T. C. Sakarya üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Azerbaycan’da Vergi Denetimi
Yüklə 0,65 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.7.Azerbaycan’da Vergi Suç ve Cezaları
- B Ö L Ü M 2 AZERBAYCAN GELİR VERGİSİ KARŞILAŞTIRMASI
- 2.1.Azerbaycan Gelir Vergisi Sisteminin Genel Esasları
- 2.2.Azerbaycan Gelir Vergisinde Mükellefiyet
- Mükellef çeşidi Gelirin elde edildiği yer Vergilendirildiği yer
- Şekil 7
- Azerbaycan Gelir Vergisi’nin Konusu
- Emek Karşılığı Elde Edilen Ücret Geliri
Azerbaycan’da Vergi Denetimi Sabit Vergi Denetimi Seyyar Vergi Denetimi Olağan Olağanüstü Seyyar Vergi S. Vergi Denetimi Denetimi
Seyyar vergi denetimi esasen vergi organının kararına göre hayata geçirilir. Seyyar vergi denetimi olağan veya olağanüstü olmak üzere iki şekilde gerçekleştirilebilir. Olağan seyyar vergi denetiminde, mükellefe vergi organı tarafından en az 15 gün önce vergi denetimine başlanılacağına dair bir yazı göndermek zorundadır. Vergi mükellefine gönderilen yazıda vergi denetiminin konusu, tarihi, vergi idaresinin, vergi mükellefinin hak ve yükümlülükleri de belirtilmelidir. Olağan vergi denetimi bir yılda bir defadan çok gerçekleştirilemez. Vergi idaresinin aynı takvim yılı içerisinde iki defa olağan seyyar vergi denetimi yapma hakkı yoktur. Olağan vergi denetimi de 30 gün içerisinde tamamlanmak zorundadır. Ancak bilgi ve belgelerin yurtdışından istenmesi gibi sebeple kanunda sayılan hallerde 30 güne kadar uzatılacağı kanunda belirtilmiştir. Vergi organı bu süreyi doksan güne kadar çıkarabilir. Olağanüstü seyyar vergi denetimi ise mükellefe haber verilmeden, aşağıdaki durumların varlığı halinde gerçekleştirilebilir (Mirzeyeva; 2007:148):
Seyyar vergi denetimleri iş günü içerisinde ve mükellefin çalışma saatlerine uygun olarak yapılır. Bu denetimlerde evraklar ve numune gibi mallar alınabilir. Ancak bu evrakların ve numune gibi malların alınması gece vakti (akşam saat 20:00’den sabah saat 08:00’e kadar olan süre) yapılamaz. Bu denetimleri gerçekleştiren vergi dairesi görevlileri, mükellefin vergi konusu faaliyetini gerçekleştirdiği, arsalara veya binalara inceleme yapmak amacıyla girebilirler. Ancak görevliler, arsalara veya binalara girebilmek için vergi dairesi başkanının veya bir mahkemenin ilgili kararını mükellefe ibraz etmesi gerekmektedir. Zorunlu durumlarda seyyar vergi denetimlerine katılması için uzman (eksper) davet edilebilir. Uzman, incelemeleri sonucu rapor düzenler, bu rapor yapılan araştırmanın vardığı sonuçları içerir. Uzman kişinin uzmanlık alanı dışındaki hususları rapora ilave edemez. Uzman elde belge, bilgi ve delillerin yeterli olmadığı veya bilgisini aşan durumlarda görüş bildirmekten kaçınabilir. Seyyar vergi denetiminin hayata geçirilmesi için tercüman gerektiği durumlarda vergi idaresinin başkanının kararı ile tercüman davet edilebilir. Vergi denetimleri sonucunda, vergi incelemesini gerçekleştirenler, vergi denetimi sonuç tutanağı düzenler ve imzalarlar. Tutanak vergi mükellefleri tarafından imzalanabileceği gibi mükelleflerce, vergi denetimi tutanağı ile veya onun herhangi bölümünde belirtilen hususlarla ilgili anlaşmazlıklar varsa, tutanağın ibraz edildiği günden itibaren 30 gün zarfında ilgili vergi dairesine tutanağı imzalamama nedenlerini yazılı açıklamalıdır. Mükellefler tutanağa veya onun belli bir kısmına karşı itirazlarını kanıtlayacak belgelerler birlikte bir itiraz dilekçesi ile bildirmelidir. Bu durumda mükellefler tekrar inceleme isteyebileceği gibi idari itiraz veya mahkemeye şikayet yoluna başvurabilir. Vergi denetimlerinde vergi mükelleflerinin iktisadi faaliyetlerine, evraklarına, defter ve kayıtlarına kesinlikle zarar verilemez. Eğer herhangi bir zarar veya ziyan verilmiş ise bu zararın vergi idaresince tazmin edilmesi şarttır. 1.7.Azerbaycan’da Vergi Suç ve Cezaları Devletin, bir suç unsuru olan vergi kayıp ve vergi kaçakçılığını önlemek amacıyla vergi güvenlik önlemlerini ve iyi bir denetim sistemini geliştirmesi gerekir (Bayragdarov; 2005:110). Devletlerin vergi gelirlerinin tahsil edilmesini sağlamak, piyasada haksız vergi rekabeti oluşmasını önlemek, vergiye olan toplumsal tepki ve dirençleri azaltmak, adaleti sağlamak gibi gerekçelerle vergi suç ve cezalarını tespit ettikleri görülmektedir. Vergi fırıldağı yapan (teknik bir tabir olup, vergi kaçakçılığı, vergi yolsuzluğu anlamındadır.) vergi suçlarını işleyen kişinin tespit edilmesi ve ilgili kişiye ceza verilmesi etkin bir vergi denetim sistemini gerektirmektedir. Azerbaycan vergi sisteminde vergi suçunu işleyen, vergi mükellefi, vergi sorumluları ve kurum yöneticileri veya baş muhasiplere para cezası ve/veya hapis cezası uygulanır. Verginin beyannamede belirtilen tutarı, gerçek olarak beyannamede gösterilmesi gereken tutardan düşük gösterildiği taktirde mükellefe, azaltılmış tutarın % 50'si oranında vergi cezası uygulanır. Sabit vergi denetiminde tespit edilen matrah farkı için %50 ceza uygulanmaz.
Aksiz vergisi (Türk vergi sisteminde ÖTV) mükelleflerinin ürettikleri veya ithal ettikleri mallar için kanuna uygun mühür, kaşe, bandrol gibi uygulamaları yerine getirmemesi halinde 5000 AZN vergi cezası kesilir. Vergi idaresinden alınan banka hesabı açma izin belgesi olmadığı halde vergi mükelleflerine banka hesabı açan bankalara açtıkları her bir hesap için 400 AZN vergi cezası düzenlenir. Azerbaycan Vergi Mecellesi’nin 56’ncı maddesine göre vergi mevzuat ihlallerinin yapıldığı günden itibaren 3 yıl geçtikten sonra kişi ve kurumlar bu hukuk ihlalinin yapılmasından dolayı sorumluluğa tabi tutulamazlar. Ceza zaman aşımı da Azerbaycan sisteminde 3 yıl olarak düzenlenmiştir. Azerbaycan Vergi Mecellesi’nin 85’nci maddesine göre vergi mükellefi verginin, faizlerin ve vergi cezalarının tahsil edildiği yılı takip eden yıldan itibaren 5 yıl içerisinde fazla ödenilmiş vergilerin, faizlerin ve vergi cezalarının geri ödenilmesi talebiyle mahkemeye başvurabilir. Ancak mükellef bu durumu öğrendiği veya öğrenildiği varsayıldığı tarihten itibaren en geç 3 ay içerisinde dava açmalıdır. Bu süre hak düşürücü süredir. Azerbaycan’da kayıtdışı ekonomi oldukça büyük boyutlardadır. Esasen her ülkede gelişmiş ülkelerde dahi kayıtdışı ekonomi bulunmaktadır. Bu yüzden tıpkı optimum devlet büyüklüğünden bahsedildiği gibi optimum kayıtdışı ekonomi büyüklüğünden de bahsedilebilir(Aktan ve Savaşan; 2009 :75). BÖLÜM 2 AZERBAYCAN GELİR VERGİSİ KARŞILAŞTIRMASI Birinci bölümde genel esaslarını açıkladığımız Azerbaycan Vergi Sistemi’nin temelini oluşturan fiziki şahısların gelir vergisini, Türk Gelir Vergisi Kanunu ile karşılaştıralım. 2.1.Azerbaycan Gelir Vergisi Sisteminin Genel Esasları Azerbaycan Vergi Mecellesi’nin “Vergi Ödeyicileri” başlıklı 95’nci maddesine göre “Tam ve dar mükellef gerçek kişiler gelir vergisi ödeyicileridir” denilmektedir. Azerbaycan vergi sisteminde gelirin bir tanımı bulunmamasına rağmen verginin genel bir tanımı yapılmıştır. Buna göre “Vergi, devletin ve belediyelerin faaliyetlerinin finans kaynaklarını temin etmek amacıyla, vergi ödeyicilerinin mali kaynaklarından devlet bütçesine ve yerli bütçelere aktarılan zorunlu, şahsi, karşılıksız ödemelerdir” şeklinde açıklanmaktadır. Gelir vergisinin, matrahtaki değişmelerin vergi açısından dikkate alınabilmesi, mükellef ve ailesinin durumuna göre şahsileştirme imkanının bulunması, gelirin tutarına ve kaynağına göre farklı oranlarda vergi uygulamasına imkan vermesi, matrahın kavranması, verginin uygulanması ve denetiminin de diğer vergilere kıyasla kolaylıklarının bulunması gibi üstünlükleri mevcuttur (Akdoğan; 2003:87). Türk vergi mevzuatında Azerbaycan vergi mevzuatının aksine verginin genel bir tanımı yapılmazken gelirin detaylı bir tanımı yapılmıştır. 193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 1’nci maddesinde “Gerçek kişilerin gelirleri gelir vergisine tâbidir. Gelir bir gerçek kişinin bir takvim yılı içinde elde ettiği kazanç ve iratların safi tutarıdır” denilmiştir. Esas olarak gelir vergisinin konusu teşkil eden gelir iktisadi bir kavramdır ve iktisat biliminde gelir kaynak teorisi veya net artış teorisine göre incelenir. Kaynak teorisine göre gelir, üretim faaliyetine katılan üretim faktörlerinin üretimden aldıkları paylar şeklinde tanımlanmaktadır (Pehlivan; 2004:161). Net artış teorisinde ise kişilerin belli bir zaman dilimi içinde elde ettiği iktisadi kazançlar (menfaatler) gelir olarak ifade edilir (Şenyüz; 2002:4). Azerbaycan gelir vergisi sisteminde gelir net artış teorisine göre vergilendirilirken, Türk gelir vergisi sistemi kaynak teorisini esas almaktadır. 01 Ocak 1992 yılında uygulanmaya başlayan Azerbaycan gelir vergisi kanununa göre Azerbaycan'da gelir elde eden gerçek kişiler Azerbaycan vatandaşı olsun ve olmasın gelir vergisine tabidirler. Azerbaycan’da tam ve dar mükellefler gelir vergisi ödemesi yapmakla ve diğer yasal zorunlulukları yerine getirmekle yükümlüdürler. Azerbaycan gelir vergisi sistemini yine bir şekil yardımı ile özetleyecek olursak; Gelir Vergisi Mükellefleri Tam Mükellefler Dar Mükellefler Verginin Konusu Azerbaycan sınırları içerisinde ve dışında elde edilen gelirden giderler düşüldükten sonra kalan kısımdır. Azerbaycan sınırları içerisinde elde edilen gelirden giderler düşüldükten sonra kalan kısımdır. İstisna ve Muafiyetler (-) (Eksi) Vergi Matrahı (=) (Eşittir) Vergi Meblağı Vergiye Tabi Yıllık Gelir Vergi Meblağı Vergiye Tabi Aylık Gelir %14 oranında 24.000 AZN’ye kadar %14 oranında 2000 AZN’ye kadar 24.000 AZN’yi aşan kısım 3360 AZN+ 24.000 AZN yi aşan kısmın %30’u 2000 AZN’yi aşan kısım 280 AZN+ 2000 AZN yi aşan kısmın %30’u Ödenecek Gelir Vergisi Tutarı (=) (Eşittir) Şekil 6: Azerbaycan Gelir Vergisi Sistemi Temel Yapısı Azerbaycan gelir vergisi yapısının çok karmaşık olmadığı şekil 6’dan görülebilir. Gelir vergisi gerçek kişinin tam veya dar mükellef olup, olmamasına göre şekillenmektedir. 2.2.Azerbaycan Gelir Vergisinde Mükellefiyet Azerbaycan Vergi Mecellesi’ne göre aşağıdaki şartları taşıyan gerçek kişiler tam mükellef sayılırlar.
Azerbaycan vergi sisteminde tam mükellef sayılırlar. Türk vergi sisteminde tam mükellefiyet ise, Gelir Vergisi Kanunu’nun 3’ncü maddesinde şöyle tanımlanmıştır. Aşağıda yazılı gerçek kişiler Türkiye içinde ve dışında elde ettikleri kazanç ve iratların tamamı üzerinden vergilendirilirler: 1. Türkiye'de yerleşmiş olanlar; 2. Resmi daire ve müesseselere veya merkezi Türkiye'de bulunan teşekkül ve teşebbüslere bağlı olup adı geçen daire, müessese, teşekkül ve teşebbüslerin işleri dolayısıyla yabancı memleketlerde oturan Türk vatandaşları, Burada kanunun yerleşme tanımını biraz açmak gerekmektedir. İkametgahı Türkiye’de bulunanlar ile bir takvim yılında altı aydan fazla Türkiye’de oturanlar ülkemize yerleşmiş kabul edilmektedirler. Tutukluluk, hastalık gibi elde olmayan nedenlerle Türkiye’de altı aydan fazla kalanlar tam mükellef olarak değerlendirilmezler. Ayrıca belli ve geçici görev veya iş için Türkiye'ye gelen iş, ilim ve fen adamları, uzmanlar, memurlar, basın ve yayın muhabirleri ve durumları bunlara benzeyen diğer kimselerle tahsil veya tedavi veya istirahat veya seyahat maksadıyla gelenlerde tam mükellef sayılmazlar. Azerbaycan sisteminde tam mükellefiyetin derli toplu ve sade olarak düzenlendiği açıktır. Azerbaycan’da tam mükellef gerçek kişinin Azerbaycan sınırları içerisinde veya dışarısında elde ettikleri gelirlerinin vergi yılı içinde, tüm gelirleri ile giderleri arasındaki olumlu fark, gelir vergisinin konusunu oluşturur. Kaynağında (ödeme yerinde) verginin kesilmesi halinde, verginin konusu, stopaj yoluyla vergilendirilen gelirdir. Azerbaycan Vergi Mecellesi’ne göre dar mükellefiyet şartları aşağıdaki şekildedir.
Azerbaycan’da dar mükellefiyet oldukça detaylı bir şekilde düzenlenmiştir. Türk Gelir Vergisi Kanunu’nun dar mükellefiyet başlıklı üçüncü bölümünün 6’ncı maddesinde “Türkiye’de yerleşmiş olmayan gerçek kişiler sadece Türkiye'de elde ettikleri kazanç ve iratlar üzerinden vergilendirilirler” hükmü yer almaktadır. Azerbaycan’da dar mükellefinin geliri, sadece Azerbaycan içerisindeki kaynaklardan elde ettiği gelirlerden oluşmaktadır. Azerbaycan'da daimi temsilciliği aracılığı ile faaliyette bulunan dar mükellef, daimi temsilciliği ile Azerbaycan’da gerçekleştirdiği faaliyetler için gelir vergisi mükellefidir. Vergiye tabi gelir vergi yılı içerisinde, Azerbaycan kaynaklarından daimi temsilciliği vasıtası ile elde edilen toplam gelirden, bu dönemde bu gelirlerin elde edilmesi için yapılan giderlerin düşülmesi sonucu bulunan olumlu farktır. Azerbaycan Vergi Sistemi’nde dar mükelleflerin gelirleri net artış teorisine uygun olarak çok sade bir şekilde belirlenmiş iken Türk Vergi Sistemi’nde çok detaylı düzenlenmiştir. Türk vergi sisteminde dar mükelleflerin gelirlerini düzenleyen 7’nci maddeye göre; Dar mükellefiyete tabi kimseler bakımından kazanç ve iradın Türkiye'de elde edildiği aşağıdaki şartlara göre tayin olunur: 1. Ticari kazançlarda: Kazanç sahibinin Türkiye'de işyerinin olması veya daimi temsilci bulundurması ve kazancın bu yerlerde veya bu temsilciler vasıtasıyla sağlanması (Bu şartları haiz olsalar dahi iş merkezi Türkiye'de bulunmayanlardan, ihraç edilmek üzere Türkiye'de satın aldıkları veya imal ettikleri malları Türkiye'de satmaksızın yabancı memleketlere gönderenlerin bu işlerden doğan kazançları Türkiye'de elde edilmiş sayılmaz.) 2. Zirai kazançlarda: Zirai faaliyetlerin Türkiye'de icra edilmesi; 3. Ücretlerde: a) Hizmetin Türkiye'de ifa edilmiş veya edilmekte olması veya Türkiye'de değerlendirilmesi; b) Türkiye'de kain müesseselerin idare meclisi başkan ve üyelerin, denetçilerine, tasfiye memurlarına ait huzur hakkı, aidat, ikramiye ve benzerlerinin Türkiye'de değerlendirilmesi;
Bu maddenin 3 üncü, 4 üncü, 5 inci ve 7 nci bentlerinde sözü edilen değerlendirmeden maksat, ödemenin Türkiye'de yapılması veya ödeme yabancı memlekette yapılmışsa, Türkiye'de ödeyenin veya nam ve hesabına ödeme yapılanın hesaplarına intikal ettirilmesi veya karından ayrılmasıdır. Dar mükelleflerin gelirleri Türk gelir vergisi sisteminin kaynak teorisini esas alması nedeniyle, yine kanunda tek tek sayma yöntemi ile ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Azerbaycan’da yer alan tam mükellef ve dar mükellef ayırımına uygun olarak elde edilen gelirin vergilendirilmesi meselesini bir şekille açıklayacak olursak;
Şekil 7: Azerbaycan’da Tam ve Dar Mükellefiyet 2.3.Azerbaycan Gelir Vergisinde Konu Bütün vergiler için vergilendirmenin olmazsa olmaz unsurlarından birisi de verginin konusunun belirli olmasıdır. Verginin konusu, gelir, servet, servet transferi ve harcama olarak özetlenebilir. Azerbaycan gelir vergisi sisteminde vergi konusu üçe ayrılmaktadır. Yine bir şekil yardımı ile konuyu inceleyecek olursak; Azerbaycan Gelir Vergisi’nin Konusu Emek Karşılığı Elde Müteşebbislik veya Vergiden Muaf veya Edilen Ücret Geliri Müteşebbislik Dışında İstisna Tutulan Gelirler Faaliyetlerden Alınan Dışında Kalan Diğer Gelir Tüm Gelirler
|