0 6,4 6,4 9,5 11,4 26,0 Sanayi 73,2 52,2 62,7 38,6 39,0 32,0 İnşaat 2,2 5,9 11,3 24,0 25,9 11,0 Ulaştırma haberleşme 2,5 2,4 4,7 7,5 * * Ticaret hizmetler 2,5 1,8 1,5 2,2 * 31,0 Stoklar 0,2 0,1 0,1 0,1 * * (*) Veri elde edilememiştir. Kaynak: TİKA, Ülke Profilleri, s. 178. 5. Para ve Bankacılık Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı, 8 Ekim 1993 tarihli meclis konuşması ile 1 Kasım 1993 tarihinden itibaren Manat’a geçileceğini, resmi kurun 1 Dolar = 2 Manat olacağı, 1 Aralık 1993 tarihinden itibaren mağazalar ile küçük ve ortak işletmelerin özelleştirileceğini, Ekonomi ve Maliye Bakanlığı bünyesinde Hazine Dairesi oluşturulacağını açıklamıştır. Açıklandığı üzere, 1 Aralık 1993 tarihinden itibaren Manat’a geçilmiş, Hazine oluşturulmuş ancak özelleştirme konusunda ülkenin şartları gereği yeterli adımlar atılamamıştır. Basımı İngiltere’de gerçekleştirilen Manat 500, 100, 50, 20, 10, 5 ve 1’lik banknotlar halinde tedavüle çıkarılmıştır. Ülkede resmi olarak uygulanan iki ayrı kur bulunmaktadır. Birincisi ticari bankaların katıldığı haftalık ihalelerde belirlenen resmi döviz kuru, ikincisi ise, Türkmenistan Merkez Bankası (TMB)’nın yönetimi ve piyasa fiyatları paralelinde bankalarca tespit edilen efektif kuru. İhale öncesi, TMB gösterge niteliğinde bir kur ilan etmekte. İhale sırasında alım taleplerini dikkate alan TMB bu çerçevede ihale fiyatını ayarlamaktadır. İhale fiyatları ile ticari bankaların efektif fiyatlarının arasında fark bulunmamakta, bir müdahele yapılmamaktadır. Merkez Bankası, döviz piyasasını sıkı denetim altında tutmaktadır. Bu nedenle resmi piyasada 5.200 manat’a eşit olan ABD doları, serbest piyasada 22.000 manat’a kadar çıkabilmektedir. Diğer taraftan ülkede serbest piyasa kuru karaborsa kuru (veya ora halkı tabiriyle ‘Ünivermak kuru’) olarak kabul edilmekte ve yapılan döviz satın alım işlemleri gayri kanuni sayılmakta olup, suçtur. Son 4 yıldır resmi kur değişmemiştir. Ülkede vadeli döviz piyasası bulunmamaktadır.71
1995 1996 1997 1998 1999 2000 Resmi Kur 200 4,070 4,165 5,200 5.200 5.200 Ticari Kur 2,484 5,055 5,090 * * * Piyasa Kuru (Karaborsa) 2,500 5,200 5.350 12,100 15,000 21.000 (*) Ticari kur uygulanamamaktadır.
Diğer Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi Türkmenistan’da da bankacılık sektörü gelişmiş değildir. Şu an Türkmenistan’da devlet ve özel toplam 67 banka Türkmenistan Devlet Merkez Bankası’na kayıtlıdır. Bunlar: iki devlet bankası (Türkmen Vneş Ekonom Bank ve Sber Bank), 52 Dayhan Bank (Dayhan Center Bank işbirliği ve ticaret bankası tarafından kontrol edilen zirai bankalar), ve 13 özel ticari bankasıdır. 6. Dış Ticaret Türkmenistan’ın dünya ekonomisine entegrasyon politikasında ilk sırayı ihracat ve ithalat akışlarının yönünün değiştirilmesi almaktadır. Bu nedenle ekonominin çeşitlendirilmesi, ürün çeşitliliğini artırma ve ihracat yapısında nihai ürünlerin, malların payını arttırma meseleleri gündemde ağırlık kazanmaya başlamıştır. Günümüzde ülkede üretilen malların rekabet edebilirliliğini ve onların ihracını artırmanın imkanları mevcuttur. Diğer taraftan, çoğu malların ithalatının; özellikle de yıkama malzemelerinin, kimya ürünlerinin, inşaat malzemelerinin, gübrelerin, plastiklerin, lastik ürünlerin ikame edilmesi imkanları da vardır. Gelecekte ithal ikameci tesislerin devreye sokulması, ithalat yapısının kökten değiştirilmesine olanak sağlayacaktır. Türkmenistan tarım ve tarıma dayalı sanayi ürünlerinde, ithalatçı bir ülkedir. Halen dış alımların büyük bir bölümü, başta Rusya Federasyonu olmak üzere BDT ülkelerinden yapılmaktadır. Ülke, Kazakistan ve Ukrayna’dan un satın almaktadır. Bu durum Türkmenistan’ın kendini ekmek kıtlığından korumaya çalıştığını gösterir. Ülkede tarımsal ürünlerin işleneceği fabrikalar veya saklanacağı soğuk hava depolarının talebi karşılayamamasından ve ürünlerin çeşitsizliğinden ülkenin ithalat harcamalarının %18.9’unu yiyecek maddeleri kapsamaktadır. Gıda üretimi yurtiçi talebi karşılayacak düzeyde olmadığından; tahıl ihtiyacının 2/3’ü, sütün ise %50’si ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Tarımda üretim düşüşünün en önemli sebebi SSCB döneminden kalan metotların henüz uygulamadan tamamen kaldırılamaması ve özelleştirmenin henüz tamamlanamamış olmasıdır. Buradaki bir başka önemli nokta da Rusya’dan sağlanan yakıt ve tarımsal makine miktarının eski düzeyin altında kalmasıdır. Türkmenistan’ın dış ticaretindeki temel maddeler enerji ve pamuktur. Ancak ülkenin yapmış olduğu enerji ihracatlarından elde etmeyi umduğu para akışı ticaret ilişkisi içinde bulunduğu ülkelerin ekonomik sıkıntıları nedeniyle sağlanamadığından ülke, enerji üretimini kısmak durumunda kalmıştır. Yine de 1999 yılı verilerine göre %33’ünü gaz, %30’unu ham ve işlenmiş petrol olmak üzere ihracatın %63’ünü enerji sektörü sağlamaktadır. 1997 yılı verilerine göre Türkmenistan gaz ihracatlarının hiçbirini tahsil edemezken tüm para akışı pamuk ihracatından gelmiştir. Bu nedenle hükümet pamuk ihracatındaki katma değeri arttırabilme amacıyla tekstil sektöründeki yatırımları desteklemeye çalışmıştır. İhracat karşılığı bedellerin geri ödenmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu yüzden, ülkeye yapılan ihracatların karşılığının takas yolu ile ödenmesine çalışılmaktadır. “2000 yılına kadarki dönemde türkmenistan’daki sosyo-akonomik ğelişmeler stratejisi hakkındaki” Türkmenistan Devlet Başkanı Program Tasarısı uyarınca dış ticaretin mallar itibariyle yapısının değişmesi öngörülmektedir. İhracatta hazır mamûllerin payının artması ve Türkmenistan’da uygulanmakta olan gıda temini politikasının hayata geçirilmesi dolayısıyla gıda maddelerinin ithalattaki payının azalması tahmin edilmektedir. 2005 yılında Türkmenistan’ın dış ticaret hacminin 6,9 milyar USD, 2010 yılında ise 10,6 milyar USD olarak gerçekleştirilmesi plânlanmaktadır. 2010 yılına kadar ülkenin dış ticaret ilişkilerinin gelişimi, alternatif satış pazarlarının gelişmesi, Türkmenistan’ın uluslararası doğal gaz piyasalarına çıkması, yakıt ve enerji kaynakların ihracatının arttırılması suretiyle sağlanacaktır. Doğal gazın birçok yoldan teslim edilmesi, 10 yıl içerisinde doğal gaz ihracatının 4,3 misli artmasını temin edecektir. Bu ise dış ticaret fazlalığının istikrarlı artışlarını temin edecektir. Doğal gaz ile birlikte petrol, petrol mamûlleri, elektrik enerjisi, pamuk lifi, buğday, tekstil ve kimyasal ürünler, inşaat malzemeleri en önemli ihraç kalemleri olacaktır.
Ülkenin dış ticaretindeki temel politika, üretim sürecindeki katma değerin arttırılmasıdır. Bu nedenle ülkede oluşturulacak yatırımlarda fabrika inşası önemli bir alan teşkil etmektedir. Türkmenistan-Türkiye-Avrupa Boru Hattı Projesi’nin yapımı ile gaz ihracatının artması sonucunda ihracat değerlerinin değişeceği ülke hükümeti tarafından beklenmektedir. Ayrıca, ülkedeki gıda işleme sektörünün gelişmesi ile gıda ithalatının düşeceği ve bu durumun dış ticaret dengesinde önemli bir değişime yol açacağı düşünülmektedir.
(*) Veri elde edilememiştir. Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Turkmenistan Country Report, Eylül 2000. a: Takas yöntemiyle. Türkmenistan, üretim düşüşüyle birlikte, ihtiyaç duyduğu tarım ürünlerini daha çok yakın olan İran’dan yada Türkiye’den temin etme yoluna gitmiştir. İran’ın ülkeye yakınlığı ve daha uygun bir güzergah noksanlığı nedeniyle ülkeye yapılan ihracat İran üzerinden gerçekleştirilmektedir. Türkmen hükümeti de bu konunun bilincinde olduğu için bu rotaya önem vermekte ve yeni tren yolları ile söz konusu güzergahı desteklemeye çalışmaktadır. Türkmenistan’ın BDT dışı ülkelerden yaptığı dış alımların giderek artması beklenmektedir. Türkiye bu ülkeye turunçgil meyveleri, tüketim alışkanlığı yaratılabilirse baklagiller, unlu mamuller, kuru meyveler, meyve-sebze konserveleri, margarin, sigara gibi çok çeşitli ürünleri satma potansiyeline ve deneyimine sahiptir. Tablo 14: İthalat (%) 1994 1995 1996 1997 1998 Tüketici malları 35,1 32,7 34,9 31,5 * Gıda ürünleri 14,6 21,8 22,3 18,9 * Kimyasallar, ham madde ve yapı 7,2 4,9 (a) 4,6 (a) 14,3 (a) 28,0 (b) malzemeleri Metal yapılar 8,3 17,8 (c) 16,4 (c) 7,4 (c) 6,5 (d) Makine ve teçhizat 49,3 26,0 37,5 42,4 8,5 (e) (*) Veri bulunamamıştır. Kaynak: The Economist Intelligence Unit, Turkmenistan Country Report, Eylül 2000. a: Sadece kimyasal ürünler ve yapı malzemeleri b: Endüstriyel teçhizat c: Diğer materyalleri kapsar. d: Taşıtlar e: Elektrikle ilgili teçhizat. Türkmenistan, başlangıçta BDT ile olan ekonomik ilişkilerini yüksek bir seviyede tutmuş olmasına rağmen bu oranların yıllar geçtikçe azaldığını istatistiklere baktığımızda görebiliyoruz. Türkmenistan’ın BDT dışı ülkelerle ekonomik ilişkileri artmaktadır. Ancak yine de, BDT ülkeleri ana pazarı oluşturmaya devam etmektedir. 1994 yılında ülke ihracatının %76,7’sini BDT ülkeleri, %23,3’ünü BDT dışı ülkeler oluştururken 1997 yılında sırasıyla %59,3’e %49,7 gibi değerler elde edilmiştir.72 1994 yılında Rusya’ya yapılan ihracat %6,3’ken 1996 yılında %62,4’e ulaşmıştır. Ancak bu durumun nedeninin Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna gibi BDT ülkelerine yapılan gaz satışlarının Rusya üzerinden olması dolayısıyla Rusya’nın toplamına eklendiği için meydana geldiği düşünülmektedir. 1994 yılının Rusya ile olan ithalat değeri toplamın %8,8’i iken 1997 yılında %10.0’dır. Türkmenistan’ın ihracatta ve ithalatta başlıca partnerleri ulaşım sorunları nedeniyle BDT ülkeleri olmaya devam etmektedir.73 Türkmenistan 1994-1996 yılları arasında dış ticaret fazlası vermiş; ancak ihracatındaki aşırı düşüş nedeniyle,74 1997 ve 1998 yıllarında ithalat değerlerinin de azalmasına rağmen dış ticaret açığına engel olunamamıştır.
Rusya 43,6 Ukrayna 14,9 İran 16,3 Türkiye 12,7 Türkiye 6,7 Rusya 10,0 Kazakistan 3,8 ABD 8,8 Azerbaycan 3,8 Özbekistan 8,8 İsviçre 2,4 Kazakistan 8,7 Hong Kong 2,1 Almanya 4,8 Gürcistan 1,4 İran 3,9 İngiltere 1,3 Ermenistan 2,3 Özbekistan 0,7 Azerbaycan 2,2
E. Din
Türkmenler, Sufi harekatının mistik kardeşliği taşıması suretiyle, 12’nci yüzyılda İslamiyeti diğer göçebe Orta Asya gruplarından önce kabul etmiştir.75 Türkmenler genel olarak, Azeri göçmenlerden olan küçük Şii gruplar haricinde, ülke nüfusunun %88’i Sünni ve Hanefi mezhebinden olan müslümanlardır. Yüzde 10 kadar da Hıristiyan (Ortodoks) dinine mensup nüfus bulunmaktadır. Türkmenistan’daki İslami karakter, İslamiyet’in 12’nci ve 14’üncü yüzyıllar arasında Türkmen kabileleri arasında Yesevi ve Kübrevi tarikatlarının etkileriyle yayılmalarından dolayı diğer Orta Asya bölgelerine kıyasla daha farklıdır. Ayrıca, Nakşibendiliğin etkileri de 19’uncu yüzyılda görülmüştür. Sovyetler, 1928’de Türkmenler arasında İslamiyetin varlığını ortadan kaldırmak için bir din karşıtı kampanyası başlatmıştır. bu belki de, Orta Asya’daki en büyük din karşıtı kampanyaydı. Bu kampanya 1941’in başına kadar devam etti. Bu baskılar sonucunda resmi İslam gücünü kaybetti ve gayri resmi İslami hareketler etkilerini ve güçlerini arttırdılar. 1979’da, 4 cami ve en çok 30 imam vardı. Fakat SSCB’nin son yıllarında ülkedeki camilerin sayısı ve halkın İslamiyet’e dönüşü dikkate değer bir şekilde artınca, Sovyet araştırmacıları konuyla ilgilenmişler ve bu yeniden canlanışla ilgili olarak aşağıdaki sonuçlara varmışlardır:76 1. Tarikat dervişlerinin faaliyetleri, 2. Dini ve milli özelliklerin birbirine karışması ve dolayısıyla “müslüman” ve “Türkmen” tabirlerinin birbirine eş değer olması, 3. Muhafazakar insanların varlığı, 4. Özbekistan’dan gelen tesir. Bir Sovyet sosyolojik araştırmasına göre, 1961 yılının Ramazanı’nda Deynav (Carcov Oblastı) havalisinde Özbek mollaların tesiri ile oruç tutanların sayısı iki misline çıkmıştır, 5. Bilhassa “Gurcan” radyosunun Türkmen dilinde yaptığı yayınlarla İran propagandasının tesiri, bütün bunlar Türkmenistan’da İslamiyet’in tesir ve gücünün artmasına sebep olmaktadır. Türkmenistan’da 1979 da ibadete açık olan camilerin sayısı dördü, resmi imamların sayısı 30’u geçmezken, bugün camilerin sayısı, bağımsızlık sonrası beş yıl içerisinde büyük bir artışla 200 civarına ulaşmıştır (1993 verilerine göre sayı, 150 idi). Bu, bağımsızlık öncesi serbestçe ibadet yapamayan, Sovyet yönetimi tarafından Orta Asya’da belkide en sert yürütülen din aleyhtarı her türlü baskı ve ateist propagandaya maruz kalan Türkmenistan halkının bütün bu olumsuzluklara karşın İslam’ın tesir ve gücü her geçen gün arttırma tepkisidir. Nitekim, bağımsızlıktan sonra ilk etapta semalarını ezanlarla titretmek isteyen bu güzel ülkede halk tarafından ya da diğer müslüman ülkeler tarafından yaptırılan camilerin sayısı çığ gibi artmaktadır. Bu camiler arasında Aşgabad ve civarında bulunan belli başlıları şöyledir: Mescidi Aksa (Türkmen halkı), Mescidi Azadi (Katar Devleti), Mescidi Hz. Ömer (Suudi Arabistan), Mescidi Ebubekir (Türkiyeli işadamları), Mescidi İmam azam (Türkmen halkı ve Türkiyeli işadamları), Hacı Saparmurat Camii (Göktepe Halkı ve Devlet) tarafından yaptırılmışlardır. Dört Minareli Türkiye Diyanet Camii’nin inşaatı halen devam etmektedir. Ankara’daki Kocatepe Camii’nin mimarisi uygulanmaktadır. Bu muhteşem caminin kubbesi hayırsever Kayseri Halkı tarafından yaptırılmıştır (Yaklaşık, 80 bin dolar). Diğer mescidler ise, Hz. Osman, İkram ve Kara damak’dır. Dini bayramlarda bu camiler cemaate yetmemektedir. Mesela, Ramazan öncesi cemaati 20’yi geçmeyen bu camiler, Ramazan boyunca asıl cemaatına ulaşmakta ve dolup taşmaktadır. Sadece dolup taşan camiler değil; Mari ve çevresindeki sahabi türbeleri, Büreydetül İbnil Hatıp R. A., Hakem Elgıfari R. A., Süleyman İbni Büreyde El Esnem R. A., Hükümdar türbeleri, Nadirşah (Duşak’ta) ve Sultan Sencer (Mari’de) ile İşan (Evliya) türbeleri, Melik Baba (Kaka’da), Şeyh Cemaleddin (Enow’da), Gümüş Hoca (Tecen’de), Kız Bibi (nohur’da), Kubreviye Tarikatı’nın kurucusu Necmeddin Kübra (Taşovuz), Hoca Yusuf Hamedani Hazretleri (Bayramali) (Hoca Yusuf Hamedani Mescidi ve Sosyal tesisleri Türk işadamı Engin Kale tarafından yaptırılmıştır) ve Göktepe’nin “Şehid İşanları”nın türbeleridir. Ramazan boyunca daha da dolup taşan bu camilerde ve türbelerde kurbanlar kesilmekte, gelene, geçene, misafire, fakire iftarlarda “Hüda Yolu (Sadaka) Yemekleri” verilmekte ve bir şenlik coşkusu içerisinde Ramazan’ın bereketinden istifade edilmeye çalışılmaktadır. zenginler, her mahallede “Hüda Yolu Yemekleri” vermekte, kurbanlar kesip halka dağıtmaktadır. İslamiyet kırsal bölgede güçlü bir etkiye sahip olup, devlet ile işbirliği içerisinde çalışmaya hazırdır. Başkan Niyazov, Türkmen halkı arasında İslamiyet’in gelişen etkisine karşı oldukça hassas olup, ona adeta kucak açmaktadır. Niyazov, İslamiyeti Türkmen halkını biraraya getirmede, birlik ve beraberliğin sağlanmasında en önemli faktörlerden biri olarak görmekte ve bundan dolayı da halk arasındaki din büyüklerinin rolünü ve yerini arttırmaya çalışmaktadır.77 Nitekim bağımsızlık sonrası okullara konulan “Edep” derslerinde Türkmen çocuklarına dinleri öğretiliyor. Kuran’ı Kerim tercümeleri, İslam dinini öğreten kitaplar basılıyor. İlahiyat fakültesi, dini eğitim veren liseler, Kuran kursları açılıyor. Türkmenbaşı, halkını gerçek din adamlarının eğitmesini, aydınlatmasını istiyor. Son yapılan düzenlemeyle de Müslümanların dini ihtiyaçlarının karşılanması için eski yapı Türkiye’deki Diyanet işleri Başkanlığı’na benzer hale dönüştürüldü.78 Yukarıda da görüldüğü üzere, bugün resmi İslam Türkmenistan’da zayıftır ve Ruslar tarafından neredeyse gücü tamamen yok edilmiştir. Gayrı resmi İslam ise oldukça güçlü olup, her geçen gün gelişmektedir. İslam, Türkmenistan’da Kazakistan ve Kırgızistan’ın aksine her zaman için güçlü bir faktör olarak yerini almıştır ve almaktadır. 1 UNIDO, “Central Asian Republics, Industrial development Review”, C. II, 1996, s. 74. 2 TİKA, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel Sayısı, Sayı: 2, Kasım 1997/2, s. 2. 3 Türkmenistan’ın iklimi hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Ramazan Özey, Tabiatı, İnsanı ve İktisadı ile Türk Dünyası, İstanbul, Öz Eğitim Yayınları, 1996, ss. 94-95. 4 S. Ok, V. Aydos, Türkmenistan, İstanbul Ticaret Odası Yayını, İstanbul, 1998, s. 13, 14. 5 Devlet Bayhan, “Türkmenistan Cumhuriyeti”, Yörtürk, (39), Eylül-Ekim 2001, s. 31. 6 Martha Brill Olcott, “Central Asia’a Post Empire Politics”, Orbis, C. 36, (2), Bahar 1992, s. 120. 7 TİKA, Ülke Profilleri, Ankara, 2000, s. 175. 8 Devlet Bayhan, “Türkmenistan Cumhuriyeti”, s. 31. 9 Muhammed H. Abalakov, (der. ), Türkmenistan: Today and Tomorrow, Aşkabat, 1999, s. 5. 10 World Development Report, 2000. 11 Mehmet S. Erol, Saule Baycaun, “Türkmenistan Cumhuriyeti Ülke Raporu”, s. 7. 12 Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA), “Türkmenistan Ülke Raporu”, Sevinç Matbaası, Nisan 1999, Ankara, s. 1- 7. 13 Devlet Bayhan, “Türkmenistan Cumhuriyeti”, s. 32. 14 Mehmet S. Erol, Saule Baycaun, “Türkmenistan Cumhuriyeti Ülke Raporu”, s. 9. 15 Oğuz Yayan, Türkmenistan, Aşkabat, 1999, s. 18. 16 A.g.e., s. 19. 17 Mehmet Saray, Türkmen Tarihi, İstanbul, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık, 1993, ss. 12-36. 18 Mehmet Seyfettin Erol, İzzet Yılmaz, “Orta Asya’nın Son Kalesi: Göktepe”, (Araştırma-İnceleme) Zaman, 12 Ocak, 1997, ss. 14, 20. 19 Daha detaylı bilgi için bkz. Baymitza Hayıt, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.: Alaaddin Yalçınkaya, Sömürgecilik ve Panislamizm Işığında Türkistan, İstanbul, Timaş Yayınları, 1997. 20 M. B. Olcott, a.g.m., s. 257. 21 Mehmet S. Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, İstanbul, İrfan Yayıncılık, 1999, ss. 148-149. 22 Halk Maslahatı hakkında daha detaylı bilgi için bkz. Süleyman S. Terzioğlu, Türkmenistan Anayasası ve Türkmenistan Mevzuatından Metinler, TİKA, 1999, s. 21. 23 Yeni Anayasa için bkz. Süleyman S. Terzioğlu, a.g.e. 24 Yedi büyük Türkmen boyu nüfus itibariyle şöyle sıralanmaktadır: Teke, Ersarı, Yomut, Göklen, Salur, Sarık ve Çovdur. Daha küçük boylar arasında dört tanesi (Ata, Hoca, Seyid ve Şeyh) kutsal sayılıp, üyelerinin dört halife soyundan geldiği iddia edilmektedir. Türkmenistan’daki boylar ile ilgili daha teferruatlı bilgi için ayrıca şu kaynaklara başvurulabilir: Soltanşa Ataniyazov, Şecere, Aşgabat, Tiran-1, 1994. ve Ağacan Beyoğlu, Türkmen Boylarının Tarih ve Etnografyası, İstanbul, İstek Yayınları, 2000. 25 Türkmenistan’daki boylar arası izlenilen Sovyet politikaları ile ilgili olarak bakınız: A. Bennigsen ve S. E. Wimbush, Muslim National Communism in the Soviet Union, Chicago, University of Chicago, 1979. 26 Nezavisimaya Gazeta, 27 Ekim 1999. 27 Mehmet S. Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, s. 154. 28 Neytralnıy Turkmenistan, 15 Eylül 1999. 29 M. B. Olcott, a.g.m., s. 264. 30 Nermin Güler, a.g.m., s. 103. 31 “Human Rights and Democratization in Uzbekistan and Turkmenistan”, Commission on Security and Cooperation in Europe, Washington, Mart 2000, s. 15. 32 Nermin Güler, a.g.m., s. 104. 33 O. Hummedov, “Providing Legal Framework for Foreign Policy of Saparmurat Turkmenbashy”, The Magazine of Turkmen National Institute of Democracy and Human Rights under the President of Turkmenistan (4), 2000. 34 Daha detaylı bilgi için bkz., Oncuk Musayev, Saparmurat Türkmenbaşı’nın Siyaseti Dabaralanyar, Aşkabat, Ruh, 1996, ss. 300-311.; Oncuk Musayev, Saparmurat Türkmenbaşı’nın Garaşsızlık ve Bitaraplık Siyaseti, Aşkabat, Magarif, 1998. 35 Dünyanın dördüncü büyük doğalgaz rezervine sahip olan Türkmenistan, kara üzerinde yaklaşık 21 trilyon metreküp ve Hazar Denizi kıta sahanlığı içerisinde ise 4, 8 trilyon metreküp olmak üzere yaklaşık 25-27 trilyon metreküp arasında bir doğalgaz rezervine sahiptir. Türkmenistan ekonomisi için hayati önemi olan doğal gazdan sonra ikinci sırada gelen petrolün toplamı ise, 6, 8 milyar tondur. Daha detaylı bilgi için bkz., A. Necdet Pamir, Bakü-Ceyhan Boru Hattı: Orta Asya ve Kafkasya’da Bitmeyen Oyun, Ankara, ASAM Yayınları, 1999. 36 Neytralniy Türkmenistan, 28 Mart 1996. 37 Bkz., Nur-Muhammad Noruzi, “Contention of Iran and Turkey in Central Asia and the Caucasus”, Amu Darya, C. 4, (5) İlkbahar/Yaz 2000, ss. 102-135. 38 Orta Asya Cumhuriyetlerindeki geçiş süreci ve kimlik sorunu hakkında daha detaylı bilgi için bkz., Martha Brill Olcott, “Central Asia’s Catapult to Independence”, Foreign Affairs, C. 71, (3), Yaz 1992, ss. 108-130.; Graham E Fuller, “Central Asia: The Quest for Identity”, Current History, C. 93, (582), Nisan 1994, ss. 145-149.; Gökhan Bacık, “Türk Cumhuriyetleri’nde Kimlik Sorunu”, Mim Kemal Öke, (der. ), Geçiş Sürecinde Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, İstanbul, Alfa Yayıncılık, 1999, ss. 61-127.; John Kohan, “Five New Nations Ask Who Are We?”, Time, 27 Nisan 1992. 39 Albrecht Frischenschlager, “Turkmenistan on its Way to Political and Economic Independece”, Eurasian Studies, (3), Güz 1995, s. 40. 40 11 Eylül’ün Orta Asya’ya etkisiyle ilgili daha detaylı bilgi için bkz. Mehmet S. Erol, ABD’deki Terör Saldırılarının Bölgesel Yansımaları: Türkistan”, Stratejik Analiz, (18), Ekim 2001, ss. 26-28. 41 Mehmet Seyfettin Erol, “İşadamlarını Atavatana Davet”, Zaman Gazetesi (23 Şubat 1997), s. 2. 42 Mehmet S. Erol, Hayalden Gerçeğe Türk Birleşik Devletleri, s. 157. 43 UNDP, “Human Development Report, Turkmenistan”, Aşgabat, 1997, s. 11. 44 G. O. Halova, M. B. Orazov, Vneşnezkonomiçeskaya Politika Turkmenistana, Aşgabat, 1997, s. 6. 45 A.g.e. s. 7. 46 Ç. M. Babayev, Asnovniye Napravleniya Vneşnezkonomiçeskoy Deyatelnosti Aşgabat, 1997, s. 35. 47 K. Babacanov, “Vneşnezkonomiçeskaya Politika Saparmurada Türkmenbaşi” Vazrojdeniye, (2), Aşgabat, 2000. 48 Turkmenistan Sevodniya i Zaftra, Aşgabat 1999, s. 75. 49 Turkmenistan Sevodniya i Zaftra, Aşgabat 1999, s. 75. 50 Oncuk Musayev, Saparmurat Türkmenbaşı’nın Siyaseti Dabaralanyar, Ruh Neşriyat, Aşgabat, 1995, s. 100. 51 Saule Baycaun, “10 Yıllık Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Ekonomisine Genel Bir Bakış”, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel, C. VII, (2), Yaz 2001, ss. 32-33. 52 IMF, ”World Economic Outlook”, May 2000, s. 32. Türkmenistan İstatistik Kurumu, Türkmenstatpragnoz’un verilerine gore 2000 yılında gerçekleşen büyüme oranı %17. 6 olarak gerçekleşmiştir. 53 US&Foreign Commercial Service, “Country Commercial Guide: Turkmenistan”, Washington DC, 1999, s. 6. 54 IMF, ”Economic Review: Turkmenistan”, Washington DC, Mart 1994. 55 M. Saray, a.g.e., s. 7. 56 The Intelligence Unit, “Country Report: Turkmenistan 2nd Quarter 1995”, Londra, 1995. 57 IMF, “Economic Review: Turkmenistan”, Washington DC, Mart 1994. 58 IMF, “Recent Economic Development, Turkmenistan”, Publication Service, Washington DC, Aralık 1999, s. 62. 59 IMF, “Recent Economic Development, Turkmenistan”, Publication Service, Washington DC, Aralık 1999, s. 62. 60 1999 hububat üretimi uzun aradan sonra 1. 5 milyon tona ulaşmış, ve bu rakam Türkmenistan’ın ihtiyacını fazlasıyla karşılamaktadır. 61 Saule Baycaun, “10 Yıllık Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Ekonomisine Genel Bir Bakış”, s. 28. 62 Daha detaylı bilgi için bkz. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Türkiye İle Türk Cumhuriyetleri ve Bölge Ülkeleri İlişkileri Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, ss. 258-259. 63 EBRD, “TURKMENISTAN 1999 Country Profile”, s. 22. 64 TİKA, “Türkmenistan Ülke Raporu”, Ankara, 1999, s. 9. 65 Saule Baycaun, “10 Yıllık Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Ekonomisine Genel Bir Bakış”, s. 25. 66 Daha detaylı bilgi için bkz. DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, ss. 227-229. 67 Saule Baycaun, “10 Yıllık Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Ekonomisine Genel Bir Bakış”, s. 30. 68 Moskovskaya Pravda, 8 Nisan 1997. 69 Daha detaylı bilgi için bkz. Çağrı Kürşat Yüce, Türk Dünyası: Temel Meseleler ve Çözüm Önerileri, Ankara, Tutibay Yayınları, 2001. 70 The Economist Intelligence Unit, “Country Report, Turkmenistan, 3th Quarter 2000”, Londra, s. 11. 71 Türkmenistan Finansal sektörü hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. IMF, “Economic Review: Turkmenistan”, Washington DC, Mayıs 1992. 72 Saule Baycaun, “10 Yıllık Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Ekonomisine Genel Bir Bakış”, ss. 31-32. 73 A.g.m., s. 32. 74 United Nations Industrial Development Organization, Central Asian Republics, Industrial development Review, C. II, 1996, s. 81. 75 A. Bennigsen ve S. E. Wimbush, a.g.e., s. 39. 76 Büyük İslam Tarihi, ss. 359-360. 77 M. B. Olcott, a.g.m., s. 264. 78 Süleyman S. Terzioğlu, “Türkmenistan ve Türkmenbaşı”, Zaman, 26 Mart, 1997.
Yüklə 14,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|