Tekke ve tasavvuf halk edebiyati

TEKKE VE TASAVVUF HALK EDEBİYATI

Tasavvuf kelimesi, Arapça "suf" (yün) kelimesinden türemiştir. her türlü zevkin, rahatlığın, insanı Tanrıdan uzaklaştıracağına inananların kaba yün giysiler kullanmaları yüzünden onlara "Sufi" (yüne bürünmüş) denilmiştir.

Tarihte tasavvuf, Hicret'in II. yüzyılında başlar. (VIII.yy) Tasavvuf anlayışında amaç, gönlü tüm dünyasal şeylerden (adem) arıtarak, ölmeden önce Tanrı'ya varmaktır. Tasavvuf anlayışına göre, etrafımızda gördüğümüz herşey, varlıkta (vücud-u mutlak) varolan Tanrı'nın, varlığını belli etmek için yokluğa (adem-i mutlak) yansıması sonucunda varolmuştur. Tanrı'nın sırlarının da yaratılan en mükemmel varlık olan insanda toplandığını görürüz. İnsanın, Tanrı'nın gözbebeğindeki görüntü olduğuna inanılır.

Tasavvuf eğitimi veren kurumlara "tekke" denir. Tekkelerin yaşayışları dış dünyaya kapalıdır; kendi içlerinde kurumlardır. Tasavvuf anlayışındaki yollara "tarikat" denir. Kuran hadislerinin tasavvuf anlayışına göre çeşitli biçimlerde yorumlanması sonucunda yüzlerce tarikat oluşmuştur. Mevlevi - Şehir aydınları; Bektaşi - Halk aydınları için kullanılan isimlerdir. Tasavvuf anlayışını benimseyen kişiye "mutasavvıf" denir.

İnsan, yaşadığı sürece maddeye bağlı bir varlıktır, ve dolayısıyla, diğer bütün varlıklar gibi Tanrı'nın yokluktaki bir görüntüsünden başka birşey değildir. Bu da, insanın "aslı olan varlıktan ayrıldığı" şeklinde yorumlanır; insan bu sebep dolayısıyla acı çekmektedir. Aslına, Tanrı'ya dönerse multu olacaktır, ancak vücut ona engel olmaktadır. Vücut engelini ortadan kaldırmak için harcanan çabaya "riyazat" (alıştırma) denir. Az yemek, az içmek, az uyumak ve çileye girmek riyazat amacıyla yapılır. Mutasavvıflar, bütün duygu ve düşüncelerini Tanrı'ya yönlendirebilmek için yöntemler geliştirmişlerdir. Bunların başında da "zikir" adı verilen ayin gelir. Zikir ayinleri sırasında, bir araya gelinip koro halinde ilahiler söylenir raks edilir; bu amaçla çoşup dünyayı unutmak ve bütün gönülle Tanrı'ya yönelmek hedeflenir.

Tasavvuf anlayışında ölümden sonra da hayat olduğuna inanılır. Ve ölümden sonra Tanrı'ya varmak taasvvufta vardır. Ancak bir mutasavvıfın en büyük isteği, ölmeden önce Tanrı'ya ulaşmaktır (Fena-fillah).

*Dini tasavvufi düşünceyi yaymak düşüncesiyle gelişen bir edebiyattır.
*Bu edebiyatın konusu Allah aşkı ve Vahdet-i Vücud düşüncesidir.
*Şairleri hem divan edebiyatı hem de halk edebiyatı nazım şekillerinde kullanılmıştır.
*Aruz vezni ve hece vezni birlikte kullanılmıştır.
*Dili halkın anlayabileceği bir dildir.

NAZIM ŞEKİLLERİ

İLAHİ
*Allah’ı övmek ve ona yalvarmak için yazılan şiirlere denir.
*Özel bir ezgiyle okunur.
*Hecenin 7’li 8’li 11’li kalıbıyla söylenir.

NEFES
*Bektaşi şairlerinin söyledikleri şiirlere denir.
*Tasavvuftaki Vahdet-i Vucud düşüncesi anlatılır.
*Hz. Muhammed ve Hz. Ali için övgülerde söylenilir. 

NUTUK
     Pirlerin ve mürşitlerin, tarikata yeni giren dervişlere tarikat derecelerini ve tarikat adabını öğretmek için söyledikleri şiirlerdir.

DEVRİYE
     Devir kuramını anlatan şiirlere denir. 

ŞATHİYE 
    İnançlardan teklifsizce, alaylı bir dille söz eder gibi yazılan şiirlerdir.

TEKKE VE TASAVVUF EDEBİYATI SANATÇILARI

YUNUS EMRE (1249-1322)
*Eskişehir’de doğup öldüğü söylenir.
*Hayatı efsanelerle örülmüştür.
*Dili sadedir.
*Allah inancını ve insan sevgisini işler.
*Şiirlerinde coşkun bir lirizm vardır.Lirik bir şairdir.
*Şiirlerinde hem aruz hem de hece vezni kullanılmıştır.
*İşlediği konular yönüyle evrenseldir.
Eserleri:Divan,Risaletün Nushiye
 

PİR SULTAN ABDAL (?-1560)
*16.yy!da yaşamış bir Bektaşi şairidir.Sivas’ın Banaz köyünde doğmuştur.Hızır Paşa tarafından Sivas'ta öldürülmüştür.
*Tasavvuf,tabiat,aşk ve halkın gerçek yaşayışıyla ilgili konular işler.
*Divan edebiyatında etkilenmemiştir. Dili sadedir.

HACI BEKTAŞ-I VELİ (1209-1270)
     13.yy’da yaşamıştır,Türkistan’ın Nişabur şehrinde doğmuştur.A.Yesevi’nin isteğiyle Anadolu’ya gelmiştir.
     Bilinen en önemli eseri ‘’Makalat’’tır. Sohbetler sözler anlamına gelir.Hz Adem’in yaratılışı, Şeytan ve Şeytani işler, Allah’ın birliği gibi konuları ele almıştır.

Birim - Şekil - Örnekler Ben yürürüm yana yana Aşk boyadı beni kana Ne akılem ne divane Gel gör beni aşk neyledi	İLAHİ
	Gah eserim yeller gibi Gah tozarım yollar gibi Gah akarım seller gibi Gel gör beni aşk neyledi
Akarsulayın çağlarım Dertli ciğerim dağlarım Şeyhim anuban ağlarım Gel gör beni aşk neyledi
	Ben yürürüm ilden ile Şeyh anarım dilden dile Gurbette halim kim bile Gel gör beni aşk neyledi
Mecnun oluban yürürüm O yari düşte görürüm Uaynıp melül olurum Gel gör beni aşk neyledi
	Miskin Yunus biçareyim Baştan ayağa yareyim Dost dilinden avareyim Gel gör beni aşk neyledi. Yunus Emre

Dil ve Anlatım:

Yunus Emre, bu şiirinde Türkçe kelimeler kullanmış, yabancı kelimelere yer vermemiştir. Şiirde sade bir Türkçe kullanmasına rağmen, günlük yaşamda kullanmadığımız, fakat o dönemde (13-14yy) halk arasında yaygın olarak kullanılan "dertlü, dağlaram, şeyhüm, vasl, melül" gibi kelimeler kullanılmıştır. Şiirde geçen "akarsulayın" kelimesindeki "-layın" eki "gibi" anlamına gelir. "Anuban, oluban" kelimelerindeki "-ban" da "-rek" yerini tutan bağ-fiil ekidir. Günlük yaşamada, bu kelimleri "anarak, olarak" anlamında kullanıyoruz.

Biçim - Şekil:

Manzume dörtlüklerden oluşmuştur. Şair duygu ve düşüncelerini dörtlüklerin sonunda tamamlamıştır. Bu manzumeni ölçüsü, hece ölçüsüdür. Her mısrada sekiz hece olduğu için "8'li hece ölçüsü" adını alır.

Hece ölçülerinde mısralar iki ya da daha çok parçaya bölünür. Mısranın bölümndüğü bu yerlere "durak" denir. Bu ilahide durak 4 + 4 biçimindedir.

Ben yü-rü-rüm / ya-na ya-na

Aşk bo-ya-dı / be-ni ka-na
Ne a-kı-lem / ne di-va-ne
Gel gör be-ni / aşk ney-le-di

Bu manzume bir ilahidir. Din ve tasavvuf konularında belli bir tarikatın özelliğini taşımayan, bestelenip söylenen manzumelere ilahi denir. Tanrı'yı övmek ve dua etmek için yazılır. İlahiler yedili, sekizli ve onbirli hece ölçüleriyle yazılabilirler.