T. C. DİYanet iŞleri başkanliği eğİTİm hiZMETleri genel müDÜRLÜĞÜ Program Geliştirme Daire Başkanlığı

A. Eğitim ve Öğretim Kavramları:

Eğitim, en genel anlamıyla, insanları belli amaçlara göre yetiştirme sürecidir. Bu eğitim süreci bilgi, beceri, tutum ve değerler kazanma yoluyla gerçekleşir. Eğitim, “kişide istendik yönde davranış değişikliği meydana getirme süreci” olarak da tanımlanmıştır. Buna göre eğitim sonucunda kişide olumlu yönde bir değişim ve dönüşümün meydana gelmesi amaçlanmaktadır. İslam kültüründe bugün literatürde kullandığımız eğitim-öğretim kavramlarının karşılığı "talim ve terbiye" kavramlarıdır. Terbiye arapça "rab" kökünden türetilmiş bir kavramdır. Rab, efendi, sahip, baba anlamlarına gelir ve "kainatın sahibi, efendisi" anlamında Allah'ın en çok kullanılan isimlerinden biridir. Terbiye kelimesi ise sözlüklerde "bir şeyi halden hale çevirmek uygun şekil vermek, mükemmelleştirmek" şeklinde anlamlandırılır. İslami gelenekte terbiye kavram olarak "insana olumlu tavır ve davranışlar kazandırarak onu bulunduğu seviyeden daha üst bir seviyeye ve mükemmel bir insan durumuna getirmektir". Bu anlamda insan terbiye olmaya uygun bir yaratılıştadır ve terbiye edilmeye ihtiyacı vardır. Terbiye, insanı içinde bulunduğu daha aşağı bir durumdan daha üstün bir duruma, bir seviyeden veya seviyesizlikten üstün bir seviyeye ulaştırma çabasıdır.

Günümüzde gerek eğitim bilimlerinde ve gerekse din eğitimi bilimi alanında artık talim-terbiye kavramlarının yerini eğitim ve öğretim kavramları almıştır. Süreçle ilgili tanımlardan biri eğitimi, önceden belirlenmiş amaçlara göre insanların davranışlarında belli gelişmeler sağlamaya yarayan planlı etkiler sistemi“ olarak göstermektedir. (Oğuzkan, 1993: 46) Bu tanımdan da açıkça anlaşıldığı gibi kime, niçin eğitim yapılacağı, hangi konuda eğitileceği bilinmemektedir. Bu tanımda açıkça anlaşılan, eğitimin bir amaç için insanların davranışlarının planlı olarak değiştirilmesidir. Eğitimin bu tanımı bir süreç anlatmaktadır. (Tavukçuoğlu-Erdem, 2002: 13) "Eğitim, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir". (Ertürk, 1981: 12) Bu tanımda, eğitimle değiştirilecek olan bireyin davranışları hedeflenmektedir. Davranışın değişmesi ise, ancak bireyin kendi yaşantısı yoluyla olabilir. Din Eğitimi bilimcisi Cemal Tosun, Wolfang Brezinka'nın tanımındaki "deneme" kavramını da ekler ve karşımıza şöyle bir tanım çıkarır: "Eğitim, bireyin davranışında, kendi yaşantıları yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişmeler meydana getirme denemeleri sürecidir." (Tosun, 2001: 21-25) Rehberlik olmadan eğitim olmaz.

Öğretim, öğrenmenin düzenli, amaçlı ve yöntemli bir biçimidir. Öğretim bir olgu veya bir olay olarak, hem olumlu, hem de olumsuz yönde ortaya çıkabilir. Sözgelimi, bir kimse hırsızlığı da öğrenebilir. Bu aslında, toplum tarafından benimsenmeyen, tasvip edilmeyen bir davranıştır. Bu davranış, bir öğretim de olsa yine böyledir. Öğretim, öğrenciyi, öğrenme etkinliklerine yöneltme ve bu etkinlikte ona rehberlik etme bilgisi ve sanatıdır. Aslında rehberlik olmadan da öğrenme olur; ancak ekonomik olan öğrenme, ancak rehberlikle yapılabilir. Eğitim açısından, öğrenme ve öğretimin, toplum tarafından kabul görmesi de önemsenen bir durumdur. Bu durumda eğitsel bir değeri olan öğrenme ve öğretimin, toplum tarafından kabul edilen, bireyin yaşama etkin ve olumlu biçimde uyumunu sağlayan bir etkinlik türü olduğu söylenebilir. Bu durumda öğretim, bu işin, belli bir amaca yönelik planlı ve düzenli olarak yapılması anlamına gelmektedir. Cevat Alkan’ın tanımına göre öğretim, "belirli bir öğrenme durumunda önceden belirlenmiş hedeflere en etkili biçimde ulaşmak üzere uygun personel, araç, gereç, yöntem ve teknikleri kullanma sürecidir". (Alkan, 1979: 5) Öğrenme tesadüfi olabilir. Öğretim ise planlı ve amaçlı bir süreçtir. Öğretimi amaçsız öğrenmeden ayıran, belirlenen bir amaca ulaşmak için öğrenme yaşantılarının belli bir düzen içinde gerçekleştirilmesidir.