Tema: Angliya kritikaliq realistik a'debiyatinda Ch. Dikkenstin' tutqan orni Joba

Tema: Angliya kritikaliq realistik a'debiyatinda Ch. Dikkenstin' tutqan orni
Joba:
1. Ingliz ádebiyatında Charlz Dikkens dóretpeleri
2. Charlz Dikkens jáhán ádebiyatında yumor hám satiranin' orni
3. A'debiyatda realizm tu'sinigi

Ingliz ádebiyatında Charlz Dikkens dóretpelerinde xojalıq -social roman dástúrleri dawam ettiriledi, turmıslıq tábiyat kórinisiler, turmıslıq adamlar obrazına shaqırıq etiledi, usı waqıtta avantyuristik orınlar, jınayat, sırlılıq sıyaqlı elementlerdiń qollanıwı romantik metodta jaratılǵan dóretpelerdi yadqa aling'an ingliz jazıwshısı Ch. Dikkensda ( “Nasrdagi Rojdestvo qosıǵı”dagi Skruj), orıs jazıwshısı XIX ásirdiń 20 -30 -jıllarında Bayron hám Shelli, Kits hám Skottlar dunyadan ótken ediler. Romantizm bar múmkinshiliklerin sarp etiw etip bolıp, jańa atlar payda bo'lmadi. Ingliz ádebiyatı rawajlanıwda roman janri strukturasınıń jańa ayrıqshalıqlar menen bayıwı, ingliz sa'n kóz qarastan realizminiń gullep-jasnaǵan dáwiri XIX ásir 30 -40 -jıllarǵa tuwrı keledi. Bul dáwirde záberdes realist jazıwshılar (Dikkens, Tekkerey, apa -qarındas Brontelar, E. Gaskell hám chartist shayırları Jons hám Lintonlar) dóretiwshilik etedi.

Ch. Dikkensdiń «Dombi hám balası», Tekkereydiń «Dańqparazlıq bazari», Sh. Brontediń «Jeyn Eyr», E. Gaskelldiń «Meri Barton» sıyaqlı romanları áne sol dáwir ádebiyatınıń eń sara dóretpelerinen esaplanadı. XIX ásir ingliz realizm ádebiyatın úsh dáwir ajıratıw múmkin:
Birinshi dáwir - 30 -jıllar ;
ekinshi dáwir 40 -yamasa “ash qirqinshi jıllar”;
úshinshisi 50-60 -jıllar. 30 -jıllarda ádebiyatqa jas Dikkens hám Tekkereylar kirip keldiler. “Oliver Tvist” hám “Ketrin” romanları bul jazıwshilardin' nyugeyt romanlarına ayriqsha juwapları edi.40 -jıllar ingliz ádebiyatı rawajlanıwda jańa, ekinshi dáwirdi baslap berdi. Bıyılǵı jılılarda chartistlar háreketi keń ko'lemde jazdı, olar jumısshılar ómiriniń, hayal miynetkeshlerdiń xor-zar jaǵdayın kórsetdi, xalıqtıń mútájligin, mámlekette reformalar ótkeriwdi talap etdiler.
Dizraeli, Kingsli, Bulver-Litton, Dikkens hám Tekkerey, apa -qarındas Bronteniń social romanlarında ásirdiń ideyaları da, social hárekettiń jaǵdayı da, dáwirdiń ruwxıy principlerı de óz ańlatpasın taptı. Ingliz romanshilarinin' bul ájayıp dáwirlessi óz dóretpelerinde tekǵana real jaǵdaydı, bálki jámiyettegi qarama-qarsılıqlardı da kórsetip berdiler jáne onıń kemshiliklerin (snobizm, artıqsha menmenlik, dańqparazlıq ) ashıp tasladılar, usınıń menen bir qatarda adamgershilikli gumanistik ideallardı da ilgeri surdilar. Olar óz dóretiwshilikleri menen ańlatpa quralları kompleksin, gúrriń qılıwdıń realistik sistemasın ramziylik hám metafora, teatr elementleri, parodiyalar, satira, pantomimalar menen bayitti.
Charlz Dikkens (1812-1870) Angliya qublasinda teńiz xizmetkershi shańaraǵında tuwıldı. Jaslıǵında basınan kútá úlken qıyınshılıqlardı ótkerdi, jaqsı bilim ala almadı. Óziniń qıyınshılıqlarǵa tolıq jaslıǵın keyinirek jazǵan «David Kopperfild» hám «Kishkine Dorrit» romanlarında gúrriń etip bergen. Dikkensdiń dúnyaǵa kóz qarası hám estetik qarawları XIX ásirdiń 30 -jıllarda qáliplesti. Ol chartistlar háreketi tárepdarı bolmasada, do'retiuw jumısshılar bolimı hám ezilgen xalıq jaǵdayına ashınıw keyipiyatin baqlaw múmkin. Charlz Dikkens jáhán ádebiyatına yumor hám satiraninńájayıp ustası retinde kirgen.
Onıń do'retiuwshiligin 4 dáwirge bolıw múmkin:
1) 1883-41-jıllarda - tiykarınan yumoristik dóretpelerin jarattı : “Biz ocherklari” “Pikvik” klubınıń xatlari”, “Oliver Tvist”;
2) “Dombi hám balası”, “Martin Uezlvit”;
3) 1849 -59 -jıllar - hajviy dóretpeler jarattı : “Devid Kopperfild”,
“Suwıq uy”,”Qorqınıshlı zamanlar”, “Kishkine Dorrit”;
4) 1860 -70-jıllar Dikkens qarawlarında úmitsizlik keyipiyati ústinlik etken. “Eki qala haqqında gu'rrin'”, “Úlken úmitler”, “Biziń ulıwma dostımiz”.
Birinshi baspadan shıǵarılǵan shıǵarması “Biz ocherklari” ( 1836 ) gúrriń hám ocherklar kompleksinde xabarshı bolıp islegen dáwirindegi dóretpeleri jıynalǵan. Olarda London jáne onıń xalqı ómiriniń túrli tárepleri ashıp berilgen. 1836 -37-jıllarda jazılǵan birinshi romanı “Pikvik klubınıń xatlari” shıǵarması baspadan shıǵarilg'annan son' jazıwshı júdá ataqlı bolıp ketedi. 40 -jıllar do'retiuwshinin' eń jaqsı shıǵarması «Dombi hám balası» (1848) romanı bolıp, dóretpe orayında iri kapitalıst sawdager Dombi turadı. Ol óz kárxanasınıń bayıwı, rawajlanıwınan bólek hesh nárseni tán almaydı. Balası tuwılǵanda perzent kórgeni ushın emes, bálki kárxana jumısların dawam ettiretuǵın miyrasxor tuwılg'aninan quwanadi. Balası 6 jasda opat etedi. Birinshi hayalı ólgennen keyin, ol Edit atlı áyelge úylenedi. Dombidiń adamlar menen baylanısı sawda-satıq munasábetlerin yadǵa saladı (ózine hayal satıp aladı. Editga úydi bezep turıwshı buyım retinde qaraydı ). Edit jumıs basqarıwshı Karker menen kárxana pulların urlap qoshadi. Sonnan keyin ol qızı Florensidi da úyinen quwip shıǵaradı. Qız jarlı jigit Uolterga turmısqa shıǵadı. Bulardıń barlıǵı Dombi shańaraǵınıń krizisqa júz tutıwına alıp keledi. Dóretpe aqırında Dombi ózgerip, kúyewi, qızı menen soylesetuǵın, aqlıǵı Polni suyiuwshi kisi retinde suwretlengen.
Charlz Dikkensdiń dóretpeleri ingliz jámiyetiniń barlıq siyasiy gruppalarında birdey jaxsı kórip o'qilgani biykarǵa emes. Sebebi jazıwshı barlıqǵa jaqsı tanıs bolǵan zatlar : xojalıq turmıs, dawkes hayallar, qumarbazlar hám qarızdarlar, jas balalarǵa zulm etiwshiler, óz torlarına awısh er adamlardı ilestiruvshi hayyar hám uqıpsiz hayallar haqqında jazdı. 50-yilarda Dikkensdiń bilimlendiriw tarawı hám jarlılarǵa járdem beriw sistemasındaǵı reformalar menen baylanıslı social qarawları qáliplesti. Doslarına jazǵan xatlarında ol jarlılar ushın yakshembi mektepleri ashıwǵa jetiwchiligi haqqında jazdı, olardı ashılıwın ózi qadaǵalaw etdi hám Bulver-Litton menen birgelikte jas jazıwshılarǵa járdem berdi. Bul dáwirde ol óziniń eń jaqsı, ózine tán trilogiyani shólkemlestirgen - “Suwıq uy”, “Qorqınıshlı zamanlar”, “Kishkine Dorrit” social romanların baspadan shıǵartirdi.
Dikkens tiri waqtinda u'sinis shıńina kóterildi. Jazıwshı Engus Uilson ol haqqında : “Dikkensnltin' máńgi miyrasları - romanlarınıń janbaǵıshlaytuǵın hám ayrıqsha dúnyası bolıp, ol Dostoevskiy hám Dode, Gissing hám Shou, Prust hám Kafka sıyaqlı bir-birine uqsamaytuǵın jazıwshılarǵa jas baxsh etken”,- degen edi. Charlz Dikkensdiń qaharmanları ga fabulasi hám ga avtordıń niyet-maqsetlerine bo'ysunbag'an halda, ózlerinin' ǵárezsiz turmısı menen jasaydı. Olar tariyxan da anıq - olarda dáwirdiń milliy hám ayriqsha qásiyetleri sawlelengen. Usınıń menen birge olar máńgi jas, máńgi jańa, ulıwma insanıylıq, barlıq tárepden birdey qabıl etilgen