Tarixi fanlari

3-mavzu: Amir Temur markazlashgan davlatining tashkil topishi
REJA:

1. 
   Amir Temurning tarix sahnasiga chiqishi
   
2. 
   Amir Temurni markazlashgan davlat tuzish rejasini amalga oshirishi.
   
3. 
   Amir Temurning saltanatni boshqarishdagi siyosati.
   

Amir Temur 1336 yo’l 9 aprelda Qashqadaryo vohasining Shahrisabz (Kesh) bekligiga qarashli Xoja Ilg’or qishlog’ida, Barlos urug’ining boshlig’i bo’lgan Tarag’ay xonadonida tavallud topgan.
Amir Temur «Sohibqiron» nomi bilan mashhur edi. Ikki sayyora-Zuhal bilan Mushtariyning yaqinlaShuvi natijasida dunyoga kelgan o’g’ilgina Shunday nomni olishga muyassar bo’lgan. Bu ikki yulduzning yaqinlaShuvi har sakkiz yuz yilda takrorlanadi. Bunday kunda tug’ilgan baxtli zotlar dunyoda uchta bo’lgan: Iskandar Zulqarnayn, Muhammad Alayhis-salom va Amir Temurdir.
Temur yoshligidan yaxshi ta`lim va tarbiya oladi. Shu boisdan «Temur savodsiz bo’lgan», - degan uydirmalar haqiqatga to’g’ri kelmaydi. Jumladan, «Men – fotih Temur» dagi ma`lumotlarga qaraganda, sohibqiron janglarda bir yuz yetmish ikki marta jarohatlangan ekan.
Temurni maktabga berishganda uning maktabdagi ustozi Mulla Alibek domla bo’lgan. Temurning izi maktabdorlik davrini eslab yozadi: «Men yetti yoshga tilganimda meni madarasaga topshirishdi va qo’limga so’zlar jadvalini tutqazishdi: men o’qiy boshladim va erishgan muvaffaqiyatlarimdan g’oyat sevinchga to’ldim. Men to’qqiz yoshga to’lganimda besh vaqt namozni o’rgandim va maktabdagi barcha o’quvchilarga boshliq bo’lib oldim»¹.
Sohibqiron 17 yoshga to’lganida otasining butun mol-mulki va davlatini mustaqil boshqara boshlagan. «Men, - deydi Temur, - otamning barcha yilqi va mollarini to’pladim: qo’ylarni yuz-yuztalab ajratdim. Otamning har o’n quliga birini boshliq qilib qo’ydim».
Yuqorida keltirilgan fikr mulohazalar va dalillardan ko’rinib turibdiki, Temur yoshligidanoq juda tadbirkor, ishning ko’zini biladigan odam bo’lgan. U ayniqsa boshqaruvning nozik, ko’pchilik uchun tuShunishi qiyin bo’lgan sirlarini yaxshi o’zlashtiradi.
Amir Temurda davlatga, harbiy ishlarga bo’lgan qiziqish juda erta uyg’ondi. U jismonan juda baquvvat bo’lgan. Sharqona kurash va mushtlashish usullarini puxta egallagan. chavandozlik uning eng yaxshi ko’rgan mashqi bo’lgan.
Temurning shaxsiy qiyofasi, kuch-qudrati to’g’risida Ibn Arabshohning quyidagi iboralari g’oyatda asoslidir: «Amir Temur jismu-jasadi kelishgan, qaddi-qomati tik, uzun bo’yli, go’yo qadimgi pahlavonlar avlodlari misoli bo’lib, boshi katta, g’oyatda kuchli va salobatli, oqish yuzini och qizil rang jonlantirgan bilan hech bir dog’siz, bug’doyrang emas. Qil oyoqlari baquvvat, yelkalari keng, o’ng oyoq-qo’li cho’loq, ikki ko’zi bamisoli ikki shamdek bo’lsada, shodligi bilinmas, yo’g’on ovozli edi. U o’limdan qo’rqmas, yoshi saksonga yetgan bo’lsada, iztirobsiz, vazmin bo’lib, hazil-mazax va yolg’onni yoqtirmas, garchi unda o’ziga ozor yetadigan biron so’z bo’lsa ham haqiqat unga yoqar edi. U bo’lib o’tgan ishga aziyat chekmas va qo’lga kiritiladigan yutuqlardan shodlanmas edi».
Sohibqiron Amir Temur tarixan o’ta murakkab vaziyatda – XIV asrning 60-yillarida siyosat maydoniga chiqdi. Bu davrda chingizxon avlodlari o’rtasida toju-taxt, davlat va mol talashishlar Shu darajada kuchayib ketdiki, bu chig’atoy ulusiga qarashli hududlarga feodal tarqoqlikning Yanada chuqurlaShuviga sabab bo’ldi. Mahalliy hokimlarning o’zboshimcha harakatlari natijasida chig’atoy ulusiga qarashli Movarounnahr hududida o’nlab mustaqil bekliklar vujudga keldi.
Shahrisabzda – Xoji Barlos, Xo’jandda – Boyazid Jaloyir, Balxda – Amir Xusayn, Ko’xistonda – amir Sotilmish va boshqalar o’zlarini hokimi mutlaq deb hisoblahardi.
Temurbek mo’g’ullar Movarounnahrga 1360 yo’l birinchi bor bostirib kelgandayoq hech ikkilanmay mamlakat va xalqi bilan birga bo’ldi, dushmanga qarshi kurash olib borishga qaror qildi. Dastlabki paytlarda qudratli dushman bilan bir o’zi kurashish imkoniyatiga ega emas edi. Movarounnahrning Xoji Barlos, Bayon Sulduz, Boyazid Jaloir singari katta amirlarining bir qismi Tug’luq Temurxon xizmatiga o’tgan edilar. O’shanda Temurbek ham hech ikkilanmasdan mo’g’ul xonining huzuriga borishga majbur bo’ldi, chunki vaziyat og’ir va Shuni taqozo etardi.
Amir Temur bu tadbiri bilan mo’g’ullarning asosiy kuchlarini Movarounnahrga ichkarilamasdan turib, ularni to’xtatish va el-yurtni tashqirlashlardan asrab qolish edi. Temurbek bunga ma`lum darajada erishdi. Xon unga ota yurti bo’lmish Keshni, to Jayxun bo’yigacha bo’lgan yyerlarni qo’shib berdi va uning maslahati bilan ish tutadigan bo’lib qoldi. Bu haqida Temur tuzuklarida Shunday deyilgan edi: «Men tajribamdan Shuni bildimki, yuz ming otliq askar qila olmagan ishni bir to’g’ri tadbir bilan amalga oshirish mumkin ekan».
Haqiqatan ham Amir Temur xalq tarafida bo’ladi. Masalan: bir kuni amir Bekchik, Xojibek va Ulug’ Tug’temir boshchiligidagi mo’g’ullar Qarshi va G’uzor atrogfidagi qishloqlarni talon-taroj qilganini xonga arz qilganida xon amirlarni tiyib qo’ygan. Xon amirlarni bundan buyon Movarounnahrga borishlarini man qildi.
Tug’luq Temurxon Mo’g’ulistondagi nosozlik va ayrim beklarning isyoni tufayli Movarounnahrni o’g’li Ilyosxo’jaga 1360 yo’l kuzida topshirib iz yurtiga qaytib ketadi. U ketgandan keyin Temurbekning Ilyosxo’ja bilan murosasi kelishmay qoladi. Xon uni katta amirlikdan chetlatib, qoshin to’plovchi etib tayinlaydi.
Bosh amirlik lavozimiga o’zining eski amiri Bekchikni tayinlaydi. Keyinroq Bekchik va xon chorasini topib amir Temurni yiqotish payiga tushadilar. Ular Tug’luq Temurxonga xat yozib, «Temur bizga qarshi isyon ko’tardi», - deb noma yozadilar. Xon bu yolg’on gaplarni chin hisoblab, Temurni yo’qotish haqida yorliq yuboradi. Ammo bu yorliq Amir Temurning qo’liga tushib qoladi. Ushbu yorliqda Amir Temurni o’limga mahkum etilgan edi.
Shundan keyin Amir Temur birmuncha vaqt Xorazm va Turkmaniston cho’llarida jon saqlaydi. 1362 yili Amir Xusayn bilan birgalikda tevarak atrofda yurgan ba`zi amirlarni ham to’plab, mo’g’ullarga qarshi kurashni davom ettirdi.
Ittifoqchilar-Temurbek va Amir Xusayn Abu Said va mingli Bug’a bosh bo’lgan uch minglik mo’g’ul qo’shinini Balx jilg’asida tor-mor keltiradilar. Bu ularning mo’g’ullar ustidan qozongan birinchi yirik g’alabasi bo’ldi. Shundan keyin ular Balxni ham egalladilar.
Temurbek va Amir Xusaynning bu g’alabasi tez orada Movarounnahrning tog’u-tosh, cho’lu-biyobonlarda yashirinib yurgan amirlariga ham yetib boradi. Ularning ba`zi birlari ittifoqchilarni qidirib Termiz atrofiga keladilar. Lekin Temur va Xusayn ular bilan qo’shilish choralarini ko’rmaydilar.
1362 yildagi g’alabadan keyin Amir Xusayn Balxda qoladi. Amir Temur esa kurashni bir o’zi davom ettiradi. 1362 yilning kuzi Sohibqiron Hisor viloyatida turgan mo’g’ullarning katta qo’shinini yengadi. 1363 yili u hatto ona yurti Keshni ham qo’lga kiritadi va Shaharning buzilib ketgan yyerlarini ta`mirlaydi.
1363 yili Tug’luq Temur vafot etadi va bu Amir Temurga juda qo’l keladi, chunki Ilyosxo’ja Movarounnahrni tark etadi.
1365 yili Ilyosxo’ja katta qo’shin bilan Yana Movarounnahrga bostirib kiradi. Ikki o’rtadagi bu jang tarixda «loy jangi» nomini olgan bo’lib, Toshkent bilan chinoz oralig’ida bo’lib o’tgan. Bunda Ilyosxo’jaga qarshi Amir Temur va Xusayn jang qiladi. Ammo jangda Amir Xusaynning qat`iyatsizligi tufayli ittfoqchilar yengiladi. Mo’g’ullar esa jiddiy qarshilikka uchramay mamlakatning ishkarisiga bostirib kirishda davom etdilar.
Mamlakat Yana chetdan kelgan dushman oyog’i ostida qolgan o’sha og’ir kunlarda xalqning nonini yeb, tuzini ichgan amirlar jonini saqlab qochib qoldilar. Lekin el-yurt himoyasiz qolmadi.
Mo’g’ullarga qarshi kurahda Samarqanddagi sarbadorlar xalqning joniga oro ko’rdilar. Bu qo’zg’olon 1365 yo’l iyun oyining oxirida Samarqandda bo’lib o’tadi. Unga Samarqand madrasalaridan birining mudarrisi Mavlonzoda, paxta tituvchi Abubakr Kalaviy va mergan yigit Xurdak Buxoriylar boshchilik qiladi.
Sarbadorlarning yetakchilari, xavf-xatar kuchaymasdan uning oldini ola bildilar. Ular darhol shahar masjidi jomiyga yig’ib yuz bergan ahvolni o’rtaga soldilar. O’shanda xalq yakdil bo’lib Mavlonzodani izlariga rahnamo etib sayladilar. Abubakr Kalaviy bilan Xurdak Buxoriy uning yordamchilari etib tayinlandilar. Shundan keyin sarbadorlarning yetakchilari shahar mudofaasini tashkil etish va dushmanni tor-mor etish rejasini tuzib oldilar va qurol ko’tarishga safarbar qildilar.
Sarbadorlar kechani kecha, kunduzni kunduz demay ishlab, shaharning kirish chiqish yyerlarini mustahkamladilar. Katta-kichik ko’chalarni u yer, bu yeridan to’sib yoniga tosh va temir parchalarini uydilar.
Ertasi kuni Mavlonzoda va uning o’rinbosarlari muhim bir qarorni-shaharda hokimiyat Shu kundan e`tiboran sarbadorlar qo’liga o’tganligi, boju xiroj va boshqa soliqlarning miqdorini birmuncha kamaytirilgani, islom dini joriy etilganiga 700 yil bo’lganiga qaramay, hamon xalqdan undirib kelinayotgan jizya solig’i bekor qilinganligi va qul mehnati bir qadar yengillashtirilganligi haqidagi qarorni e`lon qildilar.
Shunday qilib Samarqandda hokimiyat xalq qo’liga o’tdi. Lekin Samarqand sarbadorlari, Xuroson sarbadorlaridan farqli o’laroq izlarini Podshoh deb e`lon qilmadilar. Hukumat ishlarini jamoa bo’lib ado etdilar.
Tez orada Ilyosxo’ja va mo’g’ullar shaharning «Shohi Zinda» shoh ko’chasida paydo bo’ldilar. Ular shaharni lashkardan holi, bo’m-bo’sh hisoblab bamaylixotir kelar edilar. Ko’cha boshida uning ikki tarafiga qo’yilgan pistirmadagilar ularni sezdirmay o’tkazib yubordilar. Lekin mo’g’ullar ko’chaning u yer bu yeriga qo’yilgan to’siqlarga duch keldilar. Ana Shunday to’siqlardan biri chorsuga yaqin yerda edi. Mo’g’ullar to’siqqa o’t qo’yib, yondirib yubormoqchi bo’ldilar. Lekin ko’chaning ikki tarafiga qo’yilgan pistirmalardan yog’dirilgan o’q yomg’iriga duch kelib, ularning ko’pchiligi otlaridan qulab er tishladilar.
Shundan keyin mo’g’ullar manjaniqlarini ishga soldilar va shaharni bombardimon qilishga kirishdilar. Buning natijasida ko’plab uy-joy, ayniqsa masjidu madrasalar vayron qilindi, tinch aholidan ko’p odam o’ldirildi. Lekin Samarqand va uning qahramon xalqi taslim bilmadi. Aksincha kattayu-kichik jon-jahdi bilan kurashni davom ettirdi.
Bir siz bilan aytganda, bosqinchilarning Samarqand va uning xalqini tiz cho’ktirish uchun qilgan barcha urinishlari behuda ketdi. Buning ustiga Shu paytda mo’g’ul otlari orasida «o’lat» kasali tarqaladi.
«Zafarnoma» muallifi Sharofiddin Ali Yazdiy keltirgan ma`lumotlarga qaraganda, o’shanda to’rt otliq mo’g’ulning faqat bittasida ot qoldi, holos.
Bundan tashqari huddi Shu paytda Mo’g’ulistonda Ilyosxo’jaga qarshi qo’zg’olon boshlanadi. Shuning uchun ham mo’g’ullar qolgan qutgan lashkarini olib, mamlakatimizdan chiqib ketishga majbur bo’ladilar.
Sarbadorlar ko’p sonli va yaxshi qurollangan dushman ustidan g’alaba qiladilar.
Shu paytga qadar darslik va adabiyotlarda bu masala yetarli darajada yoritilmay kelingan. Tarix darsliklarini o’qigan o’quvchida «Movarounnahrda Mahmud Tarobiy qo’zg’olonidan so’ng mo’g’ullarga qarshi hech - qanday harakat bilmagan», - degan bir fikr paydo bo’lar edi. To’g’ri adabiyotlarda XIV asrning 30-yillarida Xurosonda mahalliy aholining vatanparvar va ilg’or qismi bo’lgan sarbadorlar (mo’g’ullarga qarshi kurahda iz boshlarini dorga tikishga rozi bo’lganlar) mo’g’ullardan kichik bir hududni ozod qilganliklari, o’z davlatlarini barpo etib, hatto Sabzavor shahrini bu davlatning poytaxtiga aylantirganliklarini ta`kidlanadi. Ammo ularda Shahrisabz bekligining Movarounnahrda (1361-1362 yo’l oralig’ida Samaraqandda ham sarbadorlar mo’g’ullarni tor-mor qilib, hokimiyatni qo’lga kiritganlar) 140 yillik mo’g’ullar hukmronligidan so’ng birinchi bo’lib ozodlikka erishganligi haqidagi muhim masala chetlab o’tilgan. Holbuki, sarbadorlar harakati ta`siri ostida Movarounnahrning Samarqanddan boshqa shaharlarida ham, xususan Kesh bekligida aholining katta bir qismi erk va ozodlik uchun g’ayrat kamarini mahkam bog’lagan edi. Hatto, bu harakatga nisbatan xayrihohlik bilan qaraganlar safida Temur ham bo’lganligi uning keyingi faoliyatida yaqqol ko’zga tashalanadi.
Lekin sarbadorlarning hukmronligi bir yo’ldan nariga o’tmadi. Kelasi yili (1366) Amir Xusayn Konigil tepaligida xiyonatkorona ish tutadi. Uning amri bilan Abubakr Kalaviy bilan Xurdak Buxoriylar o’ldiriladi. Mavlonzodani Amir Temur qutqarib qoladi.
Temurbek Amir Xusayn bilan 1362 yili birlashganda faqat bir maqsadni-mamlakatni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilish va chig’atoy ulusining birligini tiklashni iz oldiga maqsad qilib qo’ygan edi. Amir esa bobosi amir Qazag’onga o’xshab, fikru yodi oliy hokimiyatni qo’lga kiritib olish va chig’atoyxon taxtini egallash bo’ldi. 1365 yili va undan keyin bo’lib o’tgan voqealar buni yaqqol isbotladi.
Shuni alohida ta`kidlab o’tish kerakki, Temurbek avval va hokimiyatni qo’lga kiritganidan keyin ham oliy hokimiyatga intilmagan. U chig’atoyxon naslidan bo’lgan kishilarni ya`ni Buyonqulixon, Suyurg’atmish va Sulton Mahmudni qo’llab-quvvatladi. O’zini esa faqat amir deb atab keldi. chunki, u turk-mo’g’ul xalqlari o’rtasida qonun tusiga kirgan «yoso» va «yusunga» rioya qildi.
Xullas, o’sha «jangi loy» voqeasidan keyin o’rtaga tushgan sovuqchilik bora-bora dushmanchilikka aylandi. Ular ochiqchasiga bir-birini mahv qilish yo’liga o’tdilar. Bunga ayniqsa amir Xusayn astoydil bel bog’ladi.
Amir Xusayn 1365 yiliyoq soli Saroydan Balxga ko’chib o’tdi va uning qal`a, devor va istehkomlarini mustahkamlashga kirishdi. Bir so’z bilan aytganda, har ikkala amir katta va hal qiluvchi urushga hozirlik ko’ra boshladilar.
Balx ustiga yurish 1370 yil 15 mart kuni erta tongda boshlandi. Termizga yaqinlashganlarida, undan uch farsax (18-21 km) berida joylashgan Biyo qishlog’ida, andxud sayidzodalaridan sayyid Baraka hazrat sohibqironning oldiga peshvoz chiqdilar va unga hammaning oldida nog’ora bilan bayroq tutqizdilar. Bayroq bilan nog’ora musulmonlarning odatiga ko’ra, toju taxt ramzi bo’lib, uni oliy martabali ruhoniyning qo’lidan olish tez orada uning toj-taxt va saltanat egasi bo’lishligiga ishora edi.
Amir Temurning Balxga yurishida so’nggi manzili Qixi Shodiyonning g’arbiy etagidagi, Balxob daryosi sohilida joylashgan elburz qal`asi bo’ldi. Temurbek va uning qo’shinlari «Iydi ramazon»ni Shu yerda kutib oldilar, so’ng qurultoy chaqirilib chingizxon naslidan bilmish Suyurg’otmish o’g’lon (1370-1388) xon etib saylandi.
Qurultoyning ertasiga Temurbek qo’shinini olib Balx ustiga qarab yurdi. Qo’shin tarkibida Joku Barlos, Bayon Sulduzning o’g’li Shayx Muhammad, Shibirg’on hokimi Muhammadxo’ja aperdining o’g’li Zinda chashm bor edi.
Zamondosh tarixchi Sharofiddin Ali Yazdiyning so’zlari bilan aytganda «Temurbekning bayrog’i ostiga Shu qadar ko’p lashkar to’plangan ediki, uning savlatidan tog’u-tosh va dashtu biyobonlar larzaga keldi».
1370 yil 5 aprel kuni Balxning Hinduvon deb atalmish tashqi qal`asi Temurbek lashkari tarafidan qurshab olindi. Qal`aning janub tarafidagi Navbahor darvozasi qarshisiga Umarshayx Mirzo bilan Joku Barlos, shaharning kun chiqish tarafidagi Hinduvon darvozasi qarshisiga amirzoda Jahongir bilan amir Oq Bug’a, shaharning kun botar tarafida joylashgan Darbi voqea darvozasiga amir Dovud bilan amir Muayyad, shimol tomondagi xiyobon darvozasiga amir Sor Bug’o bilan Xusayn bahodir qo’shini bilan qo’yildi.
Balxning tashqari shahari Hinduvon uchun boshlangan shiddatli janglar ikki kun davom etdi. Ikkala taraf ham katta talofot ko’rdi. Og’ir janglardan birida Temurbekning o’n olti yoshga kirgan o’g’li Umarshayx Mirzo oyog’idan yarador bo’ldi.
Urushning ikkinchi kuni Hinduvon darvozasi tarafdan shaharga qattiq zarba urildi. Jahongir Mirzoning bir guruh yigitlari kechga yaqin darishga sazovar bo’ldilar. Boshqa darvozalar qarshisi olib borilayotgan janglar ham muvaffaqqiyatli bordi.
Oxir-oqibat qamaldagilarning ahvoli og’irlahdi. Ortiqcha qarshilik ko’rsatishl befoyda ekanligini Amir Xusayn ham tuShundi. Nima qilib bo’lsa ham jonini omon saqlab qolish payiga tushdi va Temurbek huzuriga sulh so’rab elchi yubordi. Hazrat sohibqiron agar u o’z ixtiyori bilan taslim bo’lsa, uni omon qoldirishga so’z berdi. Shundan keyin Amir Xusayn darvozadan chiqib Temurbekning o’rdasi tomon yo’l oldi, lekin vahima va qo’rquv bosib yo’lidan qaytdi va darvoza yonidagi minbar ichiga kirib yashirindi. Lekin uni topib oldilar va qo’l-oyoqlarini bog’lab, Temurbekning o’rdasiga keltirdilar. Amir Temur esa «men uni qonidan kechganman va undan intiqom olish tarixiga chiziq tortganman», - deydi.
Shundan keyin Amir Kayxusrav Xatloniy haqiqat so’rab, bir vaqtlar uning ukasi Kayqubodni o’ldirgan Xusaynni taqdirini menga topshiring deb iltimos qilsada sohibqiron o’z so’zida qat`iy turdi. Ammo Kayxusrav Xusaynni o’ldirganida unga e`tiroz bo’ldirmaydi. Bu voqea 1370 yo’l 12 aprel kuni sodir bo’ldi.
Amir Temur Xusayn ustidan g’alaba qozongach, butun Movarounnahrni o’z qo’li ostiga birlashtiradi. Balxda chaqirilgan qurultoyda Temur chig’atoy saltanatining vorisi deb e`lon qilinadi. Lekin o’sha davrdagi vaziyatni hisobga olib va mo’g’ullarning qarshiligini kuchaytirmaslik maqsadida xon taxtiga Suyurg’otmish o’tqazilgan edi. Amalda esa Samarqand taxtini sohibqiron Amir Temur tomonidan boshqarilgan.
Sohibqiron Movarounnahrning yagona hukmdori bo’lib olgach, buyuk saltanat barpo qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi va bu ishni asta sekinlik bilan amalga oshira boshladi.
Harbiy qimondonga beriladigan eng holis baho – uning janglarda erishgan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida ajralib turadi.
Amir Temur 1371-1404 yo’llar orasida Mo’g’uliston, Eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga harbiy yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining qonuniyati va o’sha zamonlardagi hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak, bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz.
Birinchidan, qadim zamonlarda va o’rta asrlarda o’tgan xonlar va Podshohlar o’z ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. o’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga o’tqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, shunday ekan, ular o’z tabaqasining maqsad va manfaatlarini himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning yyer-suvlarini ko’paytirishlari mo’may o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan chiqolmagan xon va Podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab, izlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu haqda ko’p misollar bor.
Ikkinchidan, o’sha zamonlarda xonlar va Podshohlar orasida jahongirlik ya`ni, jahonga hokim bo’lish, hech bo’lmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, Yuliy Sezar, chingizxon mana shunday hukmdorlar jumlasidan edilar.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida har ikki omil ham ma`lum darajada mavjud. Lekin masalaga haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan himoya qilish, o’z xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni egallagan.
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik, chingizxon xurujidan beri shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni mamlakatlarda ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan, ayrim harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat o’zlarining yaqin qo’shnilari yyerlariga, balki Movarounnahr ustiga ham qilgan talon-tarojlik hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda «qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bilmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan bilsin?!
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana shu omilga suyanib ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yo’llik kurashlardan keyin o’z yurtida feodal tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni o’z tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin faqat birgina shuning o’zi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obrisi ortib qolmaydi.
Buning ustiga chingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy vaziyat yomon edi.
Amir Temur o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi. Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning sharqiy-Shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili Ilyosxo’jahon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning sharqiy qismida dug’lat amirlaridan Qamariddin, Yettisuv va chu taraflarida Anqo To’ra, Issiqko’l atrofidagi o’lkalarda Mir Karimberdi, mamlakatning Yana bir tarafida Mir Haqberdi o’ziga xon, o’ziga bek bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-atrofidagi yerlarni talon-taroj qildilar, Shaharning o’zini esa bir hafta mobaynida qamal ostida tutdilar.
Mamlakatimiz janubida-Eronda, Iroq, Ozarbayjonda ham vaziyat yomon edi. 1336 yo’ldan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari Eron bilan Ozarbayjonni idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin Eron, Ozarbayjon va Iroq ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (G’ur bilan Xirotni XIII-XIV asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, Saraxs va Nisoni idora qilgan g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar.
Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa Yana bir mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli turkmanlari o’z hukmronligini o’rnatdilar. Fojea shunda ediki, ular o’rtasidagi munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi: o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi.
Movarounnahrning Shimoliy va g’arbiy tomonlarida ham notinchlik hukmron edi. Oq O’rdada ham, Oltin O’rdada ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Po’latxon va qudratli amir Idiku (Edigey) mang’it o’rtalarida hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq o’zbeklarning Movarounnahrga shimol va g’arbiy Shimoliy taraflardan tahdidi va talonchilik xurujlari kuchaygan edi.
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy hayotda sodir bo’lgan ijobiy izgarishlar iz ifodasini harb ishida va harbiy san`atda ham namoyon etadi.
Asosiy karvon yillari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini Yanada oshirish, xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yo’lida Temurbek o’sha davrda tengi yo’q harbiy kuchlari bilan Jeta, Eron, Afg’oniston, Kavkaz, Iroq, Shom, Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anado’li, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida Haqli ravishda tan oladi.
Uning Harbiy iste`dodi asosan ikki yinalishda: mohir Harbiy tashkilotchi va atoqli Harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi.
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning Harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va strategik jang qilish uslublari bugungi kunda Ham jahondagi yetakchi mamlakatlarning Harbiy bo’lim va akademiyalarida o’rganiladi va iqitiladi.
Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular «inliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«XiShun»), «mingliklar»-(«xazora») va «in mingliklar»-(«tuman»)ga bilingan. Ularga inboshi, yuzboshi, mingboshi Hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni in ming, qo’Hinda esa 100 mingdan bo’lgan. In minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xiShunboshi» va inlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi Harbiy mansablar tashkil qilingan.
Bilinma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, tig’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. eng ulug’ martaba amirlik bo’lib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark yetmasdan sodiqlik bilan xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, to’rttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va inboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, Yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi Hisoblangan. O’n ikki amirning Har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, in minglik qo’shin, tug’ va chortug’, to’rt nafar beklar begining Har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chortig’ va burg’u (karnay) berilgan.
Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan chingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur o’zgartirishlar kiritadi.
Temurbek barpo yetgan armiyaning tuzilishi chingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi:

1. 
   chingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida Harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan Holda, Temurbek armiyasi umumxalq harakteriga ega emas edi.
   
2. 
   chingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qimondon ko’rsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, Hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan Ham sezilarli miqdorda askar olingan.
   
3. 
   Temurbek qo’shinida Harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar Ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, chingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan Shaharni Hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bilmagan.
   
4. 
   Temurbek Harqda birinchilardan bo’lib iz armiyasiga it sochar qurol, ya`ni tip-ra`dni olib ko’rdi.
   
5. 
   Sohibqiron tog’li Hududlarda jang Harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus Harbiy qismlarni tashkil qildi.
   
6. 
   Temurbek jahon Harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida etti qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
   
7. 
   Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bilinmalar bo’lib, ular jang chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan.
   

Temurbek qo’Shini tarkibini Movarounnahr, DaShti Qipchoq, Xuroson, eron, Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari yerlardan yig’ilgan askarlar taShkil qilar edi.
Unda muntazam qiShinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qiShin son jihatdan aniq va puxta taShkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-jangga takomillaShtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boShi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali Ham farqlangan. Bunday ajralib turiSh jang paytida qiShinni boshqariShda juda qil kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan Shaharlariga qiqqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini Shibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida muShosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, Shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fatSh etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. FatSh bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuro’tish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi iziga xos xususiyatlarga ega edi. Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, g’aznaviylar, Saljuqo’ylar, chingiziylar qo’shini jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida Hamda yurish vaqtida talab darajasida Harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek inlik, yuzlik, minglik Hamda tuman qimondonlarini tanlaSh masalasiga bevosita ega bo’lgan qimondonlarning to’g’ri tanlaganligi va iz joyiga qo’yilganligi aksar Hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning Harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan Yana biri-qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman Hujumidan muShofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib itib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi Harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, chingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bilmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qo’shin qanotlarini Himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Harq mamlakatlariga Harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yiriqlarini sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni izlaShto’rgan degan mulohazasi, Har qalay, Haqiqatdan yiroq emas.
Xish, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy.
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx Hokimi amir Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan ko’rgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi.
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi Hisoblangan, ular og’ir va yengil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bilingan. YOy, sadoq va qilich bilan yengil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan Shug’ullangan, ita zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish Huquqiga ega bo’lgan.
YUrishga jinahdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar, amirlarni Harbiy kengaSh-mahvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat va tumanlaridan, Shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh qimondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining zimmasiga askar jamlahdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni Hamda bir joydan ikkinchi joyga kichishni nazorat qilish Ham yuklatilgan edi.
Harafuddin Ali Yazdiyning yozishiga kira, Temurbek Dashti Qipchoqqa qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yo’lga etadigan oziq-ovqat, qurol-yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni iz noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta iq, bir sadoq, bir qalqon va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. YUrish vaqtida Har in jangchi bir chodir, ikki belkurak, bir kerki, bir iroq, bir arra, bir teSha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq Samarqandiy Har bir jangchining Shuningdek, yarim man og’irligida arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi.
«Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning Har in sakko’ztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich, juvoldiz, qop, inta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara jangchilarning Har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning Har bittasi dubulg’a, sovut, qilich, iq-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan ta`minlangan.
Inbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, iq-yoy, sadoq bilan qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish Huquqiga ega bo’lgan. YUzbegining Ham alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, iq-yoy, sovut, sadoq, gurzi, oyboltadan iborat bo’lgan. Unga inta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan Ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirish (chaShoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va iq singari rang-barang qurol turlari bilan qurollangan.
Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda iq bilan safarga chiqqan. Miod erida oliy bosh qimondonning borgoShi tikilgan va u turli rangdagi tug’ Hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da lashkargoShga yetib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan iz bo’ljar (pozitsiya)larini egallagan Hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy Harbiy kirikka puxta tayyorgarlik kiraboshlagan.
Sohibqiron yurish paytida tajribali sipoShiylarga katta ishonch bo’ldirgan. Ko’p marotabali siqishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim daftariga, Shuningdek davlatdan maoSh-ulufa, oziq-ovqat, em-Hashak oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga kira Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari uchun an`anaviy bo’lgan in. YUz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga inbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da qayd qilinishicha, qo’shin qimondonlari safiga Temurbek oliyShimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, Harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli Shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir iz noibi-o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir Hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi uning o’rnini egallagan.
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar iz oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan miod eriga yetib kelgan. IrdagoShdagi Sohibqironning saropardasi atrofida Har bir qism va bilinmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha Har kim iz joylashish o’rnini aniq bo’lgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, Shovqin-suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan gisht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar Ham ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto kichma Hammomlar Ham jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek tanlab olgan sarkardalar izlarining Harbiy mahoratlarini nafaqat urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida Ham namoyish etishga tinmay Harakat qilar edilar.
Harbiy san`atning iziga xos sir-asrorlaridan tila voqif bo’lgan, dushman saflarini parokanda qilish yo’l-yiriqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda dadil va tez Harakat qiladigan, Hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin safida sodir bo’lishi eShtimolidan Holi topilmagan tartibso’zliklarni iz vaqtida bartaraf eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan.
Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qimondon, ya`ni Temurbekning noibi vazifasini ado yetgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qimondonlik qilgan.
Zikr etilganlardan tashqari qo’shin qimondonligiga Yana o’n ikki bek jalb etilgan ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan tashkil qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va Shu tartibda o’n ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek sardorlik qilgan. Quyi pog’onada turgan qimondon o’zidan yuqori lavozimni egallab turuvchi sarkadaga bo’ysungan.
Temurbek armiyasining turli qism va bilinmalariga uch yuz ie uch bek boshchilik qilgan. Ularning dastlabki yuztasi inbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik, uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga sohibqironning farzandlari, nabiralari Hamda amir SHayx Nuriddin, amir JahonShoh singari nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan.
Temurbek qimondonlar tarkibining Harb ishidan talab darajasida mahorat va malakaga ega bo’lgan Shaxslardan Shakllanishiga alohida diqqat qilgan.
Janglarda qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar munosib ravishda taqdirlanib inbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi va nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan.
YOvning askariy g’ururini tor-mor yetgan mingbegi birinchi darajali amir unvoniga, yirik dushman qismini mag’lub yetgan birinchi darajali amir o’z navbatida ikkinchi darajali amir mansabiga va Shu yisinda izga bek Hamda amirlar yuqoriroq Harbiy martabaga ko’tarilib borgan. JanggoShda mardlik va qahramonlik ko’rsatgan oddiy jangchilarning maoShi oshirilgan. Ba`zi sabablarga kira jang maydonini tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan mahrum qilingan. Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan Shaxslarning izzat-xurmati joyiga qo’yilgan, ularga OnHazratning marHamati ko’rsatilgan.
Biror kishvarning fatSh qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga uchratgan sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni Harafli bahodir unvoni Hamda tug’ va nog’ora berilgan. Ayni Shunday yuksak mukofot bilan muholifatchi taraf taxt vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan amir yoki bekning Ham Shavkati ziyoda qilingan.
Jangu jadal chog’ida Shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga muyassar bo’lgan inbegi Shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat Hokimi vazifasiga tayinlangan. Muqotalada aduv ShaHamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat voliysi mansabi bilan taqdirlangan.
Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha yerlar ma`lum Hart va imtiyozlar asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek va temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal yer egaligi turlaridan biri bo’lib. Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat Hisobiga tilanishi zarur bo’lgan soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb yuritilgan.
Dovyurak paShlavonlar Harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland darajaga erishib, baobri kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk (chodir), murassa` kamar, qilich va saman ot kabi paShlavonlik nishonlari bilan e`zozlagan. Botirlarning ko’pchiligi keyinchalik inlik, yuzlik, mingliklarga qimondonlik qilishdek ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan.
Yuqorida tilga olingan o’n ikki amirdan Har biri yuz dovul (tabl) va bayrog’iga ega bo’lgan. Bosh qimondon nog’ora Hamda alamdan tashqari Shuningdek, burg’u, tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan.
Mingbegi tug’ va karnay, ya`ni qiragaga ega bo’lgan. YUzbegi va inbegiga nog’ora berilgan. Turli qiShun, ya`ni qism qimondonlari tegishli noShonlarga sazovar bo’lgan.
Biror lashkarboshining Hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim iqidan asrab qolish yilida iz kiksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning xurmat-e`tiboriga va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan taqdirlangan.
Sohibqiron yurishga jinahdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari, mudofaa inshootlari, u yerdagi ichki vaziyat kabo’lar Haqida aniq va tila ma`lumotga ega bo’lish maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga iz ayg’oqchi (xabargir, josus) larini peShma-peSh yuborib turgan. g’anim to’g’risida zarur ma`lumotlarga ega bo’lgandan so’nggina yurishga taraddud kirilgan. Bu xususda ibn Arabshoh yozadi: «Temur tengi yiq fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengo’zining qa`ri yiq va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu, na g’adir-budir orqali yo’l topilardi. U yerlarning barcha tomonlarida iz ayg’oqchilarini tarqatib, qolgan mulklarida esa josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar) jumlasidan, uning amaldorlaridan biri Amir Otlamish bo’lsa. Yana biri faqish Mas`ud al-Qruhoniy-u Temur devoni asShoblarining ko’zi edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda, Hamiysoniyadagi So’fiylardan biri edi. Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi yirik savdogar, badxulq polvon va Hunarmand, munajjim va iz tabiaticha ish qiladigan lar, gapchinoz qalandarlaru sayoq darveShlar. Zarofatli meShkoblar, latofatli etikdizlar, alvasti va xiylagar bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan Hodisalar va ularning xabarlarini Temurga etkazib, izlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon etardilar. Ular vaznlar, narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu Shaharlarni tavsiflardilar. Ularning tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va diyorlari o’rinlarini chizib ko’rsatardilar, Shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq, tor yoki kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki Harqdami, Shaharlar va qishloqlarning ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, Har joyning ahliyu boshliqlari, amirlari, ulug’lari, fozillari, Hariflari, boylariyu faqirlarini, ularning Shai birining ismi va laqabini, Shuhrati va nasabini, ularning Hunari va (ega bo’lgan) vositalarini (tila-tikis) bayon qilardilar. Natijada, Temur iz fikri bilan Shularni yaqqol kirib, tafakkuri vositasida iz yerlaridan xorij joylar ustidan Ham tasarruf yuritardi».
Sohibqiron safar chog’i qo’shinni qiyin va itib bilmas joylardan boshlab boruvchi yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga jiddiy yondaShgan.
Safar arafasida Temurbek iz pirlari va rahnamolari Huzuriga sof ishonch Hamda pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat Hartlarini bajo keltirgan. Muqaddas va muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruShlarga, muShtoj va yiqsillarga nazru sadaqalar ulaShgan.
Temurbek armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar irg’ituvchi it sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi maxsus tipchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni qamal qilishda samarali qurol Hisoblangan ra`dni boshqaruvchi tipchilarni soni, Nizomuddin Homiyning fikricha, 10 ming kishiga yetgan. Ra`dandozlar Temurbek tomonidan ilk marta 1379 yili Urganchni muShosara qilish vaqtida jangga solingan.
Kezi kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d sizi aslida «momoqaldiroq»ni bo’ldiradi. Tipni ra`d termini bilan atashlarining boisi Shundaki, undan iq-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovuSh chiqqan.
Ra`dning Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda Movarounnahr, Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo bo’lishida turtki vazifasini o’tadi.
Amir Temurning Hayoti asosan ikki davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davr: 1359-1386 yo’llarni tashkil etadi. Bunda Temur Movarounnahrda mo’g’ul xonligidan mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi.
Ikkinchi davri: 1386 yo’ldan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu davrda Temur uch yo’llik, besh yo’llik, deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga qarshi urushga tayyorgarlik kiradi.
Temur iz Hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt yetgan. Lekin ulardan «uch yo’llik», «besh yo’llik», «etti yo’llik» urushlari mashhur bo’lgan.
Temur davlati uchun eng xavfli davlat uning Shimolida joylashgan Oltin O’rda edi. Qora dengizdan Oltoly tog’larigacha chizilgan yerlar Jiji ulusi ixtiyorida edi. Jiji ulusining Yoyiqdan Qora dengizgacha chizilib ketgan juda katta qismi Oltin O’rda edi. Yoyiq Harqida yerlar Oq O’rda deb yuritilardi.
Amir Temurning Markaziy Osiyo Hududidan tashqariga bo’lgan yurishi asosan SHimolga, ya`ni Oltin O’rda davlatiga qaratilgan edi. Temurning Oltin O’rdaga qarshi yurishidan maqsadi, uni iz davlatiga qo’shib olish emas edi. Davlati uchun xavfli kuch bo’lgan Oltin O’rdani zaiflaShtirish va faqat uning Sharqiy qismini o’z saltanatiga qo’shib olish edi.
Bu davrda Oltin O’rda Oq O’rdalarda ikkita mustaqil davlat tashkil topib, ular O’rtasida o’zaro janjallar davom etmoqda edi. Temur uning ichki nizolaridan ustalik bilan foydalandi. O’rusxon tazyiqidan Temur Huzuriga qochib kelgan Oq O’rda xonlaridan To’xtamishga Temur bir necha marta yordam beradi. 1379 yo’lda To’xtamish Temur yordamida Oq O’rda taxtini egallaydi.
Turon ozodlik Harakatining sarkardasi Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi nafaqat Markaziy Osiyo, butun Sharqiy Yevropa, Russiya uchun ahamiyatga ega edi.
Temur Oltin O’rda xonligini tor-mor etib, uning qishloq va Shaharlarini vayron qiladi. Harq mamlakatlari bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining Oltin O’rda orqali o’tadigan Shimoliy tarmog’iga xotima beradi.
Ta`kidlash lozimki, temuriylar davrida yurish yoki razmdan oldin qo’shinni kirikdan o’tkazib, uning jangovar ruhi va Holatini aniqlaSh an`ana tusiga ko’rgan. Kirikdan nafaqat asosiy jangovar qismlar, Shuningdek, ular ortidan boruvchi og’ir karvon ig’ruq (ovoz) Ham o’tkazilgan.
Temurbek dushmaniga qiqqisdan qaqShatqich zarba berish usuli bilan Shuhrat qozongan edi. g’anim irdugoShi aniqlangach, aksariyat Hollarda Sohibqiron unga maxfiy yoki o’tish ita mashaqqatli bo’lgan, Hech bir kimsaning oyog’i etmagan dovonlar, daralar, siqmoqlar, tog’u toshlar orqali tunda ulovlarni jilovidan tutgan tarzda yaqinlaHar, quyosh o’zining zarrin nurlarini bepoyon zamin uzra socha boshlaShi bilan g’aflat uyqusida yotgan yog’iga quyundek yopirilar edi. Ibn Arabshoh Hikoya qiladi: Temurbekning dorus-saltana Samarqandda imoratlar qurish, bog’u Bo’stonlar barpo etish, ariqlar qazib, suv chiqarish singari obodonchilik yumuShlari bilan band bo’lib turganligidan mujda topgan qo’shni mamlakatlar uning Hujumini kutmasdan, mudofaaga tayyorgarlik kirmagan Holda xotirjam Hayot kechirar edi. Sohibqiron poytaxtdagi ishlarni nishoyasiga etkazgach, tovachilarga qo’shinni tez fursat ichida samarqandda to’plash Haqida amr qiladi. Askarlar uchun izi iylab topib. Ixtiro qilgan yisinda tayyorlangan dubulg’alarni jangchilar kiyib, yurishga chiqishlarini buyuradi. Temurbek safarning yinalishini sir tutadi.
Temurbekning Hindga yurish qilib, DeShliga yaqinlashib qolganligidan tahlikaga tushgan Hindlar ShaShzoda Sulton Mahmud, Malluxon va izga nomdor Hind sarkardalari rahnamoligidagi in ming suvoriylar, yigirma ming sara piyodalar va bir yuz yigirma jangovar fillardan iborat qo’shin bilan unga ribari bo’ladi. Sohibqiron birinchi galda jangchilarning kapalagini uchirib, ularni dahshatga solgan fillarni daf qilish borasida bosh qotiradi. Zudlikda fillarga ofat keltiruvchi o’tkir to’g’li uchburchak Shakldagi sanchiq-mindulardan minglab yasaladi va fillar kelishi kutilayotgan yerlarga joylashtiriladi. Ikkala qo’shin jang Harakatlarini boshlagach, Temurbek iz askariy qismlarini chekinishga buyuradi. Temuriy jangchilarning tisarilganini kirib, dushman qochdi xayol qilgan Hindlar olg’a tashlanadi.
Fillar, ularning ketidan otliq va piyodalar junbuShga keladi. Mindu tikilgan erga yetgan fillarning oyoqlariga o’tkir sanchiqlar tikon yanglig’ qadaladi. Og’riq zirligidan quto’rgan fillar jon achchig’ida filbonlarni uloqtirib, orqaga tum-taraqay qocha boshlaydi. Ular ortda kelayotgan Hind suvoriy va piyodalarini poymol qilib, yanchib o’tadi.
Sohibqiron ita tahlikali onlarda Ham sarosimaga tushmas, Shissiyotga berilmas, metinday mustahkam irodasi ikkilanishga, qat`iyatso’zlik ko’rsatishlga aslo yo’l qiymas edi. Biror marta Ham mag’lubiyat («loy jangi» bundan istisno) alamini tortib kirmagan muzaffar qo’shin oliy bosh qimondonning Har qanday og’ir va chigal vaziyatdan Ham tadbirkorlik bilan chiqib ketishiga butun vujudi bilan ishonar. Shuning uchun g’anim bilan faqat g’alabani ko’zlagan Holda jon-jahdi bilan jang qilar edi.
Sohibqiron jang maydonini tanlahda bevosita ishtirok yetgan. JanggoShning tekis, keng va qo’shin qismlarini joylashtirishga qulay bo’lishi talab qilingan. Ayniqsa, ma`rakagoShning ichimlik suv manba`iga yaqin bo’lishi Hamda razm vaqtida quyosh nurining jangchilar ko’ziga tushmasligi maqsadga muvofiq Hisoblangan.
Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga maShcha-yarim oy Shakli qadalgan jangovar bayroq va tug’lar bilan bezatilgan oliy bosh qimondonning borgoShi balandlikka tikilgan. U yerdan qism va bilinmalarning maydondagi Harakati, jangning borishi Temurbek tomonidan kuzatib turilgan. Odatga kira borgoSh oldida Harbiy orkestr askarlarni mardlikka rag’batlantiruvchi, ularning jangovar ruhini kitaruvchi kuylarni tinimsiz chalib turgan.
Temurbek qo’shini zabt etilgan qal`a, Shahar va viloyatlarni izboshimchalik bilan g’orat qilish Huquqidan butunlay mahrum edi.
Faqat ommaviy talo-tarojga ruxsat berilganidan so’nggina yurishda ishtirok etayotgan Har bir kishi, Shoh u nomdor lashkarboshi bilsin, Shoh oddiy askar bilsin, bundan qat`iy nazar teng g’animat olish Huquqiga ega bo’lar, kimki biror o’ljani birinchi bo’lib qo’lga kiritsa, o’shanga ega bo’lar edi.
Ko’p Hollarda Sohibqiron obod va ko’rkam, madaniyati gurkirab yashnagan, ma`mur Shahar va kentlarni, viloyatlarni g’orat qilishdan o’zini tiyar, u yerlardagi muborak qabristonlar, mashoyix va akobirlarni ziyorat qilar edi.
Sohibqiron janglarda mardlik va qahramonlik namunalari ko’rsatgan Har qanday raqibini xurmat qilar, jangchilarini undan irnak olishga undar edi. Bunga tarix Shohid.
Sohibqiron biror Hisor, Shahar yoki viloyatni qancha vaqt ichida zabt etish mumkinligini oldindan yaxshilab Hisoblab chiqar va sarkardalardan belgilangan muddatda Harbiy Harakatlarni nishoyasiga etkazishni qat`iy talab qilar edi.
Nizomuddin Homiyning «Zafarnoma», g’iyosuddin Alining Temurbekning Hindistonga yurishiga bag’ishlangan tarixiy asarida bitilishicha, 1395 yili To’xtamishxonni mag’lub yetgan Temurbek Samarqandga qaytadi va qish faslini OShangaronda o’tkazadi. SHaShzoda Pir Muhammadni Mo’g’ulistonga Hokim etib tayo’nlab, chegaraoldi Hududlarni mustahkamlashni, Xitoy va Xitanga qilinajak yurish uchun oziq-ovqat va emqHashak jamg’arishni buyuradi. Shu orada unga Hindistonda islomning mavjudligi, biroq u yerdagi aholining asosiy qismini majusiylar tashkil qilishi, musulmon Hokimlar budparast ommadan faqat ilpon yig’ish bilan kifolanayotgani Haqida birin-ketin xabarlar kela boshlaydi. Majusiy qaroqchilarning yovuz niyatlariga chek qo’yish, miminlarni ular o’tkazayotgan zulmdan ozod qilish, savdogar va sayyohlarning xavf-xatarsiz kelib-ketishini ta`minlash kabi maqsadlarda Temurbek Xitoy va Xitanga qilinishi lozim bo’lgan yurish o’rniga Hindiston tomon qo’shin tortadi.
Bu urushni u Muhammad payg’ambar e`tiqodini yoyish, payg’ambar nomini kiklarga ko’tarish, butparast va kofirlarni qirib, Hindistonda avj olib ketgan feodal tarqoqlik va o’zaro urushlarga barham berish bayrog’i ostida olib borgan. Sohibqironning izi bu Haqda «Tuzuklar»da Shunday yozgan edi: «qur`oni masjiddan fol ochsam, Ushbu ulug’ oyat chiqdi: «Ey payg’ambar, kofirlarga va munofiqlarga qarshi jaxd qilgil»... So’ngra...iqbolimiz xonasi Hindistonga qarata qil kitarib, zafaru fatSh foto’shasini iqidim». Temur Qashqadaryo vohasidan chiqib Termiz orqali yurib avgustda Qobulni egalladi. U yerdan Hindiston chegaralari tomon kirib borib tulumbi, Multon, Dipalpur, Sarasti, Fatxobod, Somona va boshqa Shahar va qal`alarni birin-ketin egallab dekabr’ oyida Hind daryosidan itib DeShliga etib bordi. Boy va badavlat DeShli Shahrini Ham mag’lubiyatga uchratdi. Sohibqiron Samarqandga qaytib kelgandan so’ng g’arbga tomon bo’ladigan yurishlarga tayyorgarlik kira boshladi. Bu urush asosan Turk sultoni Boyazid Yo’ldirimga qarshi qaratilgan edi. Ikki buyuk turk Hokimi O’rtasidagi ziddiyatlar borgan sayin kuchayib bordi.
Bu urushga sohibqiron Shohilmadi. Urushni oldini olishga va tinch Hal qilishga Harakat qildi, chunki islom Himoyachisi bo’lgan sohibqiron Boyazidning xristanlar bilan jang qilganini bo’lar edi. Lekin bunga Boyazid nazar-pisand qilmadi, Temurni kamso’tdi, Haqoratladi va O’rtada boshlangan urushga hamirturush bo’ldi. Qora quyunli turkman qabilasining Hokimi Qora Yusuf 1388-1399 yillarda bir necha marta Temur lashkarlariga qarshi janglar olib borgan. Unga Ahmad Jaloyir ittifoqdosh bo’lgan. Qora Yusuf va Jaloyo’rni Boyazid iz Himoyasiga oladi va boshpana beradi. Amir Temur Boyazidga o’z elchisi orqali xat yozib, Qora Yusufni unga topshirishni talab qiladi. Boyazid nomani olgach, jaShl bilan Sohibqironni Haqoratlab, xatini so’nggida quyidagilarni yozgan edi: «...Men bo’lamanki, bu sizlar seni Hech to’xtatmasdan bizning mamlakatimizga tomon otlantiradi. Agar sen kelmasang, sening xotinlaring uch taloq bilsin. Agar sen mening yurtimga kelsangu men urush qilmay qochsam, mening xotinlarim uzil-kesil uch taloq bilsin». Bu Haqorat va yuqoridagi ayollar Haqidagi sizlarga Temur juda g’azab bilan qaraydi, chunki u ayollarni Hurmat qilar va Hatto ularni ismlarini atab chaqirmas Ham edi. Amir Temurning g’arbga yurishi 1399 yo’lda boshlanib 1404 yo’lgacha davom yetgan. Bu tarixga «etti yo’llik urush» nomi bilan ko’rgan. 1400 yo’lda turk sultoni o’ziniki Hisoblagan Kichik Osiyoning Hosildor yerlarida joylashgan ikkita muhim qal`a Sivoz va Milatiyani bosib oldi. Temur Msir sultonini tor-mor keltirib, uni qochishga majbur qildi va Damashqni egallab oldi, so’ng Musulga o’tdi. 1401 yo’lda u Bag’dod kirg’onlarini yakson qildi. 1402 yo’lda u yerdan itib Gurjilarning isyonini Yana bir marta bostirdi.
Sohibqironning bu Harakatlari sulton Boyazidning asablarini batamom ishdan chiqardi. Amir Temur 1402 yo’l aprel oyida Kuriya daryosini kechib itib birin-ketin Tartum, Kemox va Qaysariya qal`a Shaharlarini egallab, Turkiya bilan Suriya va Bag’dod aloqa yilini kesib qo’yadi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid O’rtasidatarixda nom qoldirgan «Anqara jangi» 1402 yo’l 28 iyunda boshlandi. Bu jangda Temurning buyuk sarkardalik mahorati, ayniqsa yaqqol ko’rindi. 200 ming kishilik Temur qo’shinining ing qanotiga o’g’li Mironshoh, chap qanotiga nabiralari Sulton Xusayn va Xalil Sultonlar, kenja o’g’li ShohruSh qimondonlik qildi. Qo’shin markazini Temurning sevimli nabirasi va valiaxdi Muhammad Sulton boshqardi, Yana nabiralari PirMuhammad va Iskandarlar Ham bu jangga tayyor turdilar va jang Temurning erkin g’alabasi bilan yakunlandi.
Amir Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug’bekning to’yini o’tkazish ahonasida o’z davlati qo’l ostidagi oqillar, viloyat hukmdorlarini, qo’shin boshliqlarini va boshqa amaldorlarni Samarqandga taklif qildi va qurultoy chaqirdi. Unda Xitoyga bo’ladigan yurish muhokama qilindi. Temur ulug’ tug’ni ko’tarib 1405 yo’l 8 yanvarda 200 ming lashkar bilan Xitoy sari yuzlandi. Qish o’sha yo’li juda qattiq kelgandi. Qishning sovuqligi shu darajada kuchli bo’lgan ekanki, Ali Yazdiyning yozishicha daryo ustidagi muzning qalinligi 2-3 tirsakka teng bo’lgan. Sovuq zarbidan juda ko’p askarlarning yuz, burunlarini sovuq urib ketgan, ba`zilari esa halok bo’lishgan. Ammo sohibqiron to’xtamay yo’lni davom ettirar edi. 1405 yo’l 14 yanvarda Temur O’tror Shahriga yetib keldi. U shu yerda shamollab kasalga chalindi va uzoq muddat yotib qoldi. Uni O’tror Shokimi Berdibekning saroyiga yotqizadilar. Kuni yaqinlashganini tushida ko’rgan sohibqiron hamsafar avlod-ajdodlarini, quroldoSh amiru-akrabo va iz o’rniga qoldirayotgan voris Pirmhammad Jahongirga itoat etishga da`vat etadi va vasiyat qiladi. Saroyda hozir bo’lganlar nomidan amir Shohmalik va Shayx Nuriddin ulug’ Amirni oxirat yo’liga jo’natish oldidan uning vasiyatlarini bajarish va unga amal qilishga va`da berganlar. 1405 yo’l 18 fevral’ kechqurun buyuk saltanat sohibi Amir Temurning hayotiga yakun yasaldi. Uning jasadini Samarqandga olib kelib, o’z vasiyatnomasiga ko’ra piru ustozi Shayx Said Baraka Shokining oyoq tomoniga dafn etdilar.
Shunday qilib, 1370-1407 yo’llar mobaynida, ya`ni 35 yo’l Samarqand taxtini boshqargan Sohibqiron Amir Temur Kiragoniy buyuk saltanatga asos soldi. U umri davomida 30 martadan ortiq Harbiy yurishlar uyushtirdi va biror marta bo’lsada yengilmadi, dunyodagi 27 mamlakatni egalladi. Amir Temur tuzgan salatanat sarxadlari janubda AraBo’ston yarim orollari va Hindiston yerlaridan Shimolga to Maskov knyazligiga qadar, Harqda Xitoy Hududlaridan g’arbga tomon O’rta Yer dengizi va Misr davlatlari yerlarini Ham iz ichiga olgan Hududlarga qadar chizilib ketgan.
Amir Temur Kichik Osiyoda bo’lgan vaqtda g’arbiy Yevropaning ancha olis davlatlari: Valua sulolasidan bo’lgan fransuz qiroli Karl VI (1380-1422) va Angliya qiroli Genrix IV Lankasterskiy (1399-1413) bilan diplomatik yozishmalar olib bordi.
Temur bilan Karl VI O’rtasida saqlanib qolgan yozishmalar harakteriga kira, Karl VI ning takliflari rad etilmagan va fransuz qirolini Temur jiddiy qo’llab-quvvatlagan, de bayta olamiz. Parij milliy kutubxonasida saqlanayotgan ular O’rtasidagi yozishmalar esa Anqara jangidan keyingi davrga taalluqlidir.
Amir Temur nomidan Karl VI ga yozilgan ikki maktub va qirolning Amir Temurga yo’llagan javob maktubi bizgacha yetib kelgan. Ikki O’rtada xatlarni Arxiyepiskop Ioann etkazishda muhim rol yinagan.
Temurning Karl VI ga yozgan ikki xati 1402 yo’l 1 avgustda yozilgan, Karl VI ning javobi esa 1403 yo’l 15 iyunda yozilgan.
Karl VI o’z maktubida Anqara yonida turk qo’shinlarini engganligi uchun Temurga minnatdorchilik bo’ldiradi.
Amir Temur davlati va Usmoniylar O’rtasidagi nizo Angliyani Ham befarq qoldirmagan edi. Qirol Genrix IV Lankasterning Temur nomiga yo’llagan maktubi saqlanib qolgan. Bu maktub Hozirda Britaniya muzeyida saqlanadi. Ushbu nomaning asosiy mavzusi savdo aloqalari va anqara jangi mavzusi tashkil etadi.
Maktub mazmunidan bo’lsa bo’ladiki, ilgari Ham Amir Temur va Genrix IV O’rtasida diplomatik munosabatlar bo’lgan. Bu munosabatlarda diplomatik missiyani Franchesko Satru ado yetgan.
Maktublarda Temur va Genrix fuqarolari O’rtasida erkin savdo munosabatlarini davom ettirish istagi borligi qayd qilib itiladi. Bundan tashqarii Genrix IV Temurga umumiy dushman-Boyazid ustidan qozonilgan g’alaba uchun minnatdorchilik bo’ldiradi.
Temurning Misr sultoni va Anqara g’alabalaridan so’ng Yevropada Shuhrati Yanada ortdi. Kastiliya qiroli Genrix III Ham Amir Temur davlati bilan diplomatik munosabatlar o’rnatib, u bilan yaqinlashish ishtiyoqida bo’ladi. U 1402 yo’l anqara jangidan so’ng Temurga birinchi elchilarini yubordi. Bu elchilar Kichik Osiyoda qabul qilinadi. Tarkibi Payo de Stomayor va ernan Sanches Palasuelas ismli elchilardan iborat bu guruh Temurni g’alaba bilan tabriklaydi. Temur Ham ispan elchilarini vataniga qaytara turib, o’zining Muhammad al-Keshiy ismli elchisini ularga qo’shib jo’natadi. Muhammad al-Keshiy qirolga Amir Temur maktubini topshiradi.
Ushbu elchilikka javoban Kastiliya qiroli Genrix III Alfone Santa Mariya Rus Gonzales de Klavixo va qirolning soqchisi Gomes de Salazar Ham bor edi. Klavixo elchilarga boshchilik qiladi.
Genrix III elchilar jo’natar ekan doimiy maqsadini unutmadi: elchilar Hamma erni kuzatib yurishlari va borgan Hamma joylaridagi xalqlar to’g’risida ma`lumotlarni to’plashlari, qaytib kelganlaridan so’ng bularning Hammasini qirolga Hisobot berishlari kerak edi. Klavixo diqqatga sazovor barcha narsalarni yozib bordi.
Sohibqiron markazlashgan davlat tuzib mo’g’ullarni Movarounnahrdan Haydab chiqargach, Xorazmni Ham o’z saltanati tarkibiga kiritishni rejalashtiradi.
Bu paytda qing’irot urug’iga mansub So’filar sulolasi vakili Husayn So’fi janubiy Xorazm, Kat va Xiva Shaharlarini bosib oladi.
Harofuddin Ali Yazdiyning yozishicha, Temur 1372 yo’l Xorazmga elchi yuborib bosib olingan yerlarni qaytarilishini siragan. Natija bilmagach, temur Harbiy Harakatlar boshlagan. Xorazmda so’nggi yurish 1388 yo’l bo’lgan. Bu safargi urushning sababchisi Oltin O’rda xoni To’xtamishxonning ig’vosiga uchib Temurga qarshi isyon kitargan Xorazm Hukmdori Sulaymon So’fi bo’ladi.
To’xtamishxon asli kim? U Manng’ishloq Hokimi Tiyxo’ja o’g’lonning o’g’li, asli Jo’chi naslidan. To’xtamishxon O’rusxon (Oltin O’rda bilan Oq O’rdani birlashtirishni taklif qilgan xon) ta`qibidan qochib, Temur Huzuriga panoh izlab keladi. Temur To’xtamishxonga otasi xunini olish uchun va Oq O’rda taxti uchun kurahda qurol va qo’shin bilan yordam beradi. Mahkam Abduraimovni yozishicha, Temur: «…To’xtamishga to’rtinchi marta Ham qo’shin berib, tajribali qimondonlaridan birini unga bosh etib tayinlaydi». Ammo tajribasiz To’xtamish Har safar mag’lubiyatga uchrab qaytaveradi.
1376 yo’lda O’rusxon Temurdan To’xtamishni topshirishni talab qilib elchi yuboradi. Shundan so’ng Temurning izi 1379 yo’l O’rusxonga qarshi yurish boshlaydi va uni yengadi. To’xtamish Oq O’rda taxtiga itiradi.
Taxtni egallagan To’xtamish Oltin O’rda va Oq O’rdani birlashtiradi. Ammo To’xtamish «it qutursa egasini qopadi» deganlaridek o’zining Homiysi Temur yyerlariga ko’z olaytira boshlaydi.
To’xtamish Temur bilan jang qilish uchun bahona izlardi. Buni anglagan Temur SHayx Ali Bahodur, Ini Temur, Usmon Abbos va o’g’li Mirzo Mironshoh boshchiligida To’xtamishga jo’natadi. Temur O’rtadagi tinchlik ahdini buzmaslikka chaqiradi.
Ammo To’xtamish sohibqironning bu oqilona maslahatiga quloq solmay, u Movarounnahrda yo’qligidan foydalanib, 1387-1388 yillarda Movarounnahrga bostirib keladi va Xorazm Hokimi Sulaymon So’fini unga qarshi qo’zg’olon ko’tarishga kindiradi.
Temur erondagi yurishini to’xtatib Movarounnahrga qaytadi. To’xtamishga yordam berganlarni bir yoqlama qilgach, endi asosiy e`tiborini To’xtamishga qaratadi.
Temur 1391 yo’l 22 yanvar kuni To’xtamishga qarshi jangga otlanadi. Qo’shin O’trorga yetganda To’xtamish elchilari keladi. Ular To’xtamish nomidan kechirim so’rab, uning nomasini Temurga topshiradilar. Ammo Temur siyosiy muzokaralar olib borishni istamaydi.
Temur lashkari 1391 yo’l 4 iyunda Yoyiq (Ural) daryosidan kechib o’tadilar. Temur va To’xtamish O’rtasidagi jang Hozirgi Samara bilan chistopol O’rtasidagi Qunduzcha degan mavzeda bo’ladi.
Uch kunlik jangdan so’ng Temur qo’shinlari zafar quchadilar. To’xtamish qochib ketadi.
Tez orada To’xtamish Temurga qarshi kuchli qo’shin tuzadi va Temurga qarahli Shirvonga bostirib kiradi.
Temur To’xtamishga qarshi Yana jang boshlaydi. Bu jang 1395 yo’l 15 aprelda Terek daryosi bo’yida bo’ladi va sohibqironning yorqin g’alabasi bilan tugaydi.
Sohibqiron To’xtamishni ta`qib qiladi. Oltin O’rdaning markazi Saroy Berkani egallab uni boyliklarini o’zlashtiradi.
YOzma manbalarda qayd qilinishicha, To’xtamishni 1406 yo’lda Amir eddiqut O’zbek qo’lga tushirib qatl etadi.
Temur Hindistondan qaytib kelgach, g’arbga tomon yurishga tayyorlana boshlaydi. Bu yurish asosan turk sultoni Boyazid Yo’ldirmga qarshi qaratilgan edi.
1388-1389 yillarda Armaniston , iroq va Ozarbayjon sarhadlarida Temur lashkarlariga qarshi qora quyunli turkman qabilasining boshlig’i Qora Yusuf janglar olib borgan. Unga Ahmad Jaloir ittifoqdosh bo’lgan. Har ikkisini Boyazid Himoyasiga olgan va boshpana bergan edi. Temur Boyazidga elchi orqali xat yuborib, Qora Yusufni unga topshirishni talab qiladi.
Ibn Arabshohning yozishicha, amir Temur nomasini olgach va uni mazmunini anglagach, Boyazid o’rnidan sapchib turib ketgan va Sohibqironni Har xil bilmag’ur sizlar bilan Haqoratlab, unga yozgan xatini so’nggida quyidagilarni yozadi: «…Men bo’lamanki, bu sizlar seni Hech to’xtatmasdan bizning mamlakatimizga tomon otlantiradi. Agar sen (biz tomon) kelmasang, sening xotinlaring uch taloq bilsin. Agar sen mening yurtimga kelsangu, men senga qarshi urush qilmay qochsam, u vaqtda mening xotinlarim uzil-kesil uch taloq bilsin».
Amir Temurning g’arbga tomon yurishi 1399 yo’lda boshlanib, 1404 yo’lda nishoyasiga etadi. Bu tarixga «Etti yo’llik urush» nomi bilan ko’rgan.
Temur yurish davomida Kichik Osiyodagi ikkita muhim qal`a-Sivos va Milatiyani egallaydi. Misr sultoni Farajga qarahli Suriya (Shom)ni egallaydi.
Amir Temur Boyazid bilan yozishmalar qilib, uning atrofidagi yerlarni iziga qaratish uchun urushlar olib borib, u bilan bo’ladigan bevosita jangni paysalga soli Shva chizishdan Aniq maqsadi bor edi. Birinchidan, u Boyazidni ittifoqchilaridan mahrum qiladi. Ikkinchidan u Shu davr mobaynida dushmanning xususiyatlarini, kuchli va kuchsiz tomonlarini, urush bo’ladigan joyning Sharoitlarini o’rgandi.
Amir Temur va Sulton Boyazid O’rtasida tarixda «Anqara jangi» nomi bilan mashhur jang Temurning yorqin g’alabasi bilan tugaydi.
Movarounnahr taxtini 35 yo’l davomida boshqargan Amir Temur yuksak diplomat ekanligini Ham isbotladi. U diplomatik munosabatlarda Hatto g’animlariga Ham Hurmat, izzatda bo’ldi. Ular bilan mumkin qadar mojaroni diplomatik tinch yo’l bilan Hal qilishga urindi.
Amir Temur Haqida nimalar deyilishidan qat`iy nazar, uni favqulodda Shaxs, buyuk sarkarda va davlat rahbari bo’lganini barcha Sharqshunoslar e`tirof etadilar. Jumladan, fransuz Sharqshunosi Jan Pol’ Ru Shunday yozadi: «Temurga teng keladiganlar kam topiladi, temurdan o’tadiganlar esa, topilmasa kerak. Uning nomi Iskandar, Doro, TSezar’, chingizxon, Bonopart bilan yonma-yon turadi. Temur insoniyat tarixining buyuk siymolaridandir».
Sohibqironning taxt uchun kurash va keyingi davrda davlat rahbari sifatidagi amaliy faoliyati uning davlatni boshqarish san`ati mukammal darajada ekanligini ko’rsatadi. Buning dalili sifatida amirning iz Hayot yili tasvirlangan va davlatni boshqarish qoidalari ifodalangan Hamda keyinchalik buyuk davlat Hukmdorlari (Shoh Jahon, Muhammad Alixon, AbdulaShadxon va boshqalar)ning muhim qo’llanmasi bo’lgan “Tuzuklar” bilan Ibn Arabshohning “Ajoyib al-maqdur fi Tarixi Taymur” (Temur tarixida taqdir ajoyibotlari), Harafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarlarini keltirish mumkin. Ushbu manbalar bilan taniHar ekanmiz, davlatni boshqarish uchun Amir Temurda boy tajriba bo’lganligi va u san`at darajasiga ko’tarilganligini ko’ramiz. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur tamg’asining naqshi “rosti rusti” bo’lib, uning ma`nosi “Haqgiy bo’lsang, najot topasan” demakdir. Ko’pincha uning majlisida uyatsiz sizlar, qon tikish, asir olish, g’orat qilish va Haramga Haqorat bilmasdi. Bu sizlarni Temurga adovatda bo’lgan Ibn Arabshohning izi yozgan. Sohibqironning bu boradagi faoliyati xalqimizda adolat g’oyasining yuksaklikka ko’tarilgani bilan bog’liqdir. Davlatda adolat bor ekan, u barqarordir. Amir Temurning “Kuch –adolatda” Shiori biz avlodlar barpo etayotgan Huquqiy demokratik davlatning bosh tamoyilidir.
Xalqimizda “Kengahli tiy tarqamas” degan naql bor. Amir Temur Ham davlat boshqaruvi jarayonida mahvaratu maslahat asosida aqli raso va ShuShyor kishilar fikri bilan irtoqlaShgan Holda ish yuro’tgan. Buni sohibqironning piri Zayniddin Abu Bakr Toybodiy yozgan maktubdan Ham kirish mumkin: “Abulmansur (zafarmand) Temur, saltanat ishlarida to’rt narsaga amal qilgin, ya`ni 1) kengaSh; 2) mahvaratu maslahat; 3) qat`iy qaror, tadbirkorlik va ShuShyorlik; 4) eShtiyotkorlik. chunki kengaSh va mahvaratso’z saltanatni barcha qilgan ishlari va aytgan gaplari noto’g’ri bo’lgan joShil odamga qiyos qilish mumkin... Saltanat boshqarishda va tadbirkorlik bilan ish yurgizgin, toki oqibatda nadomat chekib, puShaymon bilmagaysan”. Bu maslahatga amal qilgan Amir Temur “Tuzuklar”ida Shunday yozadi: “Har vaqt kengaShchilar yo’g’ilib, majlis ochilar, foyda-ziyondan, oldimizdagi ishlarni qilish-qilmaslikdan siz ochib, ulardan fikr sirar edim”. Sohibqiron iz siyosatida uzoqni ko’zlab ish tutar, bir ishga kirishmay turib undan qutulib chiqish yillarini mo’ljallab qo’yar edi. Mahvaratda ishtirok etuvchi kengaSh egalari sizda sobit, ishda chidamli bo’lishlariga alohida etibor bergan. Kengahda Ham toza naslli vazirlar fikri bilan irtoqlaHar edi.
Ibn Arabshoh Ham Temur qanchadan-qancha daSho va xufyona fikru zakovatga ega edi, deb yozadi. Temur Kiragon davlat boshqaruvida amal qilgan qonun-qoidalar, Qur`on va chingizxonning yo’l-yiriqlarini tatbiq etib, uni bajarishda sohibqironning izi ibrat ko’rsatgan. Bu esa xalq Hurmatini oshirgan. Biz Temur davrida xalqning turmushi juda farovon bo’lgan deb ayta olmaymiz. chunki beHisob jangu jadallar soliqlarni oShishiga sabab bo’lgan. Bosib olingan davlat aholisi Ham ko’p zarar ko’rgan. Biroq adolat Shiori ostida olib borilgan urush, Vatandagi moddiy va ma`naviy meroslar nisbati unga qaraganda yuqoriroq edi. chunki Hayotda qarama-qarshiliklar birligi va kurash qonuni amal qiladi.
Qiyida Amir Temurning saltanatni iz ilkida saqlab turish uchun feodalizm davriga xos bo’lgan, boshqarishda Podshohning qilishi lozim bo’lgan Shatti-Harakatlari iz aksini topgan:
Tajribamdan sinab bo’ldimki, agar qay bir Podshoh Shu 12 narsaga ega bilmas ekan, saltanatdan bebaShra qolur:
Birinchidan, iz siziga ega bilsin, ishini izi bo’lib qilsin.
Ikkinchidan, sulton Har narsada adolatpeSha bilsin, qoShida insofli, alolatli vazirlar saqlasin, toki Podshoh zulm qilgudek bo’lsa, odil vazir uning chorasini topsin.
Uchinchidan, butun mamlakatda buyruq - farmon berish ishlarida Podshohning iz ixtiyorida bo’lishi lozim.
To’rtinchidan, Podshoh iz qarorida qat`iy bilsin.
Beshinchidan, Podshoh Hukmi ijro etilishi darkor.
Oltinchidan, Podshohlik ishlarini tamoman boshqaga topshirib qiymasin.
Ettinchidan, saltanat ishlarida Har kimning so’zini eShitsin, Har kimdan fikr olsin.
Sakkizinchidan, saltanat ishlarida, sipoShu raiyatga bog’liq masalalarda boshqalarning siz va fe`l-avoriga qarab amal qilmasin.
Tiqqizinchidan, Podshoh sipoShu raiyat kinglida Shunday irnaShgan bo’lishi kerakki, uning amr-farmoniga Hech kim qarshilik qilishga jur`at etolmasin.
Ininchidan, Podsho nima qilsa, iz erko’cha qilsin, nima desa, sizida qat`iy tursin.
In birinchidan, saltanatda Hukm yurgizishda Podshoh o’zini yagona bo’lib, Hech kimni iziga saltanat Sherigi qilmasin.
O’n ikkinchidan, Podshoh majlis ahlidan ogoSh va xushyor bilsinkim, ular ko’pincha ayb axtarib tashqariga taShiydilar.
Bu tuzukdan ko’rinib turibdiki, davlat boshqaruvida Hukmdorning ma`naviyati asosiy o’rin tutadi. esga oladigan bo’lsak, Podshohning 12 Shislati “Ikkinchi muallim” Hisoblanuvchi Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar Shahri” asarida Ham berilgan edi. Demak, sohibqiron Harqda davlatni boshqarish san`atini rivojlanto’rgan. Ularning ba`zilari Hozirgi kunimizda amal qilayotgan qonun-qoidalar ekanligi ko’rinadi. Masalan, ettinchi igitni olib qaraylik: Podshoh saltanat ishlarida Har kishining so’zini eShitsin, Har kishidan fikr olsin. e`tibor bering, Har kishi - bu xalq, demakki, xalq xoxishi birinchi o’rinda turadi. Hukmdor iz davlatida osoyishtalik bo’lishi uchun xalq farovon va Podshoh bilan Hamnafas bo’lishiga erishishi lozim. Buning uchun qo’l ostidagi insonlarini iziga yaqin tutish kerak. Amir Temur ochiq yuzlilik, raShm-Shafqat bilan xalqni iziga rom qilgan edi.
Amir Temur davlatining barqarorligi uning diplomatik mahoratiga Ham bog’liq bo’lgan. Ibn Arabshoh Ham Shu narsaga e`tiborini qaratadi. U yozgan asarning nomi Ham Shundan dalolat beradi.
Masalaning ikkinchi jihati Shundaki, amirning bunday uddaburonligi va boshqalardan salohiyati ustunligi uning sohibqiron unvoniga ega ekanligiga Ham borib taqalmasmikan?
Temur davridagi Movarounnahr tarixi murakkabligicha qolgan. U davlat arbobi sifatida bunday jarayonda ustalik bilan olg’a bosgan. U Hayoti davomida “Ishon - ammo ShubSha qil” degan qoidaga asoslanib dushmanlarini engishga erishgan. Ibn Arabshoh yozganidek, Temur Huzuridagi kishining ko’z va yuz ishoralarin Ham sezib, gapining chin yoki bixton ekanligini tezda bo’lib olgan. Unda raqiblari va dushmanlarining iy-fikrlarini seza olish qobiliyati bor bo’lib, kerakli maHalda kutilmaganda dushmaniga zarba bera olgan. Mamlakatni barqarorligi feodalizm davrida Hukmdorning aqliy salohiyatiga bog’liq bo’lgan. Sababi esa ayon. Amir Temurning davlat arbobi sifatidagi faoliyati undan keyingi Ita Osiyo Hukmdorlariga ibrat bo’lib keldi. Lekin ularga amal qilmaslik oqibatida Vatanimiz mustamlakaga aylanishi osonlahdi. Temuriylar davrida Ham mamlakatning bilinib ketganligi, yagona Podshoh bilmaganligi va suyurg’ol Hamda ota vasiyatiga amal qilmaslik oqibatida davlat inqiroz sari yuzlandi, Yevropani zir titratgan buyuk saltanat tanazzulga uchradi. Bunda bosh omil xalq manfaatlari bilan HisoblaShmaslik edi.
O’rta Osiyo davlatchiligi tarixida Amir Temur va temuriylar davri alohida ajralib turadi. Uning asoschisi Temur Kiragon esa siyosat bobida davlatni boshqarish borasida iziga xos ibrat maktabi yaratgan. Temurning davlatni boshqarish salohiyatini tarixchilar yuqori baholaydilar, uni Napoleonning ustoziga tenglaShtiradilar. Tarixiy xotiraning vorisiylik xususiyatiga kira, biz buyuk davlat arbobi Amir Temurning qoldirgan me`rosini o’rganmoqdamiz va zamon va makonda amal qiluvchi, mos keluvchi tuzuklarini o’zlashtirib, kelajagi buyuk davlatimizni qurishda foydalanmoqdamiz.

4-mavzu: SOXIBQIRONNING ҲARBIY YURISHLARI

Reja:

1. 
   Amir Temurning Harbiy salohiyati .
   
2. 
   Amir Temurning qiShin tuzilishi.
   

Harbiy qimondonga beriladigan eng holis baho-uning janglarda eriShgan g’alabasidir. Shu nuqtai nazardan Temur tarixidagi buyuk sarkardalar orasida alohida ajralib turadi.

Amir Temur 1371-1404 yo’llar orasida Mo’g’uliston, eron, Ozarbayjon, Iroq, Shom (Suriya), Hindiston, Gurjiston, Armaniston, Kavkaz orti o’lkalari ustiga Harbiy yurishlar qildi. Biz uzoq o’tmish, eski zamon ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining qonuniyati va o’sha zamonlardagi Hukmron mafkuradan kelib chiqadigan bo’lsak, bunday urushlarning ob`ektiv qonuniyatlari borligini ochiq anglaymiz.
Birinchidan, qadim zamonlarda va O’rta asrlarda o’tgan xonlar va Podshohlar iz ijtimoiy tabaqasining namoyondalari. O’sha boy-badavlat tabaqalar tarafidan taxtga itqazib qo’yilgan kishilar edilar. Madomiki, Shunday ekan, ular iz tabaqasining maqsad va manfaatlarini Himoya qilishlari, ya`ni katta urushlar olib borib, ularning yer-suvlarini ko’paytirishlari mimay o’lja olib, ularning boyligiga qo’shimcha boylik qo’shib, ularning iqtisodiy salohiyatini oshirishlari kerak edi. Buning uddasidan chiqolmagan xon va Podshohlarni ular tutib turmas va taxtdan uloqtirib tashlab, izlariga keraklisini o’tqizar edilar. Tarixiy manbalarda bu Haqda ko’p misollar bor.
Ikkinchidan, o’sha zamonlardaxonlar va Podshohlar orasida jahongirlik ya`ni, jahonga Hokim bo’lish, Hech bilmaganda uning qismini bo’ysundirishga intilish odati bor edi. Masalan, Iskandar Zulqarnayn, YUliy TSezar, chingizxon mana Shunday Hukmdorlar jumlasidan edilar.
Amir Temurning jahongirlik faoliyatida Har ikki omil Ham ma`lum darajada mavjud. Lekin masalaga Haqqoniy yondoshadigan bo’lsak, Temur faoliyatida mamlakatning tinchligi va barqarorligini ta`minlash, ya`ni uni tashqi dushmandan Himoya qilish, iz xalqi, Vatanini jahonga mashhur etish istagi asosiy o’rinni egallagan.
Mamlakatimizning XV asrning ikkinchi yarmidagi ahvoliga bir nazar tashlaylik, chingizxon xurujidan teri Shaharlarimiz vayron, dehqonchilik, Hunarmandchilik va savdo-sotiq tushkun bir ahvolda qolgan edi. Nafaqat Movarounnahr, balki qo’shni mamlakatlarda Ham feodal tarqoqlik, parokandalik va o’zaro urushlar avjiga mingan, ayrim Harbiy siyosiy guruhlarning nafaqat izlarining yaqin qo’shnilari yyerlariga, balki Movarounnahr ustiga Ham qilgan talon-tarojlik Hurujlari kuchaygan edi. Xalqimizda «qo’shning tinch-sen tinch», degan naql bor. qo’shni mamlakatlar tinch bilmagandan keyin, Movarounnahrda tinchlik, barqarorlik, iqtisodiy madaniy yuksalish qayoqdan bilsin?!
Amir Temur o’zining ichki va tashqi siyosatida asosan mana Shu omilga suyanib ish tutdi. To’g’ri. Amir Temur ko’p yo’llik kurashlardan keyin iz yurtida feodal tarqoqlik va parokandalikka barham berishga, el-yurtni mo’g’ullar istibdodidan ozod qilishga, markazlashgan davlat tuzib, el-yurtni iz tug’i ostiga birlashtiridi. Lekin faqat birgina Shuning izi bilan tinchlik va barqarorlik qaror topmaydi. Mamlakatning ichki ahvoli yaxshilanmaydi, uning xalqaro obrisi ortib qolmaydi.
Buning ustiga chingizxon xurujidan beri nafaqat Movarounnahr, balki mo’g’ulning oyog’i tekkan barcha mamlakatlarning iqtisodiy ahvoli og’ir, siyosiy vaziyat yomon edi.
Amir Temur o’tkir siyosatchi odam bo’lgani uchun bu vaziyatni to’g’ri baholadi, unga alohida e`tibor berdi. Ayniqsa. Mamlakatimizning tevarak-atrofidagi vaziyatni yaxshilash chora-tadbirlarini ko’rdi. Faktlarga murojat qilaylik. Movarounnahrning Sharqiy-Shimoliy tarafida joylashgan Mo’g’ulistonni olib ko’raylik 1369 yili Ilyosxo’jahon o’ldirilgandan keyin bu mamlakatda Ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar kuchayib ketdi. Mamlakatning Sharqiy qismida dug’lat amirlaridan Qamariddin, Yettisuv va chu taraflarida anqo tira, Issiqkilatrofidagi o’lkalarda Mir Karimberdi, mamlakatning Yana bir tarafida Mir Haqberdi iziga xon, iziga bek bo’lib olgan edilar. Ular tez-tez Sayram va Toshkent, Turkiston va Farg’ona ustiga bosqin uyushtirib, tinch aholini talon-taroj qilar edilar. Masalan, Qamariddin va Mo’g’uliston beklari Temur saltanatining dastlabki yillarida Toshkentni bosib oldilar. XIV asrning 80-yillari boshlarida ular Andijon ustiga bostirib keldilar, uning tevarak-atrofidagi yerlarni talon-taroj qildilar, Shaharning o’zini esa bir Hafta mobaynida qamal ostida tutdilar.
Mamlakatimiz janubida-Eronda, Iroq, Ozarbayjonda Ham vaziyat yomon edi. 1336 yo’ldan keyin, ya`ni elxoniylar davlati (1256-1335 yillari eron bilan Ozarbayjonni idora qilgan mo’g’ul sulolasi) inqirozga uchragandan keyin eron, Ozarbayjon va iroq Ham feodal tarqoqlik va o’zaro urushlar girdobida qoldilar. Masalan, Xurosonni sarbadorlar (1337-1381 yillarda idora qilgan) Kartlar (g’ur bilan Xirotni XIII-XIV asrlarda idora qilgan), Jonqurboniy (bular Obivard, saraxs va Nisoni idora qilgan g’almoq qavmidan chiqqan sulola) qavmining amirlari bo’lishib oldilar.
Eronning janubiy qismida Muzaffariylar sulolasi, Jurjon ustidan esa Yana bir mahalliy sulola Sayyidlar, iroq bilan Kurdiston ustidan Jaloiriylar, Katta va Kichik Luriston ustidan Xorazspiylar va inju sulolasi, Ozarbayjonda Qora quyunli turkmanlari iz Hukmronligini o’rnatdilar. Fojea Shunda ediki. Ular O’rtasidagi munosabat ko’proq o’zaro kelishmovchiliklar va dushmanlik ruhida davom etardi: o’zaro ziddiyatlar va urush-talashlar kuchaygan edi.
Movarounnahrning Shimoliy va g’arbiy tomonlarida Ham notinchlik Hukmron edi. Oq O’rdada Ham, Oltin O’rdada Ham vaziyat yaxshi emas edi. Mazkur davlatlarda Temur Malik, To’xtamish, Urusxon, Pilatxon va qudratli amir Idiku (Edigey) mang’it O’rtalarida Hokimiyat uchun murosasiz kurash davom etardi. Dashti qipchoq o’zbeklarning Movarounnahrga Shimol va g’arbiy Shimoliy taraflardan tahdidi va talonchilik xurujlari kuchaygan edi.
Temurbek taxtga o’tirishi boisi o’laroq ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy Hayotda sodir bo’lgan ijlbiy izgarishlar iz ifodasini Harb ishida va Harbiy san`atda Ham namoyon etadi.
Asosiy karvon yillari ustidan nazorat o’rnatish ulus qudratini Yanada oshirish, xalq turmush tarzini yaxshilash singari ustivor maqsadlar yilida Temurbek o’sha davrda tengi yiq Harbiy kuchlari bilan Jata, eron, afg’oniston, Kavkaz, iroq, Shom, Misr. Dashti Qipchoq, Shimoliy Anadili, Hindiston kabi mintaqalarga bir necha bor qo’shin tortib bordi va olamshumul zafarlar quchdi.
Harb tarixi Temurbekni jahonning eng buyuk sarkardalaridan biri sifatida haqli ravishda tan oladi.
Uning harbiy iste`dodi asosan ikki yo’nalishda: mohir harbiy tashkilotchi va atoqli harbiy sarkarda tarzida yorqin namoyon bo’ldi.
Dunyoning 27 mamlakatini zabt etishda Amir Temurning qo’shini va uning harbiy san`ati bosh omil bo’ldi. Uning g’olibona yurishlarida qo’llagan taktik va strategik jang qilish uslublari bugungi kunda ham jahondagi yetakchi mamlakatlarning harbiy bo’lim va akademiyalarida o’rganiladi va o’qitiladi.
Amir Temur qo’shinlari asosan piyoda va otliq askarlardan iborat edi. Ular «o’nliklar»-(«ayl»), «yuzliklar»-(«xo’shun»), «mingliklar»-(«xazora») va «o’n mingliklar»-(«tuman»)ga bo’lingan. Ularga o’nboshi, yuzboshi, mingboshi hamda amirlar boshchilik qilganlar. Tumanlarda askarlar soni in ming, qo’Hinda esa 100 mingdan bo’lgan. O’n minglik lashkarni boshqarish uchun «tumon og’asi», minglik bo’limni «mirixazora», yuzlikni «xishunboshi» va o’nlikni boshqarish uchun «aylboshi» kabi Harbiy mansablar tashkil qilingan.
Bo’linma boshliqlari-amirlar Temurga tobe bo’lgan qirq aymoq (qabila)dan o’n ikkitasi: barlos, arg’in, jaloir, tulkichi, duldoy, mo’g’ul, sulduz, to’g’oy, qipchoq, arlot, totor va tarxonlar orasidan tanlab olingan. Eng ulug’ martaba amirlik bo’lib, Temur faoliyatining dastlabki yillaridan boshlab uni tark yetmasdan sodiqlik bilan xizmat ko’rsatgan 313 kishiga berilgan: bittasi amir ul-umaro, to’rttasi beklar begi, yuztadan mingboshi, yuzboshi va o’nboshi bo’lgan. Bulardan tashqari, Yana o’n ikki nafar kishiga birinchidan to o’n ikkinchi darajali amirlik unvoni berilgan. O’n ikkinchi darajali amir odatda amir ul-umaroning noibi hisoblangan. O’n ikki amirning har biriga bittadan bayroq va bittadan nog’ora, in minglik qo’shin, tug’ va chortug’, to’rt nafar beklar begining har biriga bittadan bayroq, nog’ora, chortig’ va burg’u (karnay) berilgan.
Sohibqiron turk-mo’g’ul xalqlari, xususan chingizxon lashkari tuzilishini, ularning jang olib borish amallarini atroflicha o’rganib, tahlil qiladi va zarur o’zgartirishlar kiritadi.
Temurbek barpo yetgan armiyaning tuzilishi chingizxon tuzgan qo’shin tizimi va tuzilishiga ma`lum darajada yaqin bo’lsa-da, biroq quyidagi muhim jihatlari bilan farqlanar edi:

1. 
   chingiziylar qo’shini yalpi majburiyat asosida harbiy xizmatga chaqiriladigan xalq lashkaridan iborat bo’lgan holda, Temurbek armiyasi umumxalq harakteriga ega emas edi.
   
2. 
   chingizxon davrida qo’shin asosini ko’chmanchi omma tashkil qilgan edi. Temurbek qo’shiniga oliy bosh qo’mondon ko’rsatgan aniq talabga binoan chorvadorlar qatori kosibchilik, hunarmandchilik, dehqonchilik bilan mashg’ul o’troq aholidan ham sezilarli miqdorda askar olingan.
   
3. 
   Temurbek qo’shinida harbiy kuchlarning asosini tashkil qiluvchi otliq askarlar bilan bir qatorda piyodalardan tuzilgan qismlar ham anchagina bo’lgan. Ma`lumki, chingizxon qo’shini, zabt etilgan mamlakatlar aholisidan majburiy tartibda tuzilgan hasharni hisobga olmaganda, piyoda askarlarga ega bo’lmagan.
   
4. 
   Temurbek Sharqda birinchilardan bo’lib o’z armiyasiga o’t sochar qurol, ya`ni to’p-ra`dni olib kirdi.
   
5. 
   Sohibqiron tog’li hududlarda jang harakatlari olib boruvchi piyodalardan tuzilgan maxsus harbiy qismlarni tashkil qildi.
   
6. 
   Temurbek jahon harb san`ati tarixida birinchi bo’lib qo’shinni jang maydonida etta qo’lga bo’lib joylashtirish tartibini joriy etdi.
   
7. 
   Temurbek armiyasida ayollardan tuzilgan bo’linmalar bo’lib, ular jang chog’i erkaklar bilan bir safda turgan, qahramonlik va matonat namunalari ko’rsatgan.
   

Temurbek qo’shini tarkibini Movarounnahr, Dashti Qipchoq, Xuroson, eron, Badaxshon, Mo’g’uliston, Xorazm, Mozandaron, Jata singari yerlardan yo’g’ilgan askarlar tashkil qilar edi.
Unda muntazam qo’shinga xos bo’lgan ko’pgina belgilar mavjud edi: qo’shin son jihatdan aniq va puxta tashkil qilingan, uning jangovar tartibi-yasol jangdan-jangga takomillashtirib borilgan, armiya o’z zamonasining ilg’or qurol va texnikasi bilan qurollangan, aynan bir turdagi qurol-yarog’, aslaha-anjom bilan ta`minlangan, qismlar bir-biridan kiyim-boshi, tutgan bayroq yoki tug’i orqali ham farqlangan. Bunday ajralib turish jang paytida qo’shinni boshqarishda juda qo’l kelgan.
Dushman mudofaasini turli usullar yordamida barbod qilish, g’anim tomonning yirik va mustahkam mudofaa inshootlariga ega bo’lgan shaharlariga qo’qqisdan kuchli zarba berish, zabt etilgan mamlakatning boshliqlarini va ayniqsa, lashkarboshilarini hibsga olish, qal`a va qo’rg’onlarni uzoq muddat davomida muhosara qilish, yov kuchlarini iloji boricha keng qamrovda qurshab olish, uning qishloq, shahar, tuman, viloyatlarini birin-ketin fath etish, dushmanni batamom yakson etgunga qadar ta`qib qilish. Fath bo’lgan yurtlarni boshqarish uchun o’zining ishonchli vakillarini tayinlash singari strategik maqsadlarini ko’zlab ish yuritish Temurbekka ko’plab zafarlar olib keldi.
Taktika jihatdan Temurbek armiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega edi. Qo’shinning yasoli qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar, chingiziylar qo’shini jangovar tartibdan farqli o’laroq, etti qism-qo’lga ajratilgan, razvedka a`lo darajada yo’lga qo’yilgan, qismlarning jang maydonida hamda yurish vaqtida talab darajasida harakat qilishi uchun zarur tadbir va rejalar ishlab chiqilgan, ularni jang paytida operativ boshqarishga alohida katta e`tibor qaratilgan. Temurbek o’nlik, yuzlik, minglik hamda tuman qo’mondonlarini tanlash masalasiga bevosita ega bo’lgan qo’mondonlarning to’g’ri tanlaganligi va o’z joyiga qo’yilganligi aksar hollarda jang natijasining muvaffaqiyatli yakunlanishiga sezilarli ta`sir ko’rsatgan.
Sohibqironning harb san`ati rivojiga qo’shgan ulkan xizmatlaridan Yana biri-qo’shin qanotlarini jang chog’ida dushman hujumidan muhofaza qilish va aksincha g’anim kuchlarini yon tomondan aylanib o’tib, unga ortdan zarba berish maqsadida tuzilgan otliq qism-kunbulning joriy etilishidir. Bunday mutlaqo yangi harbiy qism, tarixning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy, Gannibal, Lyudvig XIV, Buyuk Fridrix, chingizxon kabi dongdor sarkardalar qo’shinida bo’lmagan. Faqat XIX asrning atoqli lashkarboshisi Napoleon Bonapart armiyasining jangovar tartibida qo’shin qanotlarini himoyalovchi qism mavjudligini kuzatish mumkin. Harbiy mutaxassislarning, Napoleon Sharq mamlakatlariga harbiy safar qilishdan avval Temurbek armiyasi tuzilishini, uning jang olib borish yo’l-yo’riqlarini sinchiklab o’rgangan, zarur topgan taktik usullarni o’zlashtirgan degan mulohazasi, har qalay, haqiqatdan yiroq emas.
Xo’sh, turk-mo’g’ul xalqlari armiyasining besh qismdan iborat an`anaviy jangovar tartibiga o’zgartirish qachon kiritildi, ya`ni yasolni etti qismga bo’lishga sohibqironni qanday zaruriyat majbur etdi, degan savolning tug’ilishi tabiiy.
Ushbu savolga qoniqarli javob olish uchun Temurbekning Balx hokimi amir Xusayn (1370 yili o’ldirilgan) bilan ittfoqda 1365 yili Jata (Mo’g’uliston) xoni Ilyosxo’jaga qarshi qilgan, tarixga «loy jangi» nomi bilan kirgan muhorabada ittifoqdoshlar cherigi qanday yasolda joylashganligini kuzatish kerik bo’ladi.
Tarixiy manbalarda keltirilgan ma`lumotlarga qaraganda, otliq askarlar Temurbek armiyasining zarbdor qismi hisoblangan, ular og’ir va engil qurollar bilan qurollangan suvoriy guruhlarga bo’lingan. Yoy, sadoq va qilich bilan engil qurollangan otliqlar asosan razvedka va soqchilikchilik bilan shug’ullangan, o’ta zarur chog’dagina dushman kuchlari bilan jang qilish huquqiga ega bo’lgan.
Yurishga jo’nahdan oldin Temurbek arkoni davlat vazirlar, sarkardalar, beklar, amirlarni harbiy kengash-mashvaratga chorlagan. Ayni chog’da ulusning turli viloyat va tumanlaridan, shuningdek tobe yurtlardan qo’shin to’plash uchun maxsus buyrak-tunqal e`lon qilingan. Farmon kerakli joylarga yuqori mansab egasi, bosh qo’mondonning ad`yutanti-tavachi tomonidan tezlik bilan etkazilgan. Tavachining zimmasiga askar jamlahdan tashqari qo’shin qismlarining qarorgoh yoki safardagi o’rni, jangovar tartib-yasolni hamda bir joydan ikkinchi joyga ko’chishni nazorat qilish ham yuklatilgan edi.
Sharafuddin Ali Yazdiyning yozishiga ko’ra, Temurbek Dashti Qipchoqqa qilingan yurish (1390-1391) oldidan qo’shinni bir yilga etadigan oziq-ovqat, qurol-yarog’, kiyim-kechak va boshqa safar uchun zarur ashyolar bilan ta`minlashni o’z noiblariga buyurgan. Har bir suvoriyga bitta yoy, 30 ta o’q, bir sadoq, bir qalqon va bitta qo’shimcha ot ajratilgan. Yurish vaqtida har o’n jangchi bir chodir, ikki belkurak, bir kerki, bir o’roq, bir arra, bir tesha, bir bolta, 100 dona nina olgan.
Abdurazzoq Samarqandiy har bir jangchining shuningdek, yarim man og’irligida arqon, bir dona pishiq teri va bitta qozon olib kelishi lozim bo’lganligini qayd etadi.
«Temur tuzuklari»da ta`kidlanishicha, safar chog’ida oddiy askarlarning har o’n sakkiztasiga bitta chodir berilgan. Har bir jangchi ikkita ot, yoy, sovut, qilich, juvoldiz, qop, o’nta nina, arra va teri xaltaga (chanach) ega bo’lgan.
Sara jangchilarning har beshtasi bir chodirga joylashgan. Ularning har bittasi dubulg’a, sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq va buyruqda ko’rsatilgan miqdorda ot bilan ta`minlangan.
O’nbegining alohida chodiri bo’lgan. U sovut, qilich, o’q-yoy, sadoq bilan qurollangan va beshta qo’shimcha ot olish huquqiga ega bo’lgan. Yuzbegining ham alohida chodiri bo’lgan. Uning qurol-yarog’i qilich, o’q-yoy, sovut, sadoq, gurzi, oyboltadan iborat bo’lgan. Unga o’nta qo’shimcha ot berilgan.
Mingbegi chodirdan tashqari soyabon bilan ham ta`min etilgan. Dubulg’a, zirih (chahoroyna), sovut, nayza, qilich, sadoq va o’q singari rang-barang qurol turlari bilan qurollangan.
Piyoda askarlar asosan qilich, kamon va kerakli miqdorda o’q bilan safarga chiqqan. Miod erida oliy bosh qo’mondonning borgohi tikilgan va u turli rangdagi tug’ hamda bayroqlar bilan bezatilgan. Belgilangan vaqtda (miod vaqti) da lashkargohga yetib kelgan askarlar qat`iy tartib va intizom bilan o’z bo’ljar (pozitsiya)larini egallagan hamda yurish oldidan o’tkazilajak an`anaviy harbiy ko’rikka puxta tayyorgarlik ko’raboshlagan.
Sohibqiron yurish paytida tajribali sipohiylarga katta ishonch bo’ldirgan. Ko’p marotabali so’qishlarda suyagi qotgan, urushni o’zining bosh mashg’uloti deb sanagan jangchilar safar boshlanishidan avval jam qilingan. Ular kirim-chiqim daftariga, shuningdek davlatdan maosh-ulufa, oziq-ovqat, em-hashak oluvchilar ro’yxatiga kiritilgan. Tuzilishiga ko’ra Temurbek armiyasi turk-mo’g’ul xalqlari uchun an`anaviy bo’lgan o’n. Yuz, ming va tumanlarga taqsimlangan. Ularga o’nbegi, yuzbegi, mingbegi, tumanbegilar sardorlik qilgan. «Temur tuzuklari» da qayd qilinishicha, qo’shin qo’mondonlari safiga Temurbek oliyhimmat, oqil, mard, tadbirkor, sezgir, jur`atli, sabotli, harb ishiga jon-dilini bag’ishlagan iste`dodli shaxslarni jalb etish masalasiga katta e`tibor bergan. Har bir bek yoki amir o’z noibi-o’rinbosariga ega bo’lgan. Biror bek yoki amir hayotdan ko’z yumgan taqdirda noibi uning o’rnini egallagan.
Rui Gonsales Klavixoning guvohlik berishicha, qo’shin to’plash to’g’risida farmoni oliy e`lon qilinishi bilan askarlar o’z oilasi, asbob-aslahasi, mol-mulki bilan miod eriga yetib kelgan. O’rdagohdagi sohibqironning saropardasi atrofida har bir qism va bo’linmalar chodirlari tikilgan. Oddiy askardan yirik sarkardagacha har kim o’z joylashish o’rnini aniq bilgan. Barcha ishlar tartib-intizom bilan, shovqin-suronsiz bajarilgan. Qo’shin bilan birga qassoblar, bakovullar, qovurilgan va pishirilgan go’sht bilan savdo qiluvchilar, arpa va meva sotuvchilar, nonvoylar ham ko’chib yurgan. Turli kasb egalari askarlarga xizmat ko’rsatganlar. Hatto ko’chma hammomlar ham jangchilar xizmatida bo’lgan.
Temurbek tanlab olgan sarkardalar o’zlarining harbiy mahoratlarini nafaqat urush kezlarida, balki tinch mehnat chog’ida ham namoyish etishga tinmay harakat qilar edilar.
Harbiy san`atning o’ziga xos sir-asrorlaridan to’la voqif bo’lgan, dushman saflarini parokanda qilish yo’l-yo’riqlarini yaxshi egallagan, mushkul vaziyatlarda dadil va tez harakat qiladigan, hech qanday to’siqlardan tap tortmaydigan, qo’shin safida sodir bo’lishi ehtimolidan holi topilmagan tartibsizliklarni o’z vaqtida bartaraf eta oladigan iste`dod egalarigina Temurbek tomonidan lashkarboshilikka qo’yilgan.
Temurbekning farmoyishiga binoan atoqli lashkarboshilardan to’rttasi birinchi darajali sarkarda, ya`ni beklar begi mansabiga tayinlangan. Dongdor amirlardan biriga amir ul-umaro lavozimi berilgan va u oliy bosh qo’mondon, ya`ni Temurbekning noibi vazifasini ado etgan. Sohibqiron bevosita ishtirok etmagan urush va janglarda amir ul-umaro qo’shinga qo’mondonlik qilgan.
Zikr etilganlardan tashqari qo’shin qo’mondonligiga Yana o’n ikki bek jalb etilgan ming kiishdan iborat suvoriylarga birinchi bek, ikki ming otliqlardan tashkil qilingan guruhga ikkinchi bek, uch ming otliqlifavjga uchinchi bek va shu tartibda o’n ikki ming otliq askarlardan tuzilgan qo’shinga o’n ikkinchi bek sardorlik qilgan. Quyi pog’onada turgan qo’mondon o’zidan yuqori lavozimni egallab turuvchi sarkadaga bo’ysungan.
Temurbek armiyasining turli qism va bo’linmalariga uch yuz o’e uch bek boshchilik qilgan. Ularning dastlabki yuztasi o’nbegilik, ikkinchi yuztasi yuzbegilik, uchinchi yuztasi esa mingbegilik rutbalarini egallagan. Tumanlarga sohibqironning farzandlari, nabiralari hamda amir Shayx Nuriddin, amir Jahonshoh singari nomdor lashkarboshilar rahbarlik qilgan.
Temurbek qo’mondonlar tarkibining harb ishidan talab darajasida mahorat va malakaga ega bo’lgan shaxslardan shakllanishiga alohida diqqat qilgan.
Janglarda qahramonlik va mardlik namunalari ko’rsatgan sara jangchilar munosib ravishda taqdirlanib o’nbegi, takror jangovar xizmatlari evaziga yuzbegi va nihoyat mingbegi amaliga ko’tarilish imkoniyatiga ega bo’lgan.
Yovning askariy g’ururini tor-mor etgan mingbegi birinchi darajali amir unvoniga, yirik dushman qismini mag’lub etgan birinchi darajali amir o’z navbatida ikkinchi darajali amir mansabiga va shu yo’sinda o’zga bek hamda amirlar yuqoriroq harbiy martabaga ko’tarilib borgan. Janggohda mardlik va qahramonlik ko’rsatgan oddiy jangchilarning maoshi oshirilgan. Ba`zi sabablarga ko’ra jang maydonini tashlab qochgan askarlar o’lja taqsimotida ishtirok etishdan mahrum qilingan. Muhorabadan yarador bo’lib qaytgan shaxslarning izzat-xurmati joyiga qo’yilgan, ularga Onhazratning marhamati ko’rsatilgan.
Biror kishvarning fath qilgan yoki g’anim armiyasini mag’lubiyatga uchratgan sarkarda uchun uch xil mukofot ta`sis etilgan, ya`ni sharafli bahodir unvoni hamda tug’ va nog’ora berilgan. Ayni shunday yuksak mukofot bilan muxolifatchi taraf taxt vorislari rahnamoligidagi qo’shinni parishonlikka solgan amir yoki bekning ham shavkati ziyoda qilingan.
Jangu jadal chog’ida shijoat ko’rsatib dushman guruhini qochirishga muyassar bo’lgan o’nbegi shahar dorug’asi, yuzbegi esa viloyat hokimi vazifasiga tayinlangan. Muqotalada aduv hashamlari ustidan zafar quchgan mingbegi viloyat voliysi mansabi bilan taqdirlangan.
Biror mamlakat yoki yurtni egallagan amirga o’sha yerlar ma`lum shart va imtiyozlar asosida boshqarilish uchun suyurg’al tarzida inoyat qilingan. Temurbek va temuriylar davrida suyurg’al keng tarqalgan feodal er egaligi turlaridan biri bo’lib. Nasldan-naslga o’tgan. Suyurg’al egasi davlat hisobiga to’lanishi zarur bo’lgan soliqlardan ozod qilingan. Bunday suyurg’al turi «darbasta suyurg’al» deb yuritilgan.
Dovyurak pahlavonlar harblardan ko’rsatgan jasoratlari uchun baland darajaga erishib, baobro’ kishilar qatoridan o’rin olgan. Ular gurzi, olachuk (chodir), murassa` kamar, qilich va saman ot kabi pahlavonlik nishonlari bilan e`zozlagan. Botirlarning ko’pchiligi keyinchalik o’nlik, yuzlik, mingliklarga qo’mondonlik qilishdek ma`suliyatli vazifalarga qo’yilgan.
Yuqorida tilga olingan o’n ikki amirdan har biri yuz dovul (tabl) va bayrog’iga ega bo’lgan. Bosh qo’mondon nog’ora hamda alamdan tashqari shuningdek, burg’u, tumantug’ va chortug’ bilan nishonlangan.
Mingbegi tug’ va karnay, ya`ni qo’ragaga ega bo’lgan. Yuzbegi va o’nbegiga nog’ora berilgan. Turli qo’shun, ya`ni qism qo’mondonlari tegishli noshonlarga sazovar bo’lgan.
Biror lashkarboshining hayoti xavf ostida qolgan vaziyatda uni g’anim o’qidan asrab qolish yo’lida o’z ko’ksini qalqon qilgan jangchilar Sohibqironning xurmat-e`tiboriga va olqishiga sazovor bo’lgan, maxsus inoyatlar bilan taqdirlangan.
Sohibqiron yurishga jo’nahdan ancha avval yog’ining qurolli kuchlari, mudofaa inshootlari, u erdagi ichki vaziyat kabilar haqida aniq va to’la ma`lumotga ega bo’lish maqsadida uning yurti yoki qarorgohiga o’z ayg’oqchi (xabargir, josus) larini peshma-pesh yuborib turgan. G’anim to’g’risida zarur ma`lumotlarga ega bo’lgandan so’nggina yurishga taraddud ko’rilgan. Bu xususda ibn arabshoh yozadi: «Temur tengi yo’q fe`l atvorli, chuqur mulohazali kishi bo’lib, uning tafakkur dengizining qa`ri yo’q va (uning) tadbiri tog’iga na tekisligu, na g’adir-budir orqali yo’l topilardi. U yerlarning barcha tomonlarida o’z ayg’oqchilarini tarqatib, qolgan mulklarida esa josuslar qo’ygan edi. Ular (josuslar) jumlasidan, uning amaldorlaridan biri Amir Otlamish bo’lsa. Yana biri faqih Mas`ud al-Quhoniy-u Temur devoni ashoblarining ko’zi edi. Josuslarning bunisi Qohirada, Muiziyada bo’lsa, unisi Damashqda, Shamiysoniyadagi so’fiylardan biri edi. Ularning biri chakanafurush bo’lsa, ikkinchisi yirik savdogar, badxulq polvon va hunarmand, munajjim va o’z tabiaticha ish qiladigan lar, gapchinoz qalandarlaru sayoq darveshlar. Zarofatli meshkoblar, latofatli etikdo’zlar, alvasti va xiylagar bo’lib, ular chor atrofda bo’layotgan hodisalar va ularning xabarlarini Temurga etkazib, o’zlari afzal ko’rgan ishlarini unga bayon etardilar. Ular vaznlar, narx-navolar to’g’risida unga zikr qilib, manzilu shaharlarni tavsiflardilar. Ularning tekis va notekis joylarining suvratini keltirib, uylari va diyorlari o’rinlarini chizib ko’rsatardilar, shular orasida u joylarning yaqin yoki uzoq, tor yoki kengligini ularning qaysi tevarak-atrofda, g’arb yoki sharqdami, shaharlar va qishloqlarning ismlarini, manzil va panohjoylar nomlarini, har joyning ahliyu boshliqlari, amirlari, ulug’lari, fozillari, shariflari, boylariyu faqirlarini, ularning hai birining ismi va laqabini, shuhrati va nasabini, ularning hunari va (ega bo’lgan) vositalarini (to’la-to’kis) bayon qilardilar. Natijada, Temur o’z fikri bilan shularni yaqqol ko’rib, tafakkuri vositasida o’z yerlaridan xorij joylar ustidan ham tasarruf yuritardi».
Sohibqiron safar chog’i qo’shinni qiyin va o’tib bo’lmas joylardan boshlab boruvchi yo’lchi, ya`ni qajarchilarni mahalliy xalq ichida yollab olish masalasiga jiddiy yondashgan.
Safar arafasida Temurbek o’z pirlari va rahnamolari huzuriga sof ishonch hamda pok irodat bilan tashrif buyurib, ziyorat shartlarini bajo keltirgan. Muqaddas va muborak mozorlarni tavof qilgan. Mayib-majruhlarga, muhtoj va yo’qsillarga nazru sadaqalar ulashgan.
Temurbek armiyasida ichiga yonuvchi modda-naft solingan ko’zachalar irg’ituvchi o’t sochish quroli-ra`dning uzluksiz ishlab turishini ta`minlovchi maxsus to’pchilar-ra`dandozlar mavjud bo’lgan. Mustahkam qal`a va qo’rg’onlarni qamal qilishda samarali qurol hisoblangan ra`dni boshqaruvchi to’pchilarni soni, Nizomuddin Homiyning fikricha, 10 ming kishiga etgan. Ra`dandozlar Temurbek tomonidan ilk marta 1379 yili Urganchni muhosara qilish vaqtida jangga solingan.
Kezi kelganda ta`kidlash lozimki, arab tiliga xos ra`d so’zi aslida «momoqaldiroq»ni bo’ldiradi. To’pni ra`d termini bilan atashlarining boisi shundaki, undan o’q-snaryad otilgani kuchli gumburlagan tovush chiqqan.
Ra`dning Temurbek tomonidan qurollanishga kiritilishi XV-XVI asrlarda Movarounnahr, Xuroson va eronda artilleriyaning boshqa turlarining paydo bo’lishida turtki vazifasini o’tadi.
Amir Temurning hayoti asosan ikki davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davr: 1359-1386 yillarni tashkil etadi. Bunda Temur Movarounnahrda mo’g’ul xonligidan mustaqil, kuchli markazlashgan davlat tuzish uchun kurashadi.
Ikkinchi davri: 1386 yildan boshlanib, umrining oxirigacha davom etadi. Bu davrda Temur uch yillik, besh yillik, deb nomlangan urushlar olib boradi va Xitoyga qarshi urushga tayyorgarlik ko’radi.
Temur o’z hayotida 30 marta yurish qilgan va 27 mamlakatni zabt etgan. Lekin ulardan «uch yillik», «besh yillik», «etti yillik» urushlari mashhur bo’lgan.
Temur davlati uchun eng xavfli davlat uning shimolida joylashgan Oltin O’rda edi. Qora dengizdan Oltoly tog’larigacha cho’zilgan yerlar Jo’ji ulusi ixtiyorida edi. Jo’ji ulusining Yoyiqdan Qora dengizgacha cho’zilib ketgan juda katta qismi Oltin O’rda edi. Yoyiq sharqida yerlar Oq O’rda deb yuritilardi.
Amir Temurning Markaziy Osiyo hududidan tashqariga bo’lgan yurishi asosan Shimolga, ya`ni Oltin O’rda davlatiga qaratilgan edi. Temurning Oltin O’rdaga qarshi yurishidan maqsadi, uni o’z davlatiga qo’shib olish emas edi. Davlati uchun xavfli kuch bo’lgan Oltin O’rdani zaiflashtirish va faqat uning sharqiy qismini o’z saltanatiga qo’shib olish edi.
Bu davrda Oltin O’rda oq O’rdalarda ikkita mustaqil davlat tashkil topib, ular o’rtasida o’zaro janjallar davom etmoqda edi. Temur uning ichki nizolaridan ustalik bilan foydalandi. O’rusxon tazyiqidan Temur huzuriga qochib kelgan Oq O’rda xonlaridan To’xtamishga Temur bir necha marta yordam beradi. 1379 yilda To’xtamish Temur yordamida Oq O’rda taxtini egallaydi.
Turon ozodlik harakatining sarkardasi Temurning Oltin O’rda xoni To’xtamish ustidan qozongan g’alabasi nafaqat Markaziy Osiyo, butun Sharqiy Evropa, Russiya uchun ahamiyatga ega edi.
Temur Oltin O’rda xonligini tor-mor etib, uning qishloq va shaharlarini vayron qiladi. Sharq mamlakatlari bilan bog’lagan Buyuk Ipak yo’lining Oltin O’rda orqali o’tadigan shimoliy tarmog’iga xotima beradi.
Ta`kidlash lozimki, temuriylar davrida yurish yoki razmdan oldin qo’shinni ko’rikdan o’tkazib, uning jangovar ruhi va holatini aniqlash an`ana tusiga kirgan. Ko’rikdan nafaqat asosiy jangovar qismlar, shuningdek, ular ortidan boruvchi og’ir karvon o’g’ruq (ovoz) ham o’tkazilgan.
Temurbek dushmaniga qo’qqisdan qaqshatqich zarba berish usuli bilan shuhrat qozongan edi. G’anim o’rdugohi aniqlangach, aksariyat hollarda Sohibqiron unga maxfiy yoki o’tish o’ta mashaqqatli bo’lgan, hech bir kimsaning oyog’i etmagan dovonlar, daralar, so’qmoqlar, tog’u toshlar orqali tunda ulovlarni jilovidan tutgan tarzda yaqinlashar, quyosh o’zining zarrin nurlarini bepoyon zamin uzra socha boshlashi bilan g’aflat uyqusida yotgan yog’iga quyundek yopirilar edi. Ibn Arabshoh hikoya qiladi: Temurbekning dorus-saltana Samarqandda imoratlar qurish, bog’u bo’stonlar barpo etish, ariqlar qazib, suv chiqarish singari obodonchilik yumushlari bilan band bo’lib turganligidan mujda topgan qo’shni mamlakatlar uning hujumini kutmasdan, mudofaaga tayyorgarlik ko’rmagan holda xotirjam hayot kechirar edi. Sohibqiron poytaxtdagi ishlarni nihoyasiga etkazgach, tovachilarga qo’shinni tez fursat ichida samarqandda to’plash haqida amr qiladi. Askarlar uchun o’zi o’ylab topib. Ixtiro qilgan yo’sinda tayyorlangan dubulg’alarni jangchilar kiyib, yurishga chiqishlarini buyuradi. Temurbek safarning yo’nalishini sir tutadi.
Temurbekning Hindga yurish qilib, Dehliga yaqinlashib qolganligidan tahlikaga tushgan hindlar shahzoda Sulton Mahmud, Malluxon va o’zga nomdor hind sarkardalari rahnamoligidagi o’n ming suvoriylar, yigirma ming sara piyodalar va bir yuz yigirma jangovar fillardan iborat qo’shin bilan unga ro’baro’ bo’ladi. Sohibqiron birinchi galda jangchilarning kapalagini uchirib, ularni dahshatga solgan fillarni daf qilish borasida bosh qotiradi. Zudlikda fillarga ofat keltiruvchi o’tkir tig’li uchburchak shakldagi sanchiq-mo’ndulardan minglab yasaladi va fillar kelishi kutilayotgan yerlarga joylashtiriladi. Ikkala qo’shin jang harakatlarini boshlagach, Temurbek o’z askariy qismlarini chekinishga buyuradi. Temuriy jangchilarning tisarilganini ko’rib, dushman qochdi xayol qilgan hindlar olg’a tashlanadi.
Fillar, ularning ketidan otliq va piyodalar junbushga keladi. Mo’ndu tikilgan erga etgan fillarning oyoqlariga o’tkir sanchiqlar tikon yanglig’ qadaladi. Og’riq zo’rligidan qutirgan fillar jon achchig’ida filbonlarni uloqtirib, orqaga tum-taraqay qocha boshlaydi. Ular ortda kelayotgan hind suvoriy va piyodalarini poymol qilib, yanchib o’tadi.
Sohibqiron o’ta tahlikali onlarda ham sarosimaga tushmas, hissiyotga berilmas, metinday mustahkam irodasi ikkilanishga, qat`iyatsizlik ko’rsatishga aslo yo’l qo’ymas edi. Biror marta ham mag’lubiyat («loy jangi» bundan istisno) alamini tortib ko’rmagan muzaffar qo’shin oliy bosh qo’mondonning har qanday og’ir va chigal vaziyatdan ham tadbirkorlik bilan chiqib ketishiga butun vujudi bilan ishonar. Shuning uchun g’anim bilan faqat g’alabani ko’zlagan holda jon-jahdi bilan jang qilar edi.
Sohibqiron jang maydonini tanlahda bevosita ishtirok etgan. Janggohning tekis, keng va qo’shin qismlarini joylashtirishga qulay bo’lishi talab qilingan. Ayniqsa, ma`rakagohning ichimlik suv manbaiga yaqin bo’lishi hamda razm vaqtida quyosh nurining jangchilar ko’ziga tushmasligi maqsadga muvofiq hisoblangan.
Yirik muhorabalar paytida dastasi uchiga mahcha-yarim oy shakli qadalgan jangovar bayroq va tug’lar bilan bezatilgan oliy bosh qo’mondonning borgohi balandlikka tikilgan. U yerdan qism va bo’linmalarning maydondagi harakati, jangning borishi Temurbek tomonidan kuzatib turilgan. Odatga ko’ra borgoh oldida harbiy orkestr askarlarni mardlikka rag’batlantiruvchi, ularning jangovar ruhini ko’taruvchi kuylarni tinimsiz chalib turgan.
Temurbek qo’shini zabt etilgan qal`a, shahar va viloyatlarni o’zboshimchalik bilan g’orat qilish huquqidan butunlay mahrum edi.
Faqat ommaviy talo-tarojga ruxsat berilganidan so’nggina yurishda ishtirok etayotgan har bir kishi, hoh u nomdor lashkarboshi bo’lsin, hoh oddiy askar bo’lsin, bundan qat`iy nazar teng g’animat olish huquqiga ega bo’lar, kimki biror o’ljani birinchi bo’lib qo’lga kiritsa, o’shanga ega bo’lar edi.
Ko’p hollarda Sohibqiron obod va ko’rkam, madaniyati gurkirab yashnagan, ma`mur shahar va kentlarni, viloyatlarni g’orat qilishdan o’zini tiyar, u yerlardagi muborak qabristonlar, mashoyix va akobirlarni ziyorat qilar edi.
Sohibqiron janglarda mardlik va qahramonlik namunalari ko’rsatgan har qanday raqibini xurmat qilar, jangchilarini undan o’rnak olishga undar edi. Bunga tarix shohid.
Sohibqiron biror hisor, shahar yoki viloyatni qancha vaqt ichida zabt etish mumkinligini oldindan yaxshilab hisoblab chiqar va sarkardalardan belgilangan muddatda harbiy harakatlarni nihoyasiga etkazishni qat`iy talab qilar edi.
Nizomuddin Homiyning «Zafarnoma», G’iyosuddin Alining Temurbekning Hindistonga yurishiga bag’ishlangan tarixiy asarida bitilishicha, 1395 yili To’xtamishxonni mag’lub etgan Temurbek Samarqandga qaytadi va qish faslini Ohangaronda o’tkazadi. Shahzoda Pir Muhammadni Mo’g’ulistonga hokim etib tayinlab, chegaraoldi hududlarni mustahkamlashni, Xitoy va Xo’tanga qilinajak yurish uchun oziq-ovqat va yem-hashak jamg’arishni buyuradi. Shu orada unga Hindistonda islomning mavjudligi, biroq u erdagi aholining asosiy qismini majusiylar tashkil qilishi, musulmon hokimlar budparast ommadan faqat o’lpon yig’ish bilan kifolanayotgani haqida birin-ketin xabarlar kela boshlaydi. Majusiy qaroqchilarning yovuz niyatlariga chek qo’yish, mo’minlarni ular o’tkazayotgan zulmdan ozod qilish, savdogar va sayyohlarning xavf-xatarsiz kelib-ketishini ta`minlash kabi maqsadlarda Temurbek Xitoy va Xo’tanga qilinishi lozim bo’lgan yurish o’rniga Hindiston tomon qo’shin tortadi.
Bu urushni u Muhammad payg’ambar e`tiqodini yoyish, payg’ambar nomini ko’klarga ko’tarish, butparast va kofirlarni qirib, Hindistonda avj olib ketgan feodal tarqoqlik va o’zaro urushlarga barham berish bayrog’i ostida olib borgan. Sohibqironning o’zi bu haqda «Tuzuklar»da shunday yozgan edi: «qur`oni masjiddan fol ochsam, Ushbu ulug’ oyat chiqdi: «Ey payg’ambar, kofirlarga va munofiqlarga qarshi jaxd qilgil»... So’ngra...iqbolimiz xonasi Hindistonga qarata qo’l ko’tarib, zafaru fath fotihasini o’qidim». Temur Qashqadaryo vohasidan chiqib Termiz orqali yurib avgustda Qobulni egalladi. U erdan Hindiston chegaralari tomon kirib borib tulumbi, Multon, Dipalpur, Sarasti, Fatxobod, Somona va boshqa shahar va qal`alarni birin-ketin egallab dekabr’ oyida Hind daryosidan o’tib Dehliga etib bordi. Boy va badavlat Dehli shahrini ham mag’lubiyatga uchratdi. Sohibqiron Samarqandga qaytib kelgandan so’ng G’arbga tomon bo’ladigan yurishlarga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Bu urush asosan Turk sultoni Boyazid Yo’ldirimga qarshi qaratilgan edi. Ikki buyuk turk hokimi o’rtasidagi ziddiyatlar borgan sayin kuchayib bordi.
Bu urushga sohibqiron Shohilmadi. Urushni oldini olishga va tinch hal qilishga harakat qildi, chunki islom himoyachisi bo’lgan sOhibqiron Boyazidning xristanlar bilan jang qilganini bilar edi. Lekin bunga Boyazid nazar-pisand qilmadi, Temurni kamsitdi, haqoratladi va o’rtada boshlangan urushga hamirturush bo’ldi. Qora quyunli turkman qabilasining hokimi Qora Yusuf 1388-1399 yillarda bir necha marta Temur lashkarlariga qarshi janglar olib borgan. Unga Ahmad Jaloyir ittifoqdosh bo’lgan. Qora Yusuf va Jaloyirni Boyazid o’z himoyasiga oladi va boshpana beradi. Amir Temur Boyazidga o’z elchisi orqali xat yozib, Qora Yusufni unga topshirishni talab qiladi. Boyazid nomani olgach, jahl bilan Sohibqironni haqoratlab, xatini so’nggida quyidagilarni yozgan edi: «...Men bilamanki, bu so’zlar seni hech to’xtatmasdan bizning mamlakatimizga tomon otlantiradi. Agar sen kelmasang, sening xotinlaring uch taloq bo’lsin. Agar sen mening yurtimga kelsangu men urush qilmay qochsam, mening xotinlarim uzil-kesil uch taloq bo’lsin». Bu haqorat va yuqoridagi ayollar haqidagi so’zlarga Temur juda g’azab bilan qaraydi, chunki u ayollarni hurmat qilar va hatto ularni ismlarini atab chaqirmas ham edi. Amir Temurning G’arbga yurishi 1399 yilda boshlanib 1404 yilgacha davom etgan. Bu tarixga «etti yillik urush» nomi bilan kirgan. 1400 yilda turk sultoni o’ziniki hisoblagan Kichik Osiyoning hosildor yerlarida joylashgan ikkita muhim qal`a Sivoz va Milatiyani bosib oldi. Temur Msir sultonini tor-mor keltirib, uni qochishga majbur qildi va Damashqni egallab oldi, so’ng Musulga o’tdi. 1401 yilda u Bag’dod ko’rg’onlarini yakson qildi. 1402 yilda u erdan o’tib Gurjilarning isyonini Yana bir marta bostirdi.
Sohibqironning bu harakatlari sulton Boyazidning asablarini batamom ishdan chiqardi. Amir Temur 1402 yil aprel’ oyida Kuriya daryosini kechib o’tib birin-ketin Tartum, Kemox va Qaysariya qal`a shaharlarini egallab, Turkiya bilan Suriya va Bag’dod aloqa yo’lini kesib qo’yadi. Amir Temur bilan Sulton Boyazid o’rtasidatarixda nom qoldirgan «Anqara jangi» 1402 yil 28 iyunda boshlandi. Bu jangda Temurning buyuk sarkardalik mahorati, ayniqsa yaqqol ko’rindi. 200 ming kishilik Temur qo’shinining o’ng qanotiga o’g’li Mironshoh, chap qanotiga nabiralari Sulton Xusayn va Xalil Sultonlar, kenja o’g’li Shohruh qo’mondonlik qildi. Qo’shin markazini Temurning sevimli nabirasi va valiaxdi Muhammad Sulton boshqardi, Yana nabiralari Pirmuhammad va Iskandarlar ham bu jangga tayyor turdilar va jang Temurning erkin g’alabasi bilan yakunlandi.
Amir Temur 1404 yil kuzida nabirasi Ulug’bekning to’yini o’tkazish bahonasida o’z davlati qo’l ostidagi oqillar, viloyat hukmdorlarini, qo’shin boshliqlarini va boshqa amaldorlarni Samarqandga taklif qildi va qurultoy chaqirdi. Unda Xitoyga bo’ladigan yurish muhokama qilindi. Temur ulug’ tug’ni ko’tarib 1405 yil 8 yanvarda 200 ming lashkar bilan Xitoy sari yuzlandi. Qish o’sha yili juda qattiq kelgandi. Qishning sovuqligi shu darajada kuchli bo’lgan ekanki, Ali Yazdiyning yozishicha daryo ustidagi muzning qalinligi 2-3 tirsakka teng bo’lgan. Sovuq zarbidan juda ko’p askarlarning yuz, burunlarini sovuq urib ketgan, ba`zilari esa halok bo’lishgan. Ammo sohibqiron to’xtamay yo’lni davom ettirar edi. 1405 yil 14 yanvarda Temur O’tror shahriga yetib keldi. U nu erda shamollab kasalga chalindi va uzoq muddat yotib qoldi. Uni O’tror hokimi Berdibekning saroyiga yotqizadilar. Kuni yaqinlashganini tushida ko’rgan sohibqiron hamsafar avlod-ajdodlarini, quroldosh amiru-akrabo va o’z o’rniga qoldirayotgan voris Pirmuhammad Jahongirga itoat etishga da`vat etadi va vasiyat qiladi. Saroyda hozir bo’lganlar nomidan amir Shohmalik va Shayx Nuriddin ulug’ Amirni oxirat yo’liga jo’natish oldidan uning vasiyatlarini bajarish va unga amal qilishga va`da berganlar. 1405 yil 18 fevral’ kechqurun buyuk saltanat sohibi Amir Temurning hayotiga yakun yasaldi. Uning jasadini Samarqandga olib kelib, o’z vasiyatnomasiga ko’ra piru ustozi Shayx Said Baraka hokining oyoq tomoniga dafn etdilar.
Shunday qilib, 1370-1407 yillar mobaynida, ya`ni 35 yil Samarqand taxtini boshqargan Sohibqiron Amir Temur Ko’ragoniy buyuk saltanatga asos soldi. U umri davomida 30 martadan ortiq harbiy yurishlar uyushtirdi va biror marta bo’lsada engilmadi, dunyodagi 27 mamlakatni egalladi. Amir Temur tuzgan salatanat sarxadlari janubda AraBo’ston yarim orollari va Hindiston yerlaridan shimolga to Maskov knyazligiga qadar, sharqda Xitoy hududlaridan g’arbga tomon O’rta Yer dengizi va Misr davlatlari yerlarini ham o’z ichiga olgan hududlarga qadar cho’zilib ketgan.